Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 180/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 listopada 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Wacława F. - "S." Transport i Spedycja przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: Aleksandra B. i in. , o ustalenie podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 listopada 2011 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 29 września 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 29 września 2010 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych Wydział III oddalił apelację wnioskodawcy (płatnika
składek) Wacława F. – „S.” Transport i Spedycja od wyroku Sądu Okręgowego
Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 1 lutego 2010 r., wydanego w
sprawie przy udziale zainteresowanych pracowników: Aleksandra B., Tomasza B. i
Antoniego Ć., oddalającego odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 10 sierpnia 2009 r., ustalających podstawę
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne dla
zainteresowanych z uwzględnieniem wypłacanych przez płatnika składek diet oraz
ryczałtów za noclegi w transporcie międzynarodowym.
W sprawie tej ustalono, że zainteresowani Aleksander B. i Antoni Ć. są
zatrudnieni w firmie transportowej wnioskodawcy „S." Transport i Spedycja od dnia
1 października 2004 r., a zainteresowany Tomasz B. od dnia 1 sierpnia 2007 r., na
stanowiskach kierowców - mechaników. Wszyscy zainteresowani są zatrudnieni na
podstawie umów o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy na
stanowiskach kierowców w transporcie międzynarodowym. W umowach o pracę nie
wskazano miejsca jej wykonywania, a przed ich zawarciem pracodawca
poinformował zainteresowanych, że praca będzie wykonywana na terenie Polski i
całej Europy. W związku z tym zainteresowani wykonują pracę kierowców w
transporcie międzynarodowym na obszarze Europy. Wacław F. nie wystawia na
piśmie poleceń wyjazdu, a jedynie ustnie zleca pracownikom trasy wyjazdów. Po
powrocie kierowcy sporządzali oświadczenia, które były podstawa wypłaty diet i
ryczałtów za noclegi. Poza okresami urlopów wypoczynkowych, kierowcy nie mieli
przerw w pracy, w czasie których czekaliby na wyjazd. Sporadycznie, gdy zjeżdżają
do bazy, pomagają przy wykonywaniu niewielkich napraw samochodów. W razie
poważniejszych awarii samochody oddawane są do serwisu. Przeprowadzona
przez ZUS kontrola, obejmująca okres od 1 stycznia 2006 r. do 31 grudnia 2008 r.,
wykazała, że kierowcom zatrudnionym u wnioskodawcy wypłacano diety i ryczałty
za noclegi, od których nie odprowadzano składek na ubezpieczenia społeczne,
ubezpieczenia zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych wobec zakwalifikowania tych świadczeń jako należnych z tytułu
podróży służbowych. Na gruncie takich ustaleń Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko
3
Sądu Okręgowego oraz organu rentowego, że zagraniczne wyjazdy pracowników
wnioskodawcy (zainteresowanych) nie były podróżami służbowymi w rozumieniu
art. 775
k.p. W konsekwencji nie było podstaw do wypłaty diet i ryczałtów za noclegi
w odniesieniu do zagranicznych wyjazdów. Przeciwnie, wypłacone
zainteresowanym świadczenia należało uznać za przychód, o którym mowa w art. 4
pkt 9 ustawy z dnia 13 października 1998 r. w systemie ubezpieczeń społecznych
(Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, ze zm., zwanej dalej ustawą systemową), który na
podstawie art. 18 ust. 1 ustawy systemowej oraz § 1 rozporządzenia Ministra Pracy
i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe
(Dz. U. Nr 161, poz. 1106, ze zm., zwanego dalej rozporządzeniem MPiPS z 18
grudnia 1998 r.), który stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia
emerytalne i rentowe ubezpieczonych będących pracownikami.
Sąd Apelacyjny przyjął, że zainteresowani nie odbywali podróży służbowych
w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. W tym zakresie odwołał się do judykatury Sądu
Najwyższego, który w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r.,
II PZP 11/08 (OSNP 2009 Nr 13-14, poz. 166), uznał, że „kierowca transportu
międzynarodowego odbywający podróże w ramach wykonywania umówionej pracy
i określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest w
podróży służbowej w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p.". W uzasadnieniu tej uchwały
stwierdzono, że z przepisu tego wynika „wprost, że podróż służbowa ma charakter
incydentalny, jej podstawę formalną stanowi polecenie wyjazdu, które winno
określać zadanie oraz termin i miejsce jego realizacji, przy czym zadanie nie może
mieć charakteru generalnego, zatem nie jest podróżą służbową wykonywanie pracy
w różnych miejscowościach, gdy przedmiotem zobowiązania pracownika jest stałe
wykonywanie pracy w tych miejscowościach”. W tej interpretacji, wykonywanie
zadania służbowego w rozumieniu art. 775
§ 1 k.p. nie jest wykonywaniem pracy
określonego rodzaju, wynikającej z charakteru zatrudnienia, co oznacza, że
„wykonywanie w ramach poniekąd ‘ruchomego’ miejsca pracy (stanowiska
roboczego) nie stanowi podróży służbowej”. Odnosząc się do pojęć „stałego
miejsca pracy" i „miejsca wykonywania pracy", zawartego w 29 § 1 k.p., w uchwale
wskazano, że pracownicy mobilni (kierowcy transportu międzynarodowego) nie
4
wykonują incydentalnie zadania związanego z delegowaniem poza miejsce pracy,
lecz ich charakter pracy wymusza nieustanne przebywanie w trasie, nie ma zatem
do nich zastosowania ani hipoteza, ani dyspozycja normy prawnej zawartej w art.
775
§ 1 k.p. „Na marginesie” Są Najwyższy zwrócił uwagę, że od diet nie są
uiszczane składki na ubezpieczenie społeczne i nie są odprowadzane podatki.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, stanowisko zawarte w opisanej uchwale ma
zastosowanie w rozpoznawanej sprawie nawet wtedy, gdy „odpowiednie organy”
nie kwestionowały praktyki nieodprowadzania składek od wypłacanych
zainteresowanym pracownikom diet ani podatku dochodowego od osób fizycznych.
Ponadto Sąd pierwszej instancji trafne dokonał „zróżnicowania” pomiędzy
charakterem pracy pracowników wnioskodawcy zatrudnionych w celu odbywania
przejazdów w transporcie międzynarodowych, wykonujących stale pracę w ramach
wyjazdów poza granice kraju „a charakterem pracy kierowców zatrudnionych w
centrali ZUS czy w Ministerstwie Finansów, których wyjazdy poza miejsce siedziby
pracodawcy (poza stałe miejsce pracy), mające charakter sporadyczny i
odbywające się w ramach służbowego polecenia wyjazdu, odpowiadały definicji
podróży służbowej z art. 775
§ 1 k.p., co skutkowało nabyciem przez tych ostatnich
prawa do diet”.
Nieuprawnione przyjęcie, że podróż służbowa stale towarzyszy wykonywaniu
obowiązków przez pracownika powoduje, że proporcje pomiędzy świadczeniami za
pracę a zwrotem kosztów takich podróży ulegają odwróceniu, gdyż należności z
podróży służbowych w przypadku zainteresowanych, wielokrotnie przekraczają
kwoty wypłacanych wynagrodzeń za pracę, które otrzymywali w wysokości
zbliżonej do wynagrodzenia minimalnego. Należności te nie były zatem w istocie
zwrotem zwiększonych kosztów utrzymania poza domem, ale znaczącą częścią
miesięcznego zarobku pracownika. Taki sposób ustalania wynagrodzenia pozwalał
na „doraźne” pomijanie diet i ryczałtów za noclegi dla celów podatkowych i
składkowych, co w konsekwencji „prowadzi do niższych świadczeń na wypadek
zdarzenia losowego czy też zaniżenia wysokości świadczeń emerytalno-rentowych.
Statuując prawo do diet i innych należności na pokrycie kosztów związanych z
podróżą służbową ustawodawca przewidywał, iż tego rodzaju należności będą
miały charakter marginalny w stosunku do wynagrodzenia osiąganego przez
5
pracownika i stanowić będą rzeczywistą rekompensatę zwiększonych wydatków
ponoszonych w ciągu krótkiego czasu odbywania podróży służbowej a nie źródło
przychodu pracownika nie objętego żadnymi obciążeniami publicznoprawnymi”.
W tym kontekście Sąd Apelacyjny zauważył, że w przypadku pracowników
zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców „granicę poniżej której,
niezależnie od wysokości naliczonej wartości diet, podstawa wymiaru składki nie
może być niższa stanowi kwota przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w
gospodarce narodowej” (§ 2 pkt 16 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.),
tyle że w przypadku osób zatrudnionych w kraju i wykonujących w ramach podróży
służbowych „brak jest takich ograniczeń”. Sąd ten uznał, że legislacyjne zmiany
ustawy o czasie pracy kierowców, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 12 lutego
2011 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 43, poz. 246), obowiązują począwszy od 3 kwietnia 2010 r. W
szczególności przyjęta definicja podróży służbowej kierowców, która pozwala
„rozciągnąć” to pojecie na każde zadanie służbowe polegające na wykonywaniu
przewozu drogowego poza siedzibę pracodawcy, „nie może być traktowana jako
wyjaśnienie przez ustawodawcę dotychczasowych wątpliwości interpretacyjnych
związanych ze stosowaniem art. 771
k.p. w stosunku do kierowców, ale stanowi
nową regulację, która nie może odnosić się do stanów faktycznych zaistniałych
przed wejściem w życie omawianej zmiany”. Podstawy ani uzasadnienia do
wstecznego uwzględnienia nowej definicji podróży służbowej kierowców nie
zawierają przepisy wprowadzające, a w szczególności art. 7 ustawy zmieniającej,
który nie ma zastosowania w odniesieniu do niewymienionych w nim
postępowaniach w sprawach cywilnych z zakresu ubezpieczeń społecznych. „W
niniejszej sprawie nie było natomiast kwestia sporną, czy z tytułu podróży
służbowej, przysługują określone świadczenia, a jedynie, czy zainteresowani takie
podróże służbowe odbywali”.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie: 1/ art. 775
k.p.,
art. 18 ust. 1 ustawy systemowej oraz § 2 ust. 1 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z
18 grudnia 1998 r. przez uznanie, że kwoty wypłacane pracownikom z tytułu
podwyższonych kosztów utrzymania w podróży służbowej stanowiły podstawę do
6
naliczenia składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne, 2/ art. 2 pkt 7 i art. 21a
ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (Dz. U. Nr 92, poz.
879, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym od dnia 3 kwietnia 2010 r. oraz art. 7
ustawy z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 246, zwanej dalej nowelizacją z dnia
12 lutego 2010 r.) przez ich niezastosowanie w sprawie.
Wniosek o przyjęcie skargi do rozpoznania oparty został na występującym w
sprawie istotnym zagadnieniu prawnym i potrzebie wykładni przepisów budzących
poważne wątpliwości, tj. art. 775
k.p., art. 18 ust. 1 ustawy systemowej, § 2 ust. 1
pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r. oraz art. 2 pkt 7, art. 21a ustawy
o czasie pracy kierowców, a także art. 7 nowelizacji z dnia 12 lutego 2010 r.
Zdaniem skarżącego, wobec dokonanej przez ustawodawcę zmiany przepisów
o czasie pracy kierowców, kwestia przysługujących tym pracownikom świadczeń
z tytułu podróży służbowych powinna być przedmiotem ponownej analizy przez Sąd
Najwyższy. Ponadto z art. 775
§ 1 k.p. jednoznacznie wynika, że diety i inne
należności są zwrotem zwiększonych kosztów utrzymania. Czas pracy kierowcy
przeznaczony na wykonywanie - w terminie i w państwie określonym przez
pracodawcę - zadań wymagających ponoszenia przez pracownika dodatkowych
kosztów (wyżywienia lub noclegów), z natury rzeczy kwalifikuje się jako odbywanie
pracowniczych zagranicznych podróży służbowych, które wymagają
zrekompensowania przez pracodawcę uzasadnionych kosztów poniesionych przez
pracownika. Charakter pracy każdego pracownika zatrudnionego na stanowisku
kierowcy jest taki sam, niezależnie od tego czy praca świadczona jest na terenie
jednego miasta, na terenie kraju, czy też w transporcie międzynarodowym. Praca
każdego z tych pracowników wykonywana jest poza siedzibą pracodawcy i zawsze
polega na stałym przemieszczaniu się. Dlatego bez znaczenia jest obszar na jakim
przemieszcza się kierowca-pracownik. Skarżący podkreślił też, że do dnia podjęcia
uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, tj. do
dnia 19 listopada 2008 r., zobowiązanie pracodawcy do wypłacania pracownikom
świadczącym pracę kierowcy w transporcie międzynarodowym diet i innych
należności z tytułu pozostawania w podróży służbowej nie budził żadnych
wątpliwości. Dopiero powołana uchwała spowodowała, że organ rentowy
7
potraktował należności wypłacane kierowcom w transporcie międzynarodowym
jako podlegające obowiązkowi odprowadzenia składek na ubezpieczenia społeczne
i zdrowotne. Zaistniały stan niepewności rozwiązała nowelizacja z dnia 12 lutego
2010 r., a jej art. 7 jednoznacznie wynika, że zmienione przepisy należy także
stosować do sytuacji sprzed wejścia w życie ustawy, maja one zatem zastosowanie
w sprawie.
W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku
i orzeczenie co do istoty sprawy i zasądzenie kosztów postępowania według norm
prawem przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości oraz o przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest uzasadniona, albowiem w zaskarżonym wyroku Sąd
Apelacyjny w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych odwołał się do
interpretacyjnych wywodów zawartych w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, (OSNP 2009 nr 13-14, poz.
166), która została wydana w sprawie ze stosunku pracy o wynagrodzenie za pracę
w godzinach nadliczbowych i należności z tytułu diet i ryczałtów za noclegi. W tej
innej sprawie pracowniczej skład powiększony wypowiedział pogląd, że kierowca
transportu międzynarodowego odbywający podróże w ramach umówionej pracy i
na określonym w umowie obszarze jako miejsce świadczenia pracy nie jest w
podroży służbowej. Stanowisko to nie było adekwatne do osądzenia sprawy z
zakresu ubezpieczeń społecznych „o ustalenie podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i zdrowotne”, skoro wymieniona uchwała powiększonego
składu Sądu Najwyższego nie jest źródłem prawa i była wiążąca tylko w poddanej
osądowi sprawie pracowniczej, która była w tej „danej” sprawie podłożem tej
wypowiedzi interpretacyjnej najwyższej instancji sądowej (art. 39817
k.p.c.).
Oznacza to, że zawarte w wymienionej uchwale składu powiększonego stanowisko
nie mogło eo ipso ani de iure w rozpoznawanej sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych o ustalenie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i
8
zdrowotne prowadzić do przypisania wypłaconym zainteresowanym kierowcom
dietom i innych należnościom z tytułu noclegów za okresy przebyte w transporcie
międzynarodowym charakteru prawnego przychodu w rozumieniu przepisów
o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiąganego przez pracowników
u pracodawcy z tytułu zatrudnienia, który stanowiłby podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne (§ 1 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1988 r.).
Tymczasem Sądy obu instancji odmówiły tego typu niespornym pomiędzy stronami
stosunków pracy należnościom charakteru prawnego świadczeń z tytułu
zagranicznych wyjazdów służbowych w rozumieniu art. 775 §
1 k.p., chociaż taki ich
charakter (diet i kosztów noclegów za granicą) był uzgodniony i realizowany przez
strony stosunku pracy, które tych pracowniczych należności nie kontestowały ani
na gruncie prawa pracy, ani na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych.
W konsekwencji pracodawca nie płacił od tych należności składek na pracownicze
ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne. To, że wypłacane przez pracodawcę
i przyjmowane przez pracowników diety i inne należności z tytułu odbywanych
zagranicznych wyjazdów służbowych bywają niekiedy przy orzekaniu
o pracowniczych roszczeniach z tytułu wynagrodzenia za pracę w godzinach
nadliczbowych oceniane i uwzględniane w kontekście „zaniżenia"” podstawy
wymiaru dodatku za pracę nadliczbową, wynikającej z praktyki uzgadniania płacy
zasadniczej oscylującej w granicach minimalnego wynagrodzenia za pracę, którą
mają „rekompensować” tego typu należności z tytułu odbywanych w transporcie
międzynarodowym zagranicznych podróży służbowych, nie uprawnia do
automatycznego przypisania tym niespornym między stronami stosunku pracy
należnościom innej natury prawnej, a w szczególności traktowania ich jako
składniki wynagrodzenia za pracę i przychód ze stosunku pracy, od którego istnieje
obowiązek zapłaty składek na ubezpieczenia społeczne. Sprzeciwia się temu
imperatywna regulacja prawa ubezpieczeń społecznych, która wyraźnie stanowi, że
diety i inne należności z tytułu podróży służbowej pracownika - do wysokości
określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności
przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej
jednostce budżetowej, z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza jego
granicami (§ 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.). Ponadto z art.
9
775
§ 1 k.p. wynika, że za wykonywanie na polecenie pracodawcy zadania
służbowego poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub
poza stałym miejscem pracy, które nie jest „mobilnym” miejscem wykonywania
zatrudnienia, pracownikom obligatoryjnie przysługują należności z tytułu podróży
służbowej wtedy, gdy niemożliwe jest wykonanie obowiązków pracowniczych bez
konieczności lub potrzeby korzystania z „nomadycznego” wyżywienia i noclegów,
z których pracownik nie może skorzystać w miejscu stałego zamieszkania lub
pobytu, w którym wskutek polecenia pracodawcy nie realizuje ponadto prawa do
pracowniczego lub rodzinnego odpoczynku. W tym kontekście kontrowersyjna jest
taka interpretacja jednostronnie bezwzględnie obowiązujących przepisów Kodeksu
pracy o należnościach z tytułu podróży, która ze względu na możliwe niekiedy
pokrzywdzenie pracowników wskutek ustalania zaniżonych wynagrodzeń
zasadniczych kierowców zatrudnionych w transporcie międzynarodowym, które
mają im „wyrównywać” wysokie diety i koszty zagranicznych noclegów, nie może
ich pozbawiać lub uszczuplać przysługujących i wypłacanych im należności
koniecznych do pokrycia oczywiście zwiększonych wydatków na wyżywienie lub
noclegi poza stałym miejscem zamieszkania lub pobytu pracownika w ramach
odbywanych służbowych przejazdów międzynarodowych. Przeciwnie, należności
na pokrycie takich zwiększonych potrzeb przysługują pracownikom nawet wtedy,
gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie
zawierają adekwatnych postanowień, bo w takich sytuacjach z mocy samego prawa
(art. 775
§ 5 k.p.) pracownikowi przysługują należności na podstawie odpowiednio
stosowanych przepisów, o których mowa w art. 775
§ 2 k.p. Z wydanego
z upoważnienia ustawowego zawartego w tym przepisie rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz
warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w
państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży
służbowej poza granicami kraju (Dz. U. Nr 236, poz. 1991 ze zm.) wynika, że
pracownikom odbywającym podróże służbowe poza granicami kraju w terminie i w
państwie określonym przez pracodawcę przysługują: 1) diety; 2) zwrot kosztów:
a)przejazdów i dojazdów, b)noclegów, c) innych wydatków, określonych przez
pracodawcę odpowiednio do uzasadnionych (§ 2), a każdorazowy czas pobytu
10
pracownika poza granicami kraju liczy się przy podróży odbywanej środkami
komunikacji lądowej - od chwili przekroczenia granicy polskiej w drodze za granicę
do chwili przekroczenia granicy polskiej w drodze powrotnej do kraju. Oznacza to,
że wywołująca kontrowersje jurysdykcyjne praktyka ustalania przez pracodawców
niskich wynagrodzeń zasadniczych kierowcom pracującym w transporcie
międzynarodowym może i powinna być korygowana w ramach prawidłowego
stosowania i odpowiedniej wykładni przepisów Kodeksu pracy normujących zasady
ustalenia wysokości wynagrodzenia za pracę (art. 78 k.p.) oraz przepisów
o wynagrodzeniu za wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych (art. 151 i
nast. k.p.), bez możliwości sądowego przypisywania należnościom otrzymywanym
z tytułu odbywanych zagranicznych wyjazdów służbowych innego charakteru
prawnego, niż uzgodniony przez strony stosunku pracy, a w szczególności
uznawania tych należności za wynagrodzenie za pracę, stanowiące przychód
z wykonywanego zatrudnienia dla celów wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne, skoro także zagraniczne diety i inne należności przysługujące z tytułu
podróży służbowej pracownika z mocy wyraźnego przepisu prawa ubezpieczeń
społecznych nie stanowią, a zatem nie mogą być brane pod uwagę przy ustalaniu
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia
MPiPS z 18 grudnia 1998 r.). Oznacza to, że diety i inne należności wypłacane
kierowcom zatrudnionym w transporcie międzynarodowym, które służą
zaspokojeniu zwiększonych wydatków na wyżywienie, noclegi lub inne
usprawiedliwione potrzeby związane z odbywaniem transportu międzynarodowego,
gdy niemożliwe jest realizowanie obowiązków pracowniczych bez pozbawiania
pracownika prawa do wyżywienia, noclegu i odpoczynku w miejscu jego stałego
zamieszkania lub pobytu, nie mają charakteru wynagrodzenia za pracę wykonaną
w ramach stosunku pracy, a przez to nie stanowią przychodu w rozumieniu
przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych, osiąganego przez
pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy ani
podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia
MPiPS z 18 grudnia 1998 r.).
Taki kierunek wykładni potwierdza ustawa z dnia 12 lutego 2010 r.
zmieniająca między innymi ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy
11
kierowców (Dz. U. Nr 92, poz. 879 ze zm.), w której dodano art. 2 pkt 7 i art. 21a.
W uzasadnieniu projektu tej ustawy nowelizującej wyraźnie podkreślono, że
„proponowana zmiana, regulując kwestie diet dla kierowców porządkuje sprawy
związane z czasem pracy kierowców, stosownie do orzeczenia Sądu Najwyższego
z dnia 19 listopada 2008 r. (Sygn. akt II PZP 11/08), na mocy którego pracownicy
zatrudnieni na stanowisku kierowcy zostali pozbawieni świadczeń z tytułu podróży
służbowej w ramach wykonywanej pracy. Proponowane rozwiązanie umożliwi
jednoznaczna kwalifikację podróży służbowej. Tym samym przedsiębiorcy nie
poniosą dodatkowych kosztów z tytułu kosztów osobowych zatrudnionych
pracowników”. Oznaczało to, że ustawodawca inaczej ocenił kierunek wykładni
ustalony w wymienionej uchwale składu powiększonego Sądu Najwyższego z dnia
19 listopada 2008 r., II PZP 11/08, w zakresie odmiennej oceny należności z tytułu
podróży służbowych kierowców i „uporządkował” kontrowersje dotyczące czasu
pracy kierowców, wprowadzając ustawową definicję podróży służbowej kierowców.
Zgodnie z art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców, pod pojęciem podróży
służbowej należy rozumieć każde zadanie służbowe polegające na wykonywaniu
na polecenie pracodawcy przewozu drogowego lub wyjazdu poza miejscowość
stanowiącą siedzibę pracodawcy. Definicja ta ostatecznie przesądza, że stałym
miejscem pracy kierowców jest siedziba pracodawcy lub inne miejsce prowadzenia
przezeń działalności przewozowej, w szczególności filie, przedstawicielstwa i
oddziały, a nie obszar, na którym pracodawca prowadzi działalność, a kierowcy
wykonują usługi przewozowe. Takie interpretacyjne przesłanie wynika z dodanego
art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców, który potwierdza, że kierowcy w
podróży służbowej przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z
wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w
przepisach art. 775
§ 3-5 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy. To
ustawowe doprecyzowanie definicji podróży służbowej pracowników zatrudnionych
na stanowiskach kierowców i przysługiwania im należności z tytułu podróży
służbowej, odbywanej na polecenie pracodawcy w czasie wyjazdów poza siedzibę
pracodawcy, wynikało z przekonującego założenia, że należności z tytułu
zagranicznych przejazdów służbowych nie mogli być pozbawieni zatrudnieni w
transporcie międzynarodowym kierowcy, którzy rzeczywiście korzystali
12
z wypłacanych im przez pracodawców świadczeń związanych z wyżywieniem,
noclegami i pracowniczym odpoczynkiem w oderwaniu od rodziny lub miejsca
stałego zamieszkania lub pobytu, gdy imperatywne brzmienie regulacji prawa
ubezpieczeń społecznych wyłącza tego typu należności z podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS
z 18 grudnia 1998 r.). W ocenie składu orzekającego porządkujący charakter
zmienionych przepisów o czasie pracy kierowców ma znaczenie normatywne tylko
o tyle, że aktualnie z przepisów art. 21a oraz art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy
kierowców jednoznacznie wynika, iż w ramach odbywanych wyjazdów
zagranicznych kierowcom przysługują należności na pokrycie kosztów związanych
z realizacją zleconych im zadań służbowych poza siedzibą pracodawcy, których
kierowcy nie mogli wykonać w granicach umówionej dniówki pracy oraz bez
ograniczenia możliwości wyżywienia i rodzinnego lub pracowniczego odpoczynku w
miejscu stałego zamieszkania lub pobytu.
To, że obejmująca wymienione przepisy nowelizacja ustawy o czasie pracy
kierowców weszła w życie w dniu 3 kwietnia 2010 r., a zatem przed wydaniem
zaskarżonego wyroku, nie wyklucza uwzględniania wymowy art. 21a w związku
z art. 2 pkt 7 przy osądzaniu trwających („zastanych”) spraw z zakresu ubezpieczeń
społecznych, także na gruncie art. 7 ustawy nowelizującej, który stanowi, że przepis
art. 21a ustawy zmienianej w art. 4, w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą
stosuje się w sprawach administracyjnych, postępowań podatkowych,
o wykroczenia, karnych lub w karnych skarbowych wszczętych i niezakończonych
przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Na brak takich przeszkód zwrócił
uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 maja 2011 r., II UK 349/10 (dotychczas
niepublikowany), argumentując, że wprawdzie z art. 7 ustawy nowelizującej wynika
zasada działania nowej ustawy tylko w odniesieniu do postępowań wymienionych
w tym przepisie, ale regulacja ta nie sprzeciwia się uwzględnieniu normatywnej
zawartości porządkujących problematykę czasu pracy kierowców przepisów art.
21a w związku z art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców już z powinności
wyrokowania według stanu prawnego z chwili zamknięcia rozprawy (art. 316 k.p.c.).
Sąd Najwyższy podkreślił też, że odmienne rozumienie art. 7 ustawy nowelizującej,
które prowadziłoby do nałożenia obowiązku stosowania art. 21a w związku z art. 2
13
pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców na podstawie decyzji organu rentowego
sprzecznej z § 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r. byłoby
konstytucyjnie i jurysdykcyjnie wątpliwe, gdyż kolidowałoby z konstytucyjną zasadą
równości oraz z zasadą równego traktowania i niedyskryminacji płatników składek,
a przede wszystkim z czytelnie wyrażonym w przebiegu procesu legislacyjnego
„porządkującym” zamysłem ustawodawcy, który jednoznacznie potwierdził, że nie
ma podstaw prawnych ani uzasadnienia do ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne od diet i innych należności z tytułu podróży służbowych,
które z mocy przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych nie są
opodatkowane, a na podstawie § 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia
1998 r. nie stanowią podstawy wymiaru takich składek. Skoro w rozumieniu
przepisów podatkowych należności te nigdy nie stanowiły przychodów ze stosunku
pracy oraz były i nadal są wolne od podatku dochodowego, przeto nie mogły być
one w opozycji do przepisów prawa podatkowego odmiennie kwalifikowane jako
składniki wynagrodzenia za pracę wykonaną dla celów ustalenia podstawy wymiaru
składek na pracownicze ubezpieczenia społeczne, bo tę ustala się wyłącznie od
przychodu w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych,
osiąganego przez pracowników u pracodawcy z tytułu zatrudnienia w ramach
stosunku pracy (§ 1 wymienionego rozporządzenia). Żadna metoda wykładni
sądowej nie mogła zatem prowadzić ani wymusić legalności uznawania
nieopodatkowanych należności przeznaczonych na pokrycie oczywiście
zwiększonych kosztów utrzymania i noclegów za granicą za elementy
wynagrodzenia za pracę wykonaną, stanowiące koszty uzyskania przychodów z
tytułu wykonywanego zatrudnienia, bo diety i inne należności z tytułu wyjazdów
służbowych nie są przychodem ze stosunku pracy w rozumieniu przepisów prawa
podatkowego, a w konsekwencji nie stanowią podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenia społeczne (§ 2 pkt 15 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.).
Mając powyższe na uwadze skład orzekający uznał, że diety i inne należności
wypłacane kierowcom zatrudnionym w transporcie międzynarodowym tytułem
rekompensaty ponoszonych zwiększonych wydatków na wyżywienie, noclegi lub
inne usprawiedliwione potrzeby związane z odbywaniem zagranicznych wyjazdów
służbowych, które nie mogły być zrealizowane bez oderwania od centrum
14
realizowania spraw życiowych pracownika lub ograniczenia możliwości wyżywienia,
pracowniczego lub rodzinnego wypoczynku oraz noclegów w stałym miejscu
zamieszkania lub pobytu, nie mają natury prawnej wynagrodzenia za pracę
wykonaną i nie są przychodem w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od
osób fizycznych, osiąganego przez pracowników u pracodawcy z tytułu
zatrudnienia (§ 1 rozporządzenia MPiPS z 18 grudnia 1998 r.), a w konsekwencji
nie stanowią podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia społeczne
(§ 2 pkt 15 tego rozporządzenia).
W takich okolicznościach Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39815
k.p.c.