Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 102/11
POSTANOWIENIE
Dnia 1 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku K. J., S. J.
i A. M.
przy uczestnictwie Miasta Stołecznego Warszawy
o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 1 grudnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 10 czerwca 2010 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy oddalił apelację uczestnika
Miasta stołecznego Warszawy od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 2
grudnia 2009 r., którym Sąd ten stwierdził, że wnioskodawca K. J. nabył z dniem 27
maja 2009 r., w drodze zasiedzenia, własność nieruchomości położonej w W.,
stanowiącej działkę o powierzchni 0,1248 ha, objętą numerem 20/06 na mapie
sporządzonej przez geodetę M. M. w dniu 3 października 2009 r.
i zaewidencjonowaną w państwowym zasobie geodezyjnym i kartograficznym za
numerem [...], a w ewidencji gruntów ujętą jako działki 20/02 w obrębie 2-11-15,
objętej księgą wieczystą „x”.
Orzeczenie to oparte zostało na następujących ustaleniach i wnioskach:
W dniu 3 stycznia 1963 r. zawarta została w formie aktu notarialnego umowa
zniesienia współwłasności nieruchomości objętych dawnymi księgami hipotecznymi
S. lit. E i F. Zawarte zostało w niej również oświadczenie, będące wyrazem
realizacji obowiązujących wówczas przepisów, że nieruchomość obejmująca 20%
powierzchni przedmiotu współwłasności, złożona z działek oznaczonych numerami
5, 9, 13 (S. lit. E) oraz z działki nr 5 (S. lit. E i F), przechodzi na własność Skarbu
Państwa. Działka nr 20/6 o powierzchni 0,1248 jest częścią działki oznaczonej
dotychczas jako działka 20/2, objęta księgą wieczystą. Poprzednio działka 20/2
została wyodrębniona z działki numer 20, która wcześniej oznaczona była
numerem 5. Jako właścicielka działki nr 20/6 wpisana została w księdze wieczystej,
na podstawie decyzji Wojewody z dnia 5 października 1998 r., Gmina W. – U. Mimo
powyższego przekazania działek na rzecz Skarbu Państwa faktycznie były one
w dalszym ciągu we władaniu H. i B. małżonków J., którzy na sąsiednich działkach
prowadzili gospodarstwo ogrodnicze i uprawiali warzywa. Od 1975 r. stałą pomoc w
prowadzeniu tego gospodarstwa świadczył ich syn K. J. Małżonkowie J. zawarli w
dniu 25 listopada 1981 r. ze S. J. i K. J. umowę przekazania gospodarstwa rolnego,
obejmującego ówcześnie oznaczone działki nr 18, 19, 20 i 21, dla których
prowadzono księgę wieczystą nr „y”. S. J. przypadła nowopowstała działka nr 76, a
K.J. działka nr 78 wraz z siedliskiem. Ponadto nieformalnie strony opisanej umowy
uzgodniły, że wyłącznie K. J.i będzie zajmował się uprawą działek stanowiących
3
własność Skarbu Państwa. W pewnym okresie K. J. dzierżawił i uprawiał działkę S.
J. Wnioskodawcy są następcami prawnymi H. J. i B. J. Realizacja na sąsiedniej
działce budowy osiedla mieszkaniowego utrudniała prowadzenie gospodarstwa
rolnego do tego stopnia, że stawało się ono coraz bardziej uciążliwe i nieopłacalne,
zwłaszcza wobec dokonywanych kradzieży i zniszczeń. Wiosną 2005 r. opisana
działka, podobnie jak i pozostałe w gospodarstwie rolnym były przygotowane do
zasiewu, ponieważ jeszcze jesienią 2004 r. wykonano tam prace przygotowawcze.
Pracownicy firm budowlanych urządzili „dziki” przejazd przez działkę objętą
wnioskiem, parkowali na niej samochody oraz częściowo składowali materiały
budowlane i odpady. Nie odniosły efektu rozmowy K. J. z kierującym firmą
deweloperską ani stawianie tablic z napisami „teren prywatny”, a żadne sprawy o
ochronę naruszonego posiadania nie zostały zainicjowane. Działka nie była
uprawiana rolniczo, z uwagi na korzystanie z niej na potrzeby budowy. W maju
2006 r. K. J. ponowił próbę uprawy obszaru działek nr 20/5 i 20/6, ale
bezskutecznie i w lipcu 2006 r. zrezygnował z rolniczego użytkowania tego terenu.
Tak uczestnik, jak i Skarb Państwa nie występowali z żądaniem wydania działki
nr 20/6. W dniu 12 grudnia 2003 r. uczestnik zawarł ze spółką E. (deweloperem)
umowę dzierżawy terenu będącego częścią działki nr 20, znajdującego się
bezpośrednio przy działce objętej wnioskiem, umowa ta została przedłużona w dniu
20 grudnia 2006 r. Aneksem do tej umowy z dnia 15 maja 2007 r. uczestnik
wydzierżawił wymienionej Spółce teren obecnych działek nr 20/5 i 20/6 i przedłużył
dzierżawę do końca 2009 r., zorganizowano na nim zaplecze prowadzonych robót
budowlanych. Wypisy i kopie z rejestru gruntów, dotyczące obecnej działki nr 20/6
wskazują, że przeznaczona jest na drogę, nie określają użytkownika. W
protokołach granicznych z 1970 r. odnotowano, że działka nr 9 użytkowana jest
przez H. J., natomiast nr 5 (obecnie m.in. 20/6) użytkowana jest jako droga, ale nie
zaznaczono nazwiska użytkownika. Mimo tego w lutym 1996 r. biegły, który
wyceniał działkę na wniosek pierwotnego wnioskodawcy – H. J. stwierdził, że jest
ona wykorzystywana rolniczo. Przemawia to za przyjęciem, że organ administracji
nie prowadził ustaleń zmierzających do stwierdzenia faktycznego użytkowania go, a
zatem zapisy w protokołach nie mogą przesądzać o rzeczywistym sposobie
korzystania z działki. Wniosek o stwierdzenie nabycia własności działki przez
4
zasiedzenie wniosła w lutym 1995 r. H. J., powołując się na posiadanie jej od 1963
r. przez okres ponad 30 lat. Wobec jej śmierci w dniu 15 stycznia 1999 r. udział w
sprawie brali obecni wnioskodawcy, jej następcy prawni, którzy w piśmie z dnia 2
marca 2009 r. sprecyzowali wniosek, domagając się stwierdzenia, że K. J. nabył
własność działki z dniem 27 maja 2005 r. Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawca i
jego poprzednicy prawni wykonywali faktyczne władztwo nad nieruchomością,
począwszy od 1963 r., będąc posiadaczami samoistnymi w złej wierze.
Zachowywali się jak właściciele, prowadząc na niej działalność rolniczą. Nie
przeczy woli posiadania nieruchomości jak właściciel złożenie wniosku o
zabezpieczenie żądania stwierdzenia zasiedzenia przez zakaz obciążania jej lub
zbywania, wobec zamiaru sprzedaży nieruchomości przez uczestniczkę. Nie każde
naruszenie posiadania musi polegać na wyzuciu z niego jego dotychczasowego
posiadacza. Działania sprowadzające się do wywoływania zakłóceń posiadania,
polegające na uniemożliwieniu posiadaczowi wykonywania wszystkich dostępnych
mu uprawnień względem rzeczy, ale bez całkowitego pozbawienia go władztwa nad
nią, nie mogą być uznawane za pozbawienie posiadania. Nie powoduje
pozbawienia posiadania jego przejściowa utrata, pod warunkiem przywrócenia go,
ani przemijająca przeszkoda, która nie przerywa ciągłości. Naruszenie posiadania
wnioskodawcy, polegające na powtarzającym się przejeżdżaniu przez
nieruchomość, parkowaniu na niej samochodów, czy też składowaniu elementów
budowli nie prowadziło nawet do przejściowej utraty posiadania, a miało charakter
zakłóceń w jego wykonywaniu. Nie doprowadziło tym samym do przerwania
ciągłości posiadania, wskazanej w art. 172 § 1 k.c. Za pozbawione uzasadnionych
podstaw uznał Sąd Okręgowy zarzuty apelacji uczestniczki postępowania
dotyczące dokonanej przez Sąd Rejonowy oceny dowodów jako zgodnej z
wymogami przewidzianymi art. 233 k.p.c. Żądanie stwierdzenia nabycia własności
opisanej nieruchomości ocenione zostało według wymagań przewidzianych w art.
172 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy –
Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) oraz art. 10 tej ustawy w odniesieniu do
skrócenia terminu zasiedzenia dotyczącego nieruchomości, które stanowiły
własność Skarbu Państwa oraz ustawę z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy
5
wprowadzające ustawę o samorządzie i terytorialnym i ustawę o pracownikach
samorządowych (Dz. U. Nr 32, poz. 191).
Uczestnik oparł skargę kasacyjną na podstawie przewidzianej art. 3983
§ 1
pkt 2 k.p.c., zarzucając skarżonemu postanowieniu naruszenie art. 378 § 1 k.p.c.
przez nierozważenie podniesionego zarzutu dotyczącego niezasadności
nieuwzględnienia przez Sąd pierwszej instancji wniosku dowodowego o ponowne
przesłuchanie świadków P. D., K. B., W. N., S. Ż. i S. B. dla ustalenia daty
zaprzestania działalności rolniczej przez K. J. na nieruchomości objętej wnioskiem.
Naruszenie art. 328 § 2 w związku z art. 391 w związku z art. 378 § 1 k.p.c. łączy z
nieomówieniem przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zarzutu apelacji dotyczącego
zbadania zasadności nieuwzględnienia wniosku o ponowne przesłuchanie
wymienionych świadków, co miało wpływ na treść skarżonego postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Oparcie skargi kasacyjnej na podstawie objętej art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.
wymaga, dla jej skuteczności, powołania przepisów postępowania, które zostały
naruszone przez Sąd drugiej instancji oraz wykazania, że następstwa tych
wadliwości postępowania były tego rodzaju, iż kształtowały lub współkształtowały
treść zaskarżonego orzeczenia. Przepis ten akcentuje bowiem nie sposób
naruszenia przepisów postępowania, ale skutki tego naruszenia, w aspekcie
wpływu na wynik sprawy, wskazując, że chodzi o skalę wpływu określoną jako
istotna (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 1997 r., I CKN 57/96,
OSNC 1997/6-7/82; z dnia 17 marca 2006 r., I CSK 63/05, niepubl.; z dnia
5 grudnia 2007 r., II PK 103/07, niepubl.). Zarzuty skarżącego dotyczą przepisów
postępowania, które wprawdzie wiążą się z ustaleniami faktycznymi, ale ich
przedmiotem nie są naruszenia przepisów regulujących ustalanie faktów, czy
dokonywanie oceny dowodów, których podnoszenie zostało wyłączone art. 3983
§ 3
k.p.c., lecz odnoszących się do prawidłowości przeprowadzonego postępowania
apelacyjnego. Ugruntowane zostało w orzecznictwie zapatrywanie, że
postępowanie apelacyjne, którego granice określa art. 378 § 1 k.p.c., pomimo że
stanowi postępowanie odwoławcze i kontrolne, to jednocześnie zachowało
charakter postępowania rozpoznawczego (por. uchwałę składu siedmiu sędziów
6
Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, OSNC 2008/6/55;
wyrok Z dnia 30 marca 2011 r., III CSK 167/10, niepubl.). Rozpoznanie sprawy
przez sąd drugiej instancji powinno naprawić błędy popełnione przez sąd pierwszej
instancji, a przedmiotem badania objąć całokształt sprawy. Sąd ten jest powołany
do rozstrzygania o faktach i do stosowania norm prawnych na równi z sądem
pierwszej instancji, a jego swobodę jurysdykcyjną ograniczają jedynie granice
zaskarżenia, wiążą go również zarzuty naruszenia prawa procesowego. Obowiązek
rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza nakaz rozważenia wszystkich
podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków, a nierozpoznanie ich stanowi
obrazę art. 378 § 1 k.p.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r.,
III CKN 392/01, OSNC 2004/10/161; z dnia 13 maja 2011 r., V CSK 349/10,
niepubl.). Podzielenie przez sąd drugiej instancji ustaleń faktycznych i oceny
dowodów dokonanych przez sąd pierwszej instancji nie wymaga przeprowadzenia
na nowo własnej oceny dowodów. Obowiązkiem tego sądu jest natomiast
odniesienie się do tych ustaleń i ocen, które były kwestionowane przez
apelującego. Wymagania dla uzasadnienia orzeczenia, przewidziane w art. 328 § 2
k.p.c., mają odpowiednie zastosowanie (art. 391 § 1 k.p.c.) w postępowaniu
apelacyjnym, które polega na uwzględnieniu charakteru postępowania
odwoławczego, a w ramach tego konieczność ustosunkowania się do zgłoszonych
w apelacji zarzutów. Wyniki przeprowadzonej kontroli i oceny instancyjnej tych
zarzutów muszą być przedstawione w uzasadnieniu. Niedokonanie tego może,
w okolicznościach konkretnej sprawy, uzasadniać zarzut naruszenia art. 328 § 2
w związku z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., ponieważ zaskarżone orzeczenie nie
zawiera należytego ustosunkowania się do podstaw zaskarżenia i tym samym
podstawy rozstrzygnięcia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 2009 r.,
II CSK 55/09, niepubl.; z dnia 17 lipca 2009 r., IV CSK 110/09, niepubl.; z dnia
30 września 2009 r., V CSK 95/09, niepubl.). W rozpoznawanej sprawie doszło do
naruszenia zarówno art. 378 § 1 k.p.c., jak i art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 i
art. 13 § 2 k.p.c. Skarżący podniósł w apelacji zarzut nieprzesłuchania ponownie
przez Sąd pierwszej instancji wymienionych świadków, powołując się na to, że taka
potrzeba zachodziła, wobec modyfikacji wniosku co do daty nabycia własności
nieruchomości już po złożeniu przez nich zeznań oraz przedstawienia dowodu
7
w postaci ortofotomapy, wykonanej w 2005 r., obejmującej również działkę, której
dotyczy żądanie. Wskazał także na to, że bliższego określenia wymagał okres
posiadania działki przez wnioskodawcę i jego zakres. Uzasadnienie
kwestionowanego postanowienia odnosi się do dokonanej przez Sąd pierwszej
instancji oceny przeprowadzonych dowodów, ale nie zawiera stanowiska
dotyczącego zarzutu nieodniesienia się przez ten Sąd do wniosku o ponowne
przesłuchanie świadków, których zeznania uznane za wiarogodne, były podstawą
poczynionych ustaleń. Trudno nie zgodzić się ze skarżącym, że to naruszenie
art. 378 § 1 k.p.c. mogło mieć wpływ na treść orzeczenia, a brak motywów Sądu
Okręgowego uniemożliwia kontrolę kasacyjną jego prawidłowości. Stwierdzenie
wykazania przez wnioskodawcę przesłanek przewidzianych art. 172 k.c.,
w odniesieniu do nieprzerwanego posiadania nieruchomości przez wymagany
okres, wymagało wnikliwego rozważenia wszystkich okoliczności, podnoszonych
przez wszystkich uczestników, które dawałyby podstawy do odjęcia własności
przeciwnikowi wniosku. Niezależnie od tego, rodzaj żądania i charakter
postępowania zezwalały, a nawet nakazywały, Sądowi podejmowanie inicjatywy
dowodowej z urzędu. Należało zatem doprowadzić do stanowczego wyjaśnienia
okoliczności związanych z posiadaniem nieruchomości, jego zakresem
i charakterem, w sytuacji faktycznego zajęcia jej na potrzeby zaplecza budowy.
Pominięcie zatem podniesionego zarzutu, naruszając art. 378 § 1 k.p.c. i art. 328
§ 2 w związku z art. 391 § 1 oraz art. 13 § 2 k.p.c., uniemożliwiało dokonywanie
oceny prawidłowości zastosowania prawa materialnego.
Z powyższych względów zaskarżone postanowienie zostało uchylone na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., a sprawa podlegała przekazaniu do ponownego
rozpoznania. Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego, w oparciu
o art. 108 § 2 w związku z art. 13 § 2 i art. 398 21
k.p.c., pozostawiono orzeczeniu
końcowemu.
8