Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 167/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania "S." Transport i Spedycja - Wacław F.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych Mirosława M. i in. , o ustalenie podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 października 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 18 października 2010 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy
i Ubezpieczeń Społecznych Wydział III oddalił apelację płatnika składek
(wnioskodawcy) Wacława F. - „S.” Transport i Spedycja od wyroku Sądu
Okręgowego w N. - IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 2 lutego
2010 r., wydanego przy udziale zainteresowanych pracowników: Krzysztofa P.,
Stanisława P. i Mirosława M., oddalającego odwołanie wnioskodawcy od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w N. z dnia 10 sierpnia 2009 r.,
ustalających podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i
ubezpieczenie zdrowotne dla zainteresowanych pracowników z uwzględnieniem
składek za diety i ryczałty za noclegi.
W sprawie tej ustalono, że zainteresowani są zatrudnieni w firmie
transportowej wnioskodawcy „S." Transport i Spedycja - Wacława F. odpowiednio:
Stanisław P. od 1 stycznia 2008 r., Mirosław M. od 1 września 2006 r. i Krzysztof P.
od 15 października 2007 r. na stanowiskach kierowców w transporcie
międzynarodowym na podstawie umów o pracę na czas nieokreślony w pełnym
wymiarze czasu pracy. W umowach o pracę nie wskazano miejsca jej
wykonywania, a przed ich zawarciem pracodawca poinformował zainteresowanych,
że praca będzie wykonywana na terenie Polski i całej Europy. W związku z tym
zainteresowani wykonują pracę kierowców w transporcie międzynarodowym na
obszarze Europy. Wacław F. nie wystawia kierowcom na piśmie poleceń wyjazdu, a
jedynie ustnie zleca im trasy. Po powrocie kierowcy sporządzają oświadczenia,
które stanowią podstawę do wypłaty diet i ryczałtów za noclegi. Poza okresami
urlopów wypoczynkowych, kierowcy nie mieli przerw w pracy, w czasie których
czekaliby na wyjazdy. Przeprowadzona przez ZUS kontrola, obejmująca okres od 1
stycznia 2006 r. do 31 grudnia 2008 r., wykazała, że kierowcom zatrudnionym u
wnioskodawcy wypłacano z tytułu wyjazdów „dodatkowe wynagrodzenia” w postaci
diet i ryczałtów za noclegi, od których nie odprowadzano składek na ubezpieczenia
społeczne, ubezpieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych wobec kwalifikowania tych świadczeń jako należności z
tytułu podróży służbowych.
Na gruncie takich ustaleń Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu
Okręgowego oraz organu rentowego, że zagraniczne wyjazdy pracowników
3
wnioskodawcy (zainteresowanych) nie nosiły cech podróży służbowej w rozumieniu
art. 775
k.p. Nie było zatem podstaw do wypłacania im diet za podróże służbowe
oraz ryczałtów za noclegi. Przeciwnie wypłacane zainteresowanym świadczenia
należało uznać za przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 ustawy z dnia
13 października 1998 r. w systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr
11, poz. 74, ze zm., zwanej dalej ustawą systemową), który na podstawie art.
18 ust. 1 tej ustawy systemowej oraz § 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161,
poz. 1106 ze zm., zwanego dalej rozporządzeniem MPiPS z 18 grudnia 1998 r.),
stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
ubezpieczonych będących pracownikami.
Sąd Apelacyjny wskazał, że przy interpretacji pojęcia podróży służbowej
w przypadku kierowców transportu drogowego miał zastosowanie art. 775
§ 1 k.p.,
który w okresie objętym zaskarżonymi decyzjami zawierał jedyną legalną definicję
podróży służbowej. Z orzecznictwa Sądu Najwyższego, w tym powołanej przez Sąd
pierwszej instancji uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r.,
II PZP 11/08 (OSNP 2009 Nr 13-14, poz. 166), wynika, że kierowca transportu
międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy
i określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest
w podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. W uchwale tej stwierdzono, że
z tego przepisu wynika wprost, że podróż służbowa ma charakter incydentalny, jej
podstawę formalną stanowi polecenie wyjazdu, które powinno określać zadanie
oraz termin i miejsce jego realizacji, przy czym zlecone zadanie nie może mieć
charakteru generalnego. Nie jest podróżą służbową wykonywanie pracy w różnych
miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania pracownika jest stałe
wykonywanie pracy w tych miejscowościach. Sąd Najwyższy przyjął też, że
wykonywanie zadania służbowego w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. nie jest
wykonywaniem pracy określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia.
Odnosząc się do pojęć „stałego miejsca pracy" i „miejsca wykonywania pracy",
zawartego w 29 § 1 k.p., wskazał, że pracownicy mobilni (kierowcy transportu
międzynarodowego) nie wykonują incydentalnie zadania związanego
4
z delegowaniem poza miejsce pracy, lecz charakter ich pracy wymusza nieustanne
przebywanie w trasie, nie ma zatem do nich zastosowania ani hipoteza, ani
dyspozycja normy prawnej zawartej w art. 775
§ 1 k.p.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd Okręgowy trafnie zwrócił uwagę na
zróżnicowanie pomiędzy charakterem pracy pracowników wnioskodawcy
zatrudnionych w celu odbywania przejazdów w transporcie międzynarodowych,
wykonujących stale pracę w ramach wyjazdów poza granice kraju, a charakterem
pracy kierowców zatrudnionych w centrali ZUS czy w Ministerstwie Finansów,
których wyjazdy poza miejsce siedziby pracodawcy (poza stałe miejsce pracy),
mają charakter sporadyczny i odbywają się w ramach służbowego polecenia
wyjazdu, co odpowiada definicji podróży służbowej z art. 775
§ 1 k.p. i prowadzi do
nabycia prawa do diet i należności za noclegi. Ponadto w przypadku pracowników
zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców „granicę poniżej której,
niezależnie od wysokości naliczonej wartości diet, podstawa wymiaru składki nie
może być niższa stanowi kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia
w gospodarce narodowej” (§ 2 pkt 16 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.).
Takich ograniczeń nie ma w przypadku osób zatrudnionych w kraju i wykonujących
pracę w ramach podróży służbowych. W konsekwencji „nieuprawnione przyjęcie, iż
podróż służbowa stale towarzyszy wykonywaniu obowiązków przez pracownika
powoduje, że proporcje pomiędzy świadczeniami za pracę a zwrotem kosztów
takich podróży ulegają odwróceniu, bowiem w przypadku należności z tytułu
podróży służbowych, jak w przypadku zainteresowanych, wielokrotnie przekraczają
kwotę wypłaconego pracownikowi wynagrodzenia za pracę, nie są zatem w istocie
zwrotem zwiększonych kosztów utrzymania poza domem, ale znaczącą częścią
miesięcznego zarobku pracownika”, który podlega obowiązkowi składkowemu.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: 1/ art. 775
k.p.,
art. 18 ust. 1 ustawy systemowej oraz § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z
18 grudnia 1998 r. przez uznanie, że kwoty wypłacane pracownikom z tytułu
podwyższonych kosztów utrzymania w podróży służbowej stanowiły podstawę do
naliczenia składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, 2/ art. 2 pkt 7 i art. 21a
ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz. U. Nr 92, poz.
5
879, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym od dnia 3 kwietnia 2010 r. oraz art. 7
ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 246, zwanej dalej nowelizacją z dnia
12 lutego 2010 r.) przez ich niezastosowanie w sprawie.
Wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania oparty został na występującym w
sprawie istotnym zagadnieniu prawnym, a także potrzebie wykładni przepisów
budzących poważne wątpliwości tj. art. 775
k.p., art. 18 ust. 1 ustawy systemowej, §
2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r. oraz art. 2 pkt 7, art. 21a
ustawy o czasie pracy kierowców a także art. 7 nowelizacji z dnia 12 lutego 2010 r.
Zdaniem skarżącego, wobec dokonanej przez ustawodawcę zmiany przepisów
o czasie pracy kierowców, kwestia przysługujących tym pracownikom świadczeń
z tytułu podróży służbowych winna być przedmiotem ponownej analizy przez Sąd
Najwyższy.
W ocenie skarżącego z art. 775
§ 1 k.p. jednoznacznie wynika, że diety i inne
należności są zwrotem zwiększonych kosztów utrzymania. Czas pracy kierowcy
przeznaczony na wykonywanie - w terminie i w państwie określonym przez
pracodawcę - zadań wymagających ponoszenia przez pracownika dodatkowych
kosztów (wyżywienia lub noclegów), z natury rzeczy kwalifikuje się jako odbywanie
pracowniczych zagranicznych podróży służbowych, które wymagają
zrekompensowania przez pracodawcę uzasadnionych kosztów poniesionych przez
pracownika. Charakter pracy każdego pracownika zatrudnionego na stanowisku
kierowcy jest taki sam, niezależnie od tego czy praca świadczona jest na terenie
jednego miasta, na terenie kraju, czy też w transporcie międzynarodowym. Praca
każdego z tych pracowników wykonywana jest poza siedzibą pracodawcy i zawsze
polega na stałym przemieszczaniu się. Dlatego bez znaczenia jest obszar na jakim
przemieszcza się kierowca-pracownik. Skarżący nie zgodził się interpretacją
zawartego w art. 775
§ 1 k.p pojęcia „zadanie służbowego", dokonanej w powołanej
przez Sąd Apelacyjny uchwale II PZP 11/08. Jego zdaniem określenie to oznacza
czynność wykraczającą poza zakres czynności pracownika, a intencją
ustawodawcy było wskazanie, że podróżą służbową jest tylko podróż związana ze
świadczoną pracą, a nie, że zlecona pracownikowi wyjątkowo, poza zakresem jego
podstawowych obowiązków. Przy czym ustawodawca użył w tym przepisie
6
alternatywy łącznej posługując się spójnikiem „lub”. Z interpretacji zawartej
w uchwale wynika natomiast, że Sąd Najwyższy posłużył się koniunkcją skoro
uznał, że podróż służbowa musi być wykonywana poza stałym miejscem pracy,
a nie tylko poza siedzibą pracodawcy.
Skarżący podkreślił też, że do dnia podjęcia wskazanej tj. do dnia
19 listopada 2008 r., fakt zobowiązania pracodawcy do wypłacania pracownikom
świadczącym pracę kierowcy w transporcie międzynarodowym diet i innych
należności z tytułu pozostawania w podróży służbowej, nie budził żadnych
wątpliwości. Dopiero powołana uchwała spowodowała, że organ rentowy
potraktował należności wypłacane kierowcom w transporcie międzynarodowym
jako podlegające obowiązkowi odprowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne
i zdrowotne. Zaistniały stan niepewności rozwiązuje nowelizacja z dnia 12 lutego
2010 r., która od dnia 3 kwietnia 2010 r. wprowadziła w art. 2 pkt 7 do ustawy
o czasie pracy kierowców definicję podróży służbowej, według którego jest nią
każde zadanie służbowe polegające na wykonywaniu, na polecenie pracodawcy:
przewozu drogowego poza miejscowość, będącą siedzibą pracodawcy, na rzecz
którego kierowca wykonuje swoje obowiązki, oraz inne miejsce prowadzenia
działalności przez pracodawcę, w szczególności filie, przedstawicielstwa i oddziały,
lub wyjazdu poza tę miejscowość, w celu wykonywania przewozu drogowego oraz
art. 21a stanowiący, że za tak określone podróże służbowe kierowcom przysługują
świadczenia na zasadach określonych w art. 775
§ 3 - 5 k.p. Zdaniem skarżącego,
z art. 7 nowelizacji jednoznacznie wynika, że zmienione przepisy należy także
stosować do sytuacji przed wejściem w życie ustawy, maja one więc zastosowanie
w sprawie.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy i zasądzenie kosztów postępowania według norm
prawem przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego, ewentualnie
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz o przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, albowiem w zaskarżonym wyroku Sąd
Apelacyjny w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych odwołał się do
interpretacyjnych wywodów zawartych w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, (OSNP 2009 nr 13-14, poz.
166), która została wydana w sprawie ze stosunku pracy o wynagrodzenie za pracę
w godzinach nadliczbowych i należności z tytułu diet i ryczałtów za noclegi. W tej
innej sprawie pracowniczej skład powiększony wypowiedział pogląd, że kierowca
transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach umówionej pracy
i na określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest
w podroży służbowej. Stanowisko to nie było adekwatne do osądzenia sprawy
z zakresu ubezpieczeń społecznych „o ustalenie podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne”, skoro wymieniona uchwała powiększonego
składu Sądu Najwyższego nie jest źródłem prawa i była wiążąca tylko w poddanej
osądowi sprawie pracowniczej, która była w tej „danej” sprawie podłożem tej
wypowiedzi interpretacyjnej najwyższej instancji sądowej (art. 39817
k.p.c.).
Oznacza to, że zawarte w wymienionej uchwale składu powiększonego stanowisko
nie mogło eo ipso ani de iure w rozpoznawanej sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych o ustalenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i
zdrowotne prowadzić do przypisania wypłaconym zainteresowanym kierowcom
dietom i innych należnościom z tytułu noclegów za okresy przebyte w transporcie
międzynarodowym charakteru prawnego przychodu w rozumieniu przepisów o
podatku dochodowym od osób fizycznych, osiąganego przez pracowników u
pracodawcy z tytułu zatrudnienia, który stanowiłby podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne (§ 1 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1988 r.).
Tymczasem Sądy obu instancji odmówiły tego typu niespornym pomiędzy stronami
stosunków pracy należnościom charakteru prawnego świadczeń z tytułu
zagranicznych wyjazdów służbowych w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p., chociaż taki ich
charakter (diet i kosztów noclegów za granicą) był uzgodniony i realizowany przez
strony stosunku pracy, które tych pracowniczych należności nie kontestowały ani
na gruncie prawa pracy, ani na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych. W
konsekwencji pracodawca nie płacił od tych należności składek na pracownicze
ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne. To, że wypłacane przez pracodawcę i
8
przyjmowane przez pracowników diety i inne należności z tytułu odbywanych
zagranicznych wyjazdów służbowych bywają niekiedy przy orzekaniu o
pracowniczych roszczeniach z tytułu wynagrodzenia za pracę w godzinach
nadliczbowych oceniane i uwzględniane w kontekście „zaniżenia"” podstawy
wymiaru dodatku za pracę nadliczbową, wynikającej z praktyki uzgadniania płacy
zasadniczej oscylującej w granicach minimalnego wynagrodzenia za pracę, którą
mają „rekompensować” tego typu należności z tytułu odbywanych w transporcie
międzynarodowym zagranicznych podróży służbowych, nie uprawnia do
automatycznego przypisania tym niespornym między stronami stosunku pracy
należnościom innej natury prawnej, a w szczególności traktowania ich jako
składniki wynagrodzenia za pracę i przychód ze stosunku pracy, od którego istnieje
obowiązek zapłaty składek na ubezpieczenia społeczne. Sprzeciwia się temu
imperatywna regulacja prawa ubezpieczeń społecznych, która wyraźnie stanowi, że
diety i inne należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości
określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza jego
granicami (§ 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.). Ponadto z art.
775
§ 1 k.p. wynika, że za wykonywanie na polecenie pracodawcy zadania
służbowego poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub
poza stałym miejscem pracy, które nie jest „mobilnym” miejscem wykonywania
zatrudnienia, pracownikom obligatoryjnie przysługują należności z tytułu podróży
służbowej wtedy, gdy niemożliwe jest wykonanie obowiązków pracowniczych bez
konieczności lub potrzeby korzystania z „nomadycznego” wyżywienia i noclegów,
z których pracownik nie może korzystać w miejscu stałego zamieszkania lub
pobytu, w którym wskutek polecenia pracodawcy nie realizuje ponadto prawa do
pracowniczego lub rodzinnego odpoczynku. W tym kontekście kontrowersyjna jest
taka interpretacja jednostronnie bezwzględnie obowiązujących przepisów Kodeksu
pracy o należnościach z tytułu podróży, która ze względu na możliwe niekiedy
pokrzywdzenie pracowników wskutek ustalania zaniżonych wynagrodzeń
zasadniczych kierowców zatrudnionych w transporcie międzynarodowym, mających
im „wyrównywać” wysokie diety i koszty zagranicznych noclegów, nie może ich
9
pozbawiać lub uszczuplać przysługujących i wypłacanych im należności
koniecznych do pokrycia oczywiście zwiększonych wydatków na wyżywienie lub
noclegi poza stałym miejscem zamieszkania lub pobytu pracownika w ramach
odbywanych służbowych przejazdów międzynarodowych. Przeciwnie, należności
na pokrycie takich zwiększonych potrzeb przysługują pracownikom nawet wtedy,
gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie
zawierają adekwatnych postanowień, bo w takich sytuacjach z mocy samego prawa
(art. 775
§ 5 k.p.) pracownikowi przysługują należności na podstawie odpowiednio
stosowanych przepisów, o których mowa w art. 775
§ 2 k.p. Z wydanego
z upoważnienia ustawowego zawartego w tym przepisie rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz
warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu
w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju (Dz. U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.) wynika, że
pracownikom odbywającym podróże służbowe poza granicami kraju w terminie i w
państwie określonym przez pracodawcę przysługują: 1) diety; 2) zwrot kosztów:
a)przejazdów i dojazdów, b)noclegów, c) innych wydatków, określonych przez
pracodawcę odpowiednio do uzasadnionych (§ 2), a każdorazowy czas pobytu
pracownika poza granicami kraju liczy się przy podróży odbywanej środkami
komunikacji lądowej - od chwili przekroczenia granicy polskiej w drodze za granicę
do chwili przekroczenia granicy polskiej w drodze powrotnej do kraju. Oznacza to,
że wywołująca kontrowersje jurysdykcyjne praktyka ustalania przez pracodawców
niskich wynagrodzeń zasadniczych kierowcom pracującym w transporcie
międzynarodowym może i powinna być korygowana w ramach prawidłowego
stosowania i odpowiedniej wykładni przepisów Kodeksu pracy normujących zasady
ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracę (art. 78 k.p.) oraz przepisów
o wynagrodzeniu za wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych (art. 151
i nast. k.p.), bez możliwości sądowego przypisywania należnościom otrzymywanym
z tytułu odbywanych zagranicznych wyjazdów służbowych innego charakteru
prawnego niż uzgodniony przez strony stosunku pracy, a w szczególności
uznawania tych należności za wynagrodzenie za pracę, stanowiące przychód
z wykonywanego zatrudnienia dla celów wymiaru składek na ubezpieczenia
10
społeczne, skoro także zagraniczne diety i inne należności przysługujące z tytułu
podróży służbowej pracownika z mocy wyraźnego przepisu prawa ubezpieczeń
społecznych nie stanowią, a zatem nie mogą być brane pod uwagę przy ustalaniu
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia
MPiPS z 18 grudnia 1998 r.). Oznacza to, że diety i inne należności wypłacane
kierowcom zatrudnionym w transporcie międzynarodowym, które służą
zaspokojeniu zwiększonych wydatków na wyżywienie, noclegi lub inne
usprawiedliwione potrzeby związane z odbywaniem transportu międzynarodowego,
gdy niemożliwe jest realizowanie obowiązków pracowniczych bez pozbawiania
pracownika prawa do wyżywienia, noclegu i odpoczynku w miejscu jego stałego
zamieszkania lub pobytu, nie mają charakteru wynagrodzenia za pracę wykonaną
w ramach stosunku pracy, a przez to nie stanowią przychodu w rozumieniu
przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiąganego przez
pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy ani
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia
MPiPS z 18 grudnia 1998 r.).
Taki kierunek wykładni potwierdza ustawa z dnia 12 lutego 2010 r.
zmieniająca między innymi ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy
kierowców (Dz. U. Nr 92, poz. 879 ze zm.), w której dodano art. 2 pkt 7 i art. 21a.
W uzasadnieniu projektu tej ustawy nowelizującej wyraźnie podkreślono, że
„proponowana zmiana, regulując kwestie diet dla kierowców porządkuje sprawy
związane z czasem pracy kierowców, stosownie do orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 19 listopada 2008 r. (Sygn. akt II PZP 11/08), na mocy którego pracownicy
zatrudnieni na stanowisku kierowcy zostali pozbawieni świadczeń z tytułu podróży
służbowej w ramach wykonywanej pracy. Proponowane rozwiązanie umożliwi
jednoznaczna kwalifikację podróży służbowej. Tym samym przedsiębiorcy nie
poniosą dodatkowych kosztów z tytułu kosztów osobowych zatrudnionych
pracowników”. Oznaczało to, że ustawodawca inaczej ocenił kierunek wykładni
ustalony w wymienionej uchwale składu powiększonego Sądu Najwyższego z dnia
19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, w zakresie odmiennej oceny należności z tytułu
podróży służbowych kierowców i „uporządkował” kontrowersje dotyczące czasu
pracy kierowców, wprowadzając ustawową definicję podróży służbowej kierowców.
11
Zgodnie z art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców, pod pojęciem podróży
służbowej należy rozumieć każde zadanie służbowe polegające na wykonywaniu
na polecenie pracodawcy przewozu drogowego lub wyjazdu poza miejscowość
stanowiącą siedzibę pracodawcy. Definicja ta ostatecznie przesądza, że stałym
miejscem pracy kierowców jest siedziba pracodawcy lub inne miejsce prowadzenia
przezeń działalności przewozowej, w szczególności filie, przedstawicielstwa
i oddziały, a nie obszar, na którym pracodawca prowadzi działalność, a kierowcy
wykonują usługi przewozowe. Takie interpretacyjne przesłanie wynika z dodanego
art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców, który potwierdza, że kierowcy
w podróży służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych
z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych
w przepisach art. 775
§ 3-5 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy. To
ustawowe doprecyzowanie definicji podróży służbowej pracowników zatrudnionych
na stanowiskach kierowców i przysługiwania im należności z tytułu podróży
służbowej, odbywanej na polecenie pracodawcy w czasie wyjazdów poza siedzibę
pracodawcy, wynikało z przekonującego założenia, że należności z tytułu
zagranicznych przejazdów służbowych nie mogli być pozbawieni zatrudnieni
w transporcie międzynarodowym kierowcy, którzy rzeczywiście korzystali
z wypłacanych im przez pracodawców świadczeń związanych z żywieniem,
noclegami i pracowniczym odpoczynkiem w oderwaniu od rodziny lub miejsca
stałego zamieszkania lub pobytu, gdy imperatywne brzmienie regulacji prawa
ubezpieczeń społecznych wyłącza tego typu należności z podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z
18 grudnia 1998 r.). W ocenie składu orzekającego porządkujący charakter
zmienionych przepisów o czasie pracy kierowców ma znaczenie normatywne tylko
o tyle, że aktualnie z przepisów art. 21a oraz art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy
kierowców jednoznacznie wynika, iż w ramach odbywanych wyjazdów
zagranicznych kierowcom przysługują należności na pokrycie kosztów związanych
z realizacją zleconych im zadań służbowych poza siedzibą pracodawcy, których
kierowcy nie mogli wykonać w granicach umówionej dniówki pracy oraz bez
ograniczenia możliwości wyżywienia i rodzinnego lub pracowniczego odpoczynku
w miejscu stałego zamieszkania lub pobytu.
12
To, że obejmująca wymienione przepisy nowelizacja ustawy o czasie pracy
kierowców weszła w życie w dniu 3 kwietnia 2010 r., a zatem przed wydaniem
zaskarżonego wyroku, nie wyklucza uwzględniania wymowy art. 21a w związku
z art. 2 pkt 7 przy osądzaniu trwających („zastanych”) spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych, także na gruncie art. 7 ustawy nowelizującej, który stanowi, że przepis
art. 21a ustawy zmienianej w art. 4, w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą
stosuje się w sprawach administracyjnych, postępowań podatkowych,
o wykroczenia, karnych lub w karnych skarbowych wszczętych i niezakończonych
przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Na brak takich przeszkód zwrócił
uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja 2011 r., II UK 349/10 (dotychczas
niepublikowany), argumentując, że wprawdzie z art. 7 ustawy nowelizującej wynika
zasada działania nowej ustawy tylko w odniesieniu do postępowań wymienionych
w tym przepisie, ale regulacja ta nie sprzeciwia się uwzględnieniu normatywnej
zawartości porządkujących problematykę czasu pracy kierowców zawartej
w przepisach art. 21a w związku z art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców już
wedle powinności wyrokowania według stanu prawnego z chwili zamknięcia
rozprawy (art. 316 k.p.c.). Sąd Najwyższy podkreślił też, że odmienne rozumienie
art. 7 ustawy nowelizującej, które prowadziłoby do nałożenia obowiązku stosowania
art. 21a w związku z art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców na podstawie
decyzji organu rentowego sprzecznej z § 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z
18 grudnia 1998 r. byłoby konstytucyjnie i jurysdykcyjnie wątpliwe, gdyż
kolidowałoby z konstytucyjną zasadą równości oraz z zasadą równego traktowania
i niedyskryminacji płatników składek, a przede wszystkim z czytelnie wyrażonym
w przebiegu procesu legislacyjnego „porządkującym” zamysłem ustawodawcy,
który jednoznacznie potwierdził, że nie ma podstaw prawnych ani uzasadnienia do
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne od diet i innych
należności z tytułu podróży służbowych, które z mocy przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych nie są opodatkowane, a na podstawie § 2 pkt 15
rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r. nie stanowią podstawy wymiaru takich
składek. Skoro w rozumieniu przepisów podatkowych należności te nigdy nie
stanowiły przychodów ze stosunku pracy oraz były i nadal są wolne od podatku
dochodowego, przeto nie mogły być w opozycji do przepisów prawa podatkowego
13
odmiennie kwalifikowane jako składniki wynagrodzenia za pracę wykonaną dla
celów ustalenia podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia
społeczne, bo tę ustala się wyłącznie od przychodu w rozumieniu przepisów
o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiąganego przez pracowników
u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy (§ 1 wymienionego
rozporządzenia). Żadna metoda wykładni sądowej nie mogła zatem prowadzić ani
wymusić legalności uznawania nieopodatkowanych należności przeznaczonych na
pokrycie oczywiście zwiększonych kosztów utrzymania i noclegów za granicą za
element wynagrodzenia za pracę wykonaną, stanowiący koszty uzyskania
przychodów z tytułu wykonywanego zatrudnienia, bo diety i inne należności z tytułu
wyjazdów służbowych nie są przychodem ze stosunku pracy w rozumieniu
przepisów prawa podatkowego, a w konsekwencji nie stanowią podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z
18 grudnia 1998 r.). Mając powyższe na uwadze skład orzekający uznał, że diety i
inne należności wypłacane kierowcom zatrudnionym w transporcie
międzynarodowym tytułem rekompensaty poniesionych zwiększonych wydatków na
wyżywienie, noclegi lub inne usprawiedliwione potrzeby związane z odbywaniem
zagranicznych wyjazdów służbowych, które nie mogły być zrealizowane bez
oderwania od centrum realizowania spraw życiowych pracownika lub ograniczenia
możliwości wyżywienia, pracowniczego lub rodzinnego wypoczynku oraz noclegów
w stałym miejscu zamieszkania lub pobytu, nie mają natury prawnej wynagrodzenia
za pracę wykonaną i nie są przychodem w rozumieniu przepisów o podatku
dochodowym od osób fizycznych, osiąganego przez pracowników u pracodawcy
z tytułu zatrudnienia (§ 1 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.), a w
konsekwencji nie stanowią podstawy wymiaru składek na pracownicze
ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 tego rozporządzenia).
W takich okolicznościach Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c.