WYROK Z DNIA 30 LISTOPADA 2011 R.
II KK 149/11
1. W sytuacji gdy wobec tej samej osoby zapadły dwa prawomocne
wyroki łączne, w których węzłem kary łącznej objęto tylko te same skazania,
które objęte były tym węzłem w wyroku, który uprawomocnił się wcześniej,
drugi z tych wyroków dotknięty jest w tym zakresie rażącym naruszeniem
prawa, zaliczanym do tzw. bezwzględnych przyczyn uchylenia orzeczenia,
przewidzianym w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k., określanym jako naruszenie powagi
rzeczy osądzonej (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.).
2. Prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu
braku warunków do wydania wyroku łącznego (art. 572 k.p.k.) powoduje
powagę rzeczy osądzonej i stanowi ujemną przesłankę procesową,
przewidzianą w przepisie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., do wydawania kolejnego
orzeczenia w tym przedmiocie w przypadku, gdyby w orzeczeniu wydawanym
później miało dojść do rozstrzygnięcia tego, czy dokładnie te same skazania
za czyny jednostkowe spełniają warunki do objęcia ich węzłem kary łącznej w
wyroku łącznym.
3. Wydanie nowego wyroku łącznego wbrew przesłance powagi rzeczy
osądzonej nie powoduje utraty mocy przez poprzedni wyrok łączny, albowiem
skutek, o którym mowa w art. 575 § 1 in fine k.p.k. może nastąpić tylko
wówczas, gdy spełnione są przesłanki określone w tym przepisie, a zatem gdy
zachodzi realna potrzeba wydania nowego wyroku łącznego. W wypadku
uchylenia wyroku wydanego z naruszeniem art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. wykonaniu
podlega poprzedni wyrok łączny, gdyż nie utracił on mocy na podstawie art.
575 § 1 k.p.k.
2
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki (sprawozdawca).
Sędziowie SN: D. Świecki, W. Wróbel.
Prokurator Prokuratury Generalnej: M. Tabor.
Sąd Najwyższy w sprawie Sebastiana U., w przedmiocie wyroku
łącznego, po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 30 listopada
2011 r., kasacji, wniesionej przez Prokuratora Generalnego na niekorzyść od
wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 22 kwietnia 2011 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punktach 1-3 i u m o r z y ł postępowanie w
tym zakresie na podstawie art. 17 § 1 pkt. 7 k.p.k. (...)
U Z A S A D N I E N I E
W dniu 28 kwietnia 2010 r. do Sądu Rejonowego w O. wpłynął wniosek
skazanego Sebastiana U. o „wydanie wyroku łącznego z całej jego
dotychczasowej karalności”.
Rozpoznając powyższy wniosek Sąd Rejonowy w O. ustalił, że
Sebastian U. został skazany następującymi prawomocnymi wyrokami Sądu
Rejonowego w O.:
I. z dnia 30 czerwca 2005 r., za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k.,
popełnione w dniu 3 kwietnia 2005 r., na karę 4 miesięcy pozbawienia
wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres 3 lat próby, a
której wykonanie zarządzono następnie postanowieniem Sądu Rejonowego w
O. z dnia 20 marca 2006 r.
3
II. z dnia 17 sierpnia 2005 r., za przestępstwa: z art. 278 § 1 k.k.
popełnione w dniu 25 lutego 2005 r. na karę 3 miesięcy pozbawienia wolności
i z art. 279 § 1 k.k., popełnione w dniu 29 maja 2005 r., na karę 6 miesięcy
pozbawienia wolności, które to kary sprowadzono do kary łącznej 6 miesięcy
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres 3
lat próby, a której wykonanie zarządzono następnie postanowieniem Sądu
Rejonowego w O. z dnia 26 kwietnia 2006 r.
III. z dnia 5 maja 2006 r., za przestępstwo z art. 62 ust. 1 ustawy z dnia
29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 179, poz. 1485),
popełnione w dniu 3 lutego 2006 r., której wykonanie zawieszono na okres 5
lat próby, a której wykonanie zarządzono następnie postanowieniem Sądu
Rejonowego w O. z dnia 13 sierpnia 2009 r.
IV. z dnia 17 września 2008 r., za przestępstwo z art. 288 § 1 k.k. w zw.
z art. 64 § 1 k.k., popełnione w dniu 1 stycznia 2008 r., na karę 8 miesięcy
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres 4
lat próby, a której wykonanie zarządzono następnie postanowieniem Sądu
Rejonowego w O. z dnia 15 grudnia 2009 r.
V. z dnia 21 maja 2009 r., za przestępstwa: z art. 278 § 1 k.k. w zw. z
art. 64 § 1 k.k. i z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k., popełnione w dniu 8
października 2008 r., na karę łączną 5 miesięcy pozbawienia wolności.
VI. z dnia 12 lutego 2010 r., za przestępstwo z art. 297 § 1 k.k. i art. 13 §
1 k.k. w zw. z art. 286 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. w zw. z art. 12 k.k. w zw.
z art. 64 § 1 k.k., popełnione w dniu 10 sierpnia 2009 r., na karę roku
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres 4
lat próby.
4
VII. z dnia 17 września 2010 r., za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw.
z art. 12 k.k. w zw. z art. 64 § 1 k.k., popełnione w okresie od połowy lipca
2009 r. do połowy września 2009 r., na karę 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Wyrokiem łącznym z dnia 22 kwietnia 2011 r., Sąd Rejonowy w O.:
1. Rozwiązał karę łączną pozbawienia wolności orzeczoną wobec
skazanego Sebastiana U. wyrokiem Sądu Rejonowego w O. opisanym w
punkcie II.
2. Na zasadzie art. 85 k.k. i art. 86 § 1 k.k. w miejsce kar pozbawienia
wolności orzeczonych wobec skazanego Sebastiana U. wyrokami Sądu
Rejonowego w O. opisanymi w punktach I i II orzekł wobec skazanego karę
łączną 7 miesięcy pozbawienia wolności, uznając tę karę za już wykonaną w
całości.
3. Stwierdził, że w zakresie nieobjętym rozstrzygnięciem z pkt. 2
poszczególne wyroki podlegają odrębnemu wykonaniu.
4. na zasadzie art. 572 k.p.k. w pozostałym zakresie postępowanie
umorzył.
Od powyższego wyroku kasację na niekorzyść skazanego Sebastiana
U. wywiódł przed upływem 6 miesięcy od daty jego uprawomocnienia się
(warunki art. 524 § 3 k.p.k. zachowane) Prokurator Generalny, zarzucając
rażące i mające istotny wpływ na treść wyroku naruszenie przepisów prawa
procesowego, a mianowicie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., polegające na orzeczeniu
kary łącznej pozbawienia wolności, obejmującej skazania Sebastiana U.
prawomocnymi wyrokami Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 czerwca 2005 r.
oraz z dnia 17 sierpnia 2005 r., pomimo istnienia ujemnej przesłanki
procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej, albowiem skazania te zostały
już wcześniej objęte prawomocnym wyrokiem łącznym Sądu Rejonowego w
5
O. z dnia 8 kwietnia 2011 r. – co stanowi bezwzględną przyczynę odwoławczą
określoną w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k.
W konkluzji kasacji Prokurator Generalny wniósł o uchylenie pkt. 1-3
zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania w tym zakresie na podstawie
art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.
Rozpoznając kasację Prokuratora Generalnego, Sąd Najwyższy zważył,
co następuje.
Porównanie treści wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 22 kwietnia
2011 r., z treścią wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r.,
wskazuje, że poza sporem pozostaje to, iż w orzeczeniu zaskarżonym
kasacją, to jest w wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 22 kwietnia 2011 r.
oraz we wcześniejszym wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia
2011 r., dokonano połączenia węzłem kary łącznej tych samych kar
jednostkowych, wymierzonych Sebastianowi U. prawomocnymi wyrokami
Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 czerwca 2005 r. oraz z dnia 17 sierpnia
2005 r. Bezsporne jest także i to, że w postępowaniu zakończonym wyrokiem
z dnia 8 kwietnia 2011 r. przedmiotem rozważań Sądu w aspekcie
ewentualnego połączenia węzłem kary łącznej pozostawały nadto także kary
jednostkowe wymierzone za czyny jednostkowe przypisane Sebastianowi U. w
czterech innych prawomocnych orzeczeniach Sądu Rejonowego w O. (a to w
wyrokach z dni: 5 maja 2006 r., 17 września 2008 r., 21 maja 2009 r. i 12
lutego 2010 r.) i że w tym zakresie Sąd umorzył postępowanie na podstawie
art. 572 k.p.k., natomiast w postępowaniu, w wyniku którego wydane zostało
orzeczenie zaskarżone kasacją, przedmiotem rozważań Sądu w aspekcie
ewentualnego połączenia węzłem kary łącznej pozostawały również kary
jednostkowe wymierzone za czyny jednostkowe przypisane Sebastianowi U. w
wymienionych już czterech innych prawomocnych wyrokach Sądu
6
Rejonowego w O. (a to w wyrokach z dni: 5 maja 2006 r., 17 września 2008 r.,
21 maja 2009 r. i 12 lutego 2010 r.), a nadto także i kary jednostkowe
wymierzone w jeszcze jednym prawomocnym orzeczeniu tego Sądu (a to w
wyroku z dnia 17 września 2010 r.) oraz to, że w odniesieniu do wszystkich
wyżej wymienionych pięciu orzeczeń Sąd umorzył postępowanie na podstawie
art. 572 k.p.k.
Na tle takiej konfiguracji należy udzielić odpowiedzi na trzy pytania. Po
pierwsze, czy w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego w
ogóle obowiązują regulacje procesowe określone w art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k., to
jest dotyczące barier orzekania związanych z – jak w sprawie niniejszej – tzw.
rzeczą osądzoną oraz, już abstrahując od układu procesowego występującego
w rozpatrywanej sprawie, ewentualnie z zawisłością sprawy. Po drugie, w
wypadku pozytywnej odpowiedzi na to pierwsze pytanie, w jakich sytuacjach
związanych z wydawaniem wyroku łącznego mamy do czynienia z idem,
uniemożliwiającym wydanie ponownego orzeczenia w tym samym
przedmiocie, a w jakim z tożsamością prowadzonego postępowania
skutkującą konieczność przyjęcia tzw. litispendencji. Po trzecie wreszcie, czy i
jakie konsekwencje dla orzekania w takiej konfiguracji procesowej, jaka miała
miejsce w niniejszej sprawie, w tym w szczególności dla modelu orzeczenia
następczego, należałoby wywodzić z treści przepisu art. 575 § 1 k.p.k.
Odnośnie do pierwszej z podniesionych kwestii, wskazać należy, że co
do zasady zakaz ponownego postępowania odnosi się co do tego samego
„czynu tej samej osoby”, a zatem nie można bez ograniczeń rozciągać go na
wszystkie możliwe inne postępowania, w tym mające charakter incydentalny.
Niektóre z nich wywołują, co prawda, skutek w postaci zakazu ponownego
procedowania. W wielu jednak orzeczeniach incydentalnych Sąd rozstrzyga w
formule rebus sic stantibus, co powoduje, iż w nowych okolicznościach
7
ponowne orzekanie w tej samej kwestii, nawet w bezpośrednim następstwie
czasowym, jest nie tylko dopuszczalne ale nawet niezbędne (por. np. P.
Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz,
Warszawa 2011, t. I, s. 189). Postępowanie i wydawane w jego następstwie
orzeczenie w przedmiocie wyroku łącznego nie ma jednak charakteru
incydentalnego i dlatego w judykaturze (do orzeczeń tych czynione będą
nawiązania w dalszej części uzasadnienia) oraz w piśmiennictwie (zob. M.
Rogalski: Przesłanka powagi rzeczy osądzonej w procesie karnym, Kraków
2005, s. 519-524 i przytoczoną tam dalszą literaturę zagadnienia; tak też we
wszystkich komentarzach do Kodeksu postępowania karnego) jednolicie i
zasadnie przyjmuje się, że w określonych warunkach w odniesieniu do
procedowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego stosować należy
zarówno barierę związaną z zasadą ne bis in idem, jak i związaną z zakazem
orzekania w sytuacji zawisłości wcześniej wszczętej sprawy.
Bardziej skomplikowany jest drugi z przedstawionych wyżej problemów.
W wypadku, gdy zostaną wszczęte odrębne postępowania w przedmiocie
wydania wyroku łącznego (czy to ze względu na złożenie dwóch wniosków w
tym przedmiocie, czy po wszczęciu, na skutek braku należytej komunikacji,
przez różne sądy dwóch postępowań z urzędu) i konfiguracja skazań za czyny
jednostkowe nie jest identyczna w obu postępowaniach, brak jest podstaw do
stwierdzenia stanu zawisłości sprawy (z konsekwencjami określonymi w art.
17 § 1 in princ. k.p.k.). W tym układzie procesowym nawet pokrywanie się w
dużym zakresie wyroków jednostkowych, których połączenie węzłem
łączności jest rozważane, nie upoważnia do stwierdzenia stanu zawisłości
sprawy i umorzenia postępowania później wszczętego. Jeżeli w którymkolwiek
z tych postępowań rozważane jest objęcie węzłem kary łącznej choćby
jednego „dodatkowego” skazania za czyn jednostkowy, przedmiot
8
rozpoznawania nie jest w takiej sytuacji w obu sprawach ten sam i w aspekcie
litispendencji nie można stwierdzić istnienia idem. Dlatego też słuszna jest
teza wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 października 2005 r., V KK 151/05,
Lex Nr 157208, w której stwierdzono, że „ukonstytuowany w art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k. bezwzględny zakaz równoległego prowadzenia postępowań karnych
dotyczących tego samego przedmiotu procesu, w stosunku do tej samej
osoby, ma pełne odniesienie do postępowań w przedmiocie wydania wyroku
łącznego. Warunkiem zachowania wymaganej w takim wypadku tożsamości
podmiotowo-przedmiotowej, poza tą samą osobą skazanego, jest to, aby
równolegle prowadzone postępowania odnosiły się do tych samych wyroków
jednostkowych, a więc orzeczeń obejmujących te same czyny tej samej
osoby”. Podobne założenie, ale tylko do etapu orzekania, należy przyjąć w
konfiguracji procesowej, gdy już po wydaniu prawomocnego wyroku łącznego
na wokandę sądu trafia kolejna sprawa w przedmiocie wydania wyroku
łącznego (także i w tym wypadku: czy to z uwagi na złożenie nowego wniosku,
czy też z tej przyczyny, iż sąd z urzędu dostrzegł potrzebę zbadania
warunków do wydania nowego wyroku łącznego z tego powodu, iż w
poprzedniej sprawie przedmiotem rozważań nie były wszystkie jednostkowe,
prawomocne skazania tego samego oskarżonego). Jeśli w tej nowej sprawie
przedmiotem rozpoznawania – w aspekcie istnienia lub nieistnienia nie tylko
warunków formalnoprawnych, ale także i materialnoprawnych, do wydania
kary łącznej w warunkach wyroku łącznego – jest choćby jedno dodatkowe
orzeczenie skazujące za czyn jednostkowy, brak jest warunków do
stwierdzenia idem z przedmiotem poprzedniego rozstrzygnięcia, skoro na tym
etapie postępowania nie jest jeszcze wiadome to, czy sąd nie stwierdzi
zasadności połączenia węzłem kary łącznej nie tylko orzeczeń jednostkowych
objętych poprzednim wyrokiem, ale także i skazania za ów, choćby jeden,
9
dodatkowy czyn jednostkowy. Bez wątpienia zatem przedmiotem
rozpoznawania jest na tym etapie coś „więcej” niż to, co stanowi przedmiot
rozstrzygnięcia we wcześniej wydanym prawomocnym wyroku łącznym.
Sytuacja ta może jednak ulec zmianie w finalnej fazie procesu, to jest na tym
etapie postępowania, jaki stanowi orzekanie. Sąd może bowiem dojść do
wniosku, że brak jest warunków do połączenia węzłem wyroku łącznego
owego dodatkowego skazania (-ań) za czyn(-y) jednostkowy(-e) z czynami
objętymi poprzednim prawomocnym wyrokiem łącznym i że warunki określone
w art. 85 k.k. (zarówno temporalne, jak i związane z rodzajem kary) spełniają
tylko te z czynów jednostkowych, co do których cechę tę stwierdzono już w
prawomocnym orzeczeniu i co do których zastosowano zatem reguły łączenia
kar przewidziane w art. 86 k.k. Jeśli na tym etapie postępowania przystąpiłby
zatem do ponownego orzekania o połączeniu kar wymierzonych za czyny
związane już węzłem kary łącznej w poprzednim wyroku, nie bacząc na to, iż
co do tej samej kwestii prawomocnie orzeczono, orzekałby co do „tego
samego”, to jest co do tej samej kwestii dotyczącej tej samej osoby, a więc z
naruszeniem „idem”, które oceniać należy na tym etapie postępowania w
relacji już nie do przedmiotu rozpoznawania, ale do przedmiotu orzekania.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt realiów sprawy, w której wniesiona
została skarga kasacyjna, zauważyć należy, że w punktach 1-3 zaskarżonego
wyroku łącznego Sądu Rejonowego w O. rozstrzygnięto dokładnie o tym
samym, o czym prawomocnie orzeczono już w wyroku tego samego Sądu z
dnia 8 kwietnia 2011 r., a więc o tym, że zachodzą warunki określone w art. 85
k.k. do połączenia węzłem wyroku łącznego tych samych kar jednostkowych,
wymierzonych Sebastianowi U. prawomocnymi wyrokami Sądu Rejonowego w
O. z dnia 30 czerwca 2005 r. oraz z dnia 17 sierpnia 2005 r. oraz o sposobie
połączenia kar wymierzonych tymi wyrokami.
10
Ujmując zagadnienie od nieco innej strony wskazać trzeba, że z punktu
widzenia ocen związanych z zasadą ne bis in idem nie można utożsamiać
przedmiotu rozpoznawania sprawy z przedmiotem rozstrzygnięcia wydanego
w tej sprawie. O ile dla oceny zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej w
postaci stanu zawisłości sprawy istotne jest jedynie porównanie przedmiotów
rozpoznawania w obu sprawach, o tyle dla oceny zaistnienia negatywnej
przesłanki procesowej w postaci rzeczy osądzonej relewantne jest porównanie
przedmiotów rozstrzygnięcia wydanego w odniesieniu do tej samej osoby w
obu sprawach. W postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego sąd
rozstrzyga o dwóch następujących kwestiach. Po pierwsze o tym, czy, a jeśli
tak to w jakim zakresie skazania jednostkowe spełniają warunki określone w
art. 85 k.k. Po drugie – ale w tej materii orzeczenie wydawane jest już jedynie
w wypadku udzielenia, choćby w części, odpowiedzi pozytywnej na pierwsze z
pytań – o tym, jak należy połączyć węzłem kary łącznej skazania jednostkowe,
czyli o tym, jak należy ukształtować wymiar kary łącznej (jak „surowa” powinna
być kara łączna, jak ukształtować jej wymiar w ramach przewidzianych w art.
86 k.k.). Oczywiście, zasadne jest spostrzeżenie, iż rozstrzygnięciu o tym, w
jakim zakresie skazania jednostkowe spełniają warunki określone w art. 85
k.k., immanentnie towarzyszy rozstrzygnięcie o tym, w jakim zakresie
skazania jednostkowe warunków tych nie spełniają. Znajduje ono wyraz w
umorzeniu postępowania na podstawie art. 572 k.p.k. w określonym zakresie
lub w całości. Rozstrzygnięcie w tym ostatnim przedmiocie też korzysta z
powagi rzeczy osądzonej. Przenosząc to ostatnie, z kolei, spostrzeżenie na
grunt układu procesowego niniejszej sprawy, wskazać należy, że gdyby
Prokurator Generalny kierował zarzut rzeczy osądzonej w odniesieniu do
całego wyroku Sądu Rejonowego w O. z dnia 22 kwietnia 2011 r., nie byłby to
zarzut w pełni słuszny, albowiem bez wątpienia chybiony byłby w odniesieniu
11
do części rozstrzygnięcia figurującej w jego punkcie 4. W tym zakresie nie
można mówić o tożsamości przedmiotu rozstrzygnięcia zawartego w wyroku
zaskarżonym kasacją w zestawieniu z treścią prawomocnego wyroku tego
Sądu z dnia 8 kwietnia 2011 r., albowiem w tym ostatnim wyroku stwierdzono
brak warunków połączenia węzłem kary łącznej z pozostałymi wyrokami tylko
czterech innych skazań jednostkowych, zaś w wyroku z dnia 22 kwietnia 2011
r. nadto także i skazania jednostkowego objętego piątym wyrokiem (z dnia 17
września 2010 r.). W tej jednak części wyrok z dnia 22 kwietnia 2011 r. nie
został objęty polem zaskarżenia kasacyjnego i nie do tej jego części
odniesiony został zarzut sformułowany w kasacji. Zarzut ten odniesiony został
jedynie do tej części wyroku łącznego, która rozstrzyga dokładnie o tym
samym, o czym rozstrzygnięto już prawomocnie w punktach 1-3 wyroku Sądu
Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r. i dlatego też kasację należało
uznać za zasadną.
Wszystkich przedstawionych wyżej uwarunkowań, a w szczególności
tego, iż przy badaniu stanu zawisłości sprawy idem oceniać należy przez
pryzmat tego, co stanowi przedmiot rozpoznawania w obu porównywanych
sprawach, natomiast przy badaniu stanu rzeczy osądzonej idem należy
oceniać pod kątem tego, o czym rozstrzygnięto w określonych częściach
porównywanych orzeczeń, nie uwzględniają ani motywy postanowienia Sądu
Apelacyjnego w Lublinie z dnia 28 grudnia 2005 r., II AKz 308/05, OSA 2007,
z. 6, poz. 25 [w którym wyrażono zapatrywanie, że „powaga rzeczy osądzonej
(art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.) w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku
łącznego stanowi przeszkodę do wydania wyroku łącznego tylko wówczas,
gdy przedmiotem takiego wcześniejszego postępowania były wszystkie
tożsame wyroki, co do których zapadło prawomocne orzeczenie
rozstrzygające kwestie orzeczenia kary (kar) łącznej. Jeżeli wyroki te, w
12
różnym układzie, były przedmiotem dwóch, lub więcej, postępowań o wydanie
wyroku łącznego, ale w żadnym z tych postępowań zakresem orzekania nie
były objęte wszystkie wydane wobec skazanego wyroki, to oczywiste jest, że
nie można mówić o istnieniu przeszkody ujętej w treści art. 17 § 1 pkt 7
k.p.k.”], ani motywy postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2007
r., II KK 381/06, OSNKW 207, z. 4, poz. 34 [w którym sformułowano pogląd
uogólniający, iż „w układzie procesowym, w którym sąd uprawniony do
wydania wyroku łącznego rozważał możliwość orzeczenia kary łącznej za
przestępstwa popełnione w warunkach temporalnych, określonych w art. 85
k.k. (a więc pozwalających na wymierzenie kary łącznej) i połączył – węzłem
kary łącznej – kary wymierzone za niektóre z tych przestępstw, zaś odmówił
połączenia kar wymierzonych za inne przestępstwa pozostające w zbiegu
realnym, co znalazło wyraz w częściowym umorzeniu postępowania na
podstawie art. 572 k.p.k., nie dochodzi do naruszenia zasady ne bis in idem
także w sytuacji, gdy wymierzona kara łączna obejmuje skazania jedynie za te
przestępstwa, które zostały już objęte wyrokiem łącznym uprzednio wydanym.
W takiej sytuacji procesowej przedmiotem rozważań, a następnie
przedmiotem rozstrzygnięcia sądu nie była ta sama kwestia, która została już
uprzednio prawomocnie rozstrzygnięta”].
Sytuacja, w której na etapie rozpoznawania sprawy sąd nie jest jeszcze
w stanie przesądzić, czy ma do czynienia z idem, i do wniosku w tym
przedmiocie dochodzi dopiero na finalnym etapie orzekania nie jest zresztą
charakterystyczna jedynie dla postępowania w przedmiocie wydania wyroku
łącznego. Może ona wystąpić także w klasycznym układzie, dotyczącym
postępowania karnego „co do tego samego czynu tej samej osoby”.
Najczęściej decyzję w tym przedmiocie sąd będzie mógł podjąć na
posiedzeniu, odbywanym w trybie art. 339 § 3 pkt 1 k.p.k., gdy opis czynu
13
zawartego w akcie oskarżenia i osoba przeciwko której oskarżenie zostało
wysunięte w oczywisty sposób pokrywać się będzie z osobą i czynem, co do
którego wydano już orzeczenie w innej sprawie. Czasem jednak do wniosku,
że w obu sprawach zachodzi nie tylko tożsamość osoby oskarżonej, ale także
i tożsamość czynu obligująca do zastosowania reguły ne bis in idem, sąd
dochodzi dopiero po przeprowadzeniu rozprawy i decyzja o umorzeniu
postępowania na rozważanej tu podstawie prawnej zawarta jest wówczas w
orzeczeniu wydawanym w trybie art. 414 § 1 k.p.k.
Podsumowując dotychczasowe rozważania stwierdzić należy, że Sąd
Najwyższy w składzie wydającym niniejsze orzeczenie podziela pogląd
wyrażony poprzednio, w nieco odmiennych słowach, przez inny skład tego
Sądu (por. wyrok z dnia 9 września 2010 r., III KO 80/09, Lex Nr 843498),
zgodnie z którym w sytuacji gdy wobec tej samej osoby zapadły dwa
prawomocne wyroki łączne, w których węzłem kary łącznej objęto tylko te
same skazania, które objęte były tym węzłem w wyroku, który uprawomocnił
się wcześniej, drugi z tych wyroków dotknięty jest w tym zakresie rażącym
naruszeniem prawa, zaliczanym do tzw. bezwzględnych przyczyn uchylenia
orzeczenia, przewidzianym w art. 439 § 1 pkt 8 k.p.k., określanym jako
naruszenie powagi rzeczy osądzonej (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.).
Aby dokonywane podsumowanie nie obejmowało tylko jednej strony
zagadnienia należy też, finalizując tę część rozważań, wskazać nadto, że
prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu braku
warunków do wydania wyroku łącznego (art. 572 k.p.k.) powoduje powagę
rzeczy osądzonej i stanowi ujemną przesłankę procesową przewidzianą w
przepisie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. do wydawania kolejnego orzeczenia w tym
przedmiocie w przypadku, gdyby w orzeczeniu wydawanym później miało
dojść do rozstrzygnięcia tego, czy dokładnie te same skazania za czyny
14
jednostkowe spełniają warunki do objęcia ich węzłem kary łącznej w wyroku
łącznym.
Podzielając zasadność zarzutu sformułowanego w kasacji wniesionej
przez Prokuratora Generalnego, rozważyć z kolei należało, czy autor skargi
właściwie sformułował wniosek co do zakresu niezbędnego rozstrzygnięcia
kasatoryjnego i co do tzw. orzeczenia następczego. Zgodnie z postulatem
Prokuratora Generalnego, po uchyleniu zaskarżonego wyroku w zakresie pkt.
1-3. nastąpić miałoby umorzenie postępowania w tym zakresie na podstawie
art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.
Już samemu zakresowi postulowanego uchylenia poświęcić należy parę
zdań komentarza. Uchylenie zaskarżonego orzeczenia w jego punkcie 2. i
umorzenie postępowania w tym zakresie na podstawie art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.,
dezaktualizowałoby rozstrzygnięcia zawarte w punktach 1. i 3. tego wyroku,
immanentnie związane z rozstrzygnięciem zawartym w punkcie 2. Sąd
Najwyższy doszedł jednak do wniosku, że klarowności wyroku kasatoryjnego
sprzyjać będzie objęcie zakresem uchylenia także punktów 1. i 3.
zaskarżonego orzeczenia, zaproponowane przez Prokuratora Generalnego.
Już zupełnie na marginesie zauważyć też wypada, iż to w obu wyrokach,
stanowiących w niniejszej sprawie punkt odniesienia do analizy, czy
naruszono powagę rzeczy osądzonej, w punktach pierwszych tych orzeczeń
doszło do wydania rozstrzygnięć stanowiących swoisty „naddatek”, a to ze
względu na treść art. 575 § 1 k.p.k. Jeśli bowiem sądy orzekające stwierdzały
warunki do połączenia węzłem kary łącznej skazań jednostkowych objętych
wyrokiem Sądu Rejonowego w O. z dnia 17 sierpnia 2005 r. i warunki takie
istotnie, a tak było w niniejszej sprawie, zachodziły, to zbędne było orzekanie
o „rozwiązaniu kary łącznej” orzeczonej tym wyrokiem, bowiem do rozwiązania
takiego dochodziło ex lege z chwilą wydania nowego wyroku łącznego.
15
Znacznie szerszego omówienia wymaga charakter zaproponowanego w
skardze i przyjętego ostatecznie przez Sąd Najwyższy tzw. orzeczenia
następczego. O ile w klasycznym układzie procesowym stwierdzania stanu
rzeczy osądzonej, a więc w wypadku odnoszenia tego uchybienia do
orzeczenia wydanego w przedmiocie odpowiedzialności karnej tej samej
osoby za ten sam czyn, wniosek o wydanie orzeczenia następczego
polegającego na umorzeniu – w zakresie uchylonym – postępowania, byłby
całkowicie bezdyskusyjny, o tyle w szczególnej konfiguracji procesowej jaka
powstaje po wydaniu kolejnego wyroku łącznego wobec tej samej osoby, w
świetle poglądów wyrażanych dotąd w orzecznictwie i piśmiennictwie wniosek
taki nasuwał pewne wątpliwości, a w każdym bądź razie wymagał pogłębionej
analizy, uwzględniającej treść art. 575 § 1 k.p.k. W kontekście dalszych
rozważań, należy w tym miejscu przypomnieć, że zgodnie z art. 575 § 1 k.p.k.,
jeżeli po wydaniu wyroku łącznego zachodzi potrzeba wydania nowego
wyroku łącznego, z chwilą jego wydania poprzedni wyrok łączny traci moc.
Odwołując się do treści tego ostatniego przepisu, Sąd Najwyższy w wyroku z
dnia 4 czerwca 2004 r., II KK 394/03, LEX Nr 126659, stwierdził, że: „wyrok
łączny, który utracił moc w następstwie wydania nowego, prawomocnego
wyroku łącznego, wypada na stałe z obrotu prawnego i nie odzyskuje już
mocy nawet w razie uchylenia w postępowaniu karnym tego nowego wyroku
łącznego i umorzenia postępowania w przedmiocie jego wydania” (por. w tej
materii także D. Kala: Postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego.
Zagadnienia karno materialne i procesowe, Toruń 2003, s. 266-268). W
rezultacie, rozważenia wymagało to, czy po uchyleniu zaskarżonego wyroku w
zaskarżonej części, za prawidłowe orzeczenie następcze należało uznać nie
takie, które zostało zaproponowane przez Prokuratora Generalnego – to jest
umorzenie postępowania „w tym zakresie” – ale inne, polegające na
16
przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, w celu wydania na nowo
wyroku łącznego obejmującego kary jednostkowe z wyroków Sądu
Rejonowego w O. z dnia 30 czerwca 2005 r. oraz z dnia 17 sierpnia 2005 r.
Koncepcja taka rysowałaby się jako wręcz niezbędna, gdyby przyjąć, że w
wyniku wydania wyroku zaskarżonego kasacją, nie bacząc na to, że został on
wydany z naruszeniem zasady ne bis in idem, poprzedni wyrok łączny, a to
wyrok Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r. utracił moc. Przy
podzieleniu takiego założenia przyjąć bowiem, z kolei, należałoby to, że kary
objęte wyrokami Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 czerwca 2005 r. oraz z
dnia 17 sierpnia 2005 r., pomimo tego, iż spełniają warunki materialno-prawne
określone w art. 85 i art. 86 k.k. wykonywane muszą być, do czasu wydania
nowego wyroku łącznego w tym przedmiocie, odrębnie, a to dlatego, że
objęcie ich węzłem łączności we „wcześniejszym” z orzeczeń (to jest w wyroku
Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r.) utraciło moc ex lege, zaś w
odniesieniu do drugiego z orzeczeń (to jest wyroku Sądu Rejonowego w O. z
dnia 22 kwietnia 2011 r.) skutek taki spowodowany został jego uchyleniem
przez Sąd Najwyższy (por. z kierunkiem rozumowania zaprezentowanym w
uzasadnieniu powołanego już postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 14
lutego 2007 r., II KK 381/06). Sąd Najwyższy orzekający w niniejszej sprawie
uznał jednak, że – uwzględniając układ procesowy w niej występujący – wyrok
Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r. w zakresie jego punktów 1-3
nie utracił mocy prawnej z chwilą wydania przez Sąd Rejonowy w O. wyroku z
dnia 22 kwietnia 2011 r. Zdaniem Sądu Najwyższego przepis art. 575 § 1
k.p.k. powinien być interpretowany z uwzględnieniem pełnej jego zawartości
treściowej, a zatem części drugiej (to jest zdania po przecinku) nie można
odczytywać w izolacji od części pierwszej (zdania przed przecinkiem). W
konsekwencji, następstwa o jakich mowa w drugiej części przepisu (utrata
17
mocy przez poprzedni wyrok łączny z chwilą wydania kolejnego wyroku
łącznego) zachodzą tylko w wypadku określonym w części wstępnej przepisu
art. 575 § 1 k.p.k., a więc gdy istotnie istniała potrzeba wydania nowego
wyroku łącznego. Warto w tym miejscu przypomnieć, że na
niebezpieczeństwa nazbyt literalnego dekodowania treści przepisu art. 575 § 1
k.p.k. zwracano już uwagę, w różnych zresztą kontekstach, zarówno w
doktrynie, jak i we wcześniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego. Tak np.
pogląd, iż „przepis art. 575 § 1 k.p.k. rozumieć należy w ten sposób, że w
sytuacji, w której zachodzi potrzeba wydania nowego wyroku łącznego, z
chwilą wydania takiego wyroku poprzedni wyrok łączny traci moc w całości,
bez względu na zakres różnic w treści obu wyroków i bez względu na to, ile
kar łącznych wymierzono w poprzednim wyroku łącznym” (wyrażony w
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2010 r., I KZP 14/10,
OSNKW 2010, z. 10, poz. 86) poddany został pryncypialnej krytyce nie tylko w
piśmiennictwie (zob. glosy J. Matrasa, OSP 2011, z. 1, poz. 2 oraz M. Siwka,
LEX/el 2010), ale także i w późniejszych judykatach Sądu Najwyższego (zob.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2010 r., III KK 231/10, Lex Nr
653511 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2011 r., I KZP
4/11, OSNKW 2011, z. 6, poz. 49). W nawiązaniu do zagadnienia
stanowiącego przedmiot analizy w niniejszym orzeczeniu, wskazać należy
zarówno na myśl wyrażoną w tezie pierwszej przywołanego wyżej wyroku SN
z dnia 1 grudnia 2010 r., zgodnie z którą „sam termin użyty w przepisie art.
575§1 k.p.k., przewidujący "utratę mocy" poprzedniego wyroku łącznego, nie
może być interpretowany li tylko gramatycznie, jako ex lege przełamujący
prawomocności wyroków łącznych w tych częściach, które ten przymiot
posiadają. "Porządkujący" charakter wyroku łącznego nie może być tak dalece
przeceniany, że prowadzi do "podporządkowania" jemu reguł wynikających ze
18
stanu res iudicata”, jak i na tezę postanowienia SN z dnia 19 maja 2011 r., w
której stwierdzono, że „utrata mocy wyroku łącznego ipso iure (art. 575 § 1
k.p.k.) następuje w odniesieniu do tych tylko jego rozstrzygnięć o połączeniu
kar tego samego rodzaju (o umorzeniu postępowania na podstawie art. 572
k.p.k.), które zostały objęte nowym wyrokiem łącznym, wydanym w związku z
powstałą po wydaniu tego wyroku potrzebą, wynikającą z przesłanek
prawnomaterialnych określonych w art. 85 k.k.”, a w szczególności na pkt 7.
uzasadnienia tego postanowienia, w którym przyjęto, iż „nie sposób (…)
mówić o trwałym wywołaniu skutku utraty mocy poprzedniego wyroku
łącznego z chwilą wydania nowego wyroku łącznego, o ile ów nowy wyrok
zapadł z naruszeniem powagi rzeczy osądzonej, a więc i z oczywistym
naruszeniem art. 575 § 1 k.p.k.”. Tak więc, w tej szczególnej sytuacji, w której
nie tylko, iż w ogóle nie zachodzi potrzeba wydania nowego wyroku łącznego,
ale co więcej, jego wydanie rażąco narusza przepisy prawa, bowiem
następuje z obrazą zakazu orzekania w odniesieniu do rzeczy już osądzonej,
wydanie kolejnego wyroku łącznego nie powoduje utraty mocy przez
poprzedni wyrok łączny. Za poglądem takim przemawia, na co nie zwrócono
jeszcze uwagi w orzecznictwie i piśmiennictwie, reguła określana zakazem
wykładni per non est (zob. np. L. Morawski: Zasady wykładni prawa, Toruń
2006, s. 106-107), zgodnie z którą nie wolno interpretować przepisów
prawnych tak, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne. Przyjęcie, iż
każde wydanie kolejnego wyroku łącznego powoduje utratę mocy przez
poprzedni wyrok łączny, związane jest właśnie z traktowaniem per non est
zwrotu „zachodzi potrzeba wydania”. Jawi się on w kontekście takiego właśnie
rezultatu wykładni jako całkowicie zbędny, pomijany w procesie interpretacji.
Podsumowując tę, z kolei, część rozważań, stwierdzić zatem należy, że
wydanie nowego wyroku łącznego wbrew przesłance powagi rzeczy
19
osądzonej nie powoduje utraty mocy przez poprzedni wyrok łączny, albowiem
skutek, o którym mowa w art. 575 § 1 in fine k.p.k. może nastąpić tylko
wówczas, gdy spełnione są przesłanki określone w tym przepisie, a zatem gdy
zachodzi realna potrzeba wydania nowego wyroku łącznego. W wypadku
uchylenia wyroku wydanego z naruszeniem art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. wykonaniu
podlega poprzedni wyrok łączny, gdyż nie utracił on mocy na podstawie art.
575 § 1 k.p.k. W piśmiennictwie bardzo zbliżony pogląd zaprezentował S.
Steinborn (zob. J. Grajewski, L. K. Paprzycki, S. Steinborn: Kodeks
postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2010, t. II, s. 478), utrzymując,
że wydany w tej konfiguracji nowy wyrok łączny tylko „pozornie” powoduje
utratę mocy poprzedniego wyroku łącznego. Zdaniem Sądu Najwyższego,
koncepcja „pozorności” niczego jednak nie wyjaśnia, bowiem jeśli decydującą
wagę przykłada się do ziszczenia się warunku „potrzeby wydania” nowego
wyroku łącznego, wówczas nie można jednocześnie zakładać, iż w braku
takiej potrzeby kolejny wyrok łączny spowodował, choćby tylko „pozornie”,
skutki przewidziane w końcowej części przepisu.
Dla ułatwienia zadania organom wykonawczym stwierdzić na koniec
należy, że po wydaniu przez Sąd Najwyższy niniejszego orzeczenia
kasatoryjnego, wobec Sebastiana U. odrębnemu wykonaniu podlegać będzie
obecnie kara łączna pozbawienia wolności wymierzona mu w pkt II. wyroku
Sądu Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r. (w pozostałym zakresie, nie
dotyczącym tej kary, wyroki Sądu Rejonowego w O. z dnia 30 czerwca 2005 r.
oraz z dnia 17 sierpnia 2005 r. podlegać będą – zgodnie z pkt III. wyroku Sądu
Rejonowego w O. z dnia 8 kwietnia 2011 r. – odrębnemu wykonaniu), a
odrębnemu wykonaniu wszystkie kary i inne dolegliwości wynikające z
wyroków wymienionych w punktach 3-7 części wstępnej wyroku Sądu
Rejonowego w O. z dnia 22 kwietnia 2011 r.
20
O wydatkach poniesionych przez sąd, związanych z rozpoznaniem
kasacji, orzeczono zgodnie z art. 638 k.p.k.