Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 grudnia 2011 r.
II UK 72/11
W decyzji stanowiącej podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieru-
chomości należącej do dłużnika w celu zabezpieczenia zaległości składkowych
organ rentowy potwierdza wyłącznie istnienie długu składkowego w określonej
wysokości. To, że w uzasadnieniu tej decyzji organ rentowy uprzedził ubezpie-
czonego o zamiarze wystąpienia z wnioskiem o wpis takiej hipoteki, nie ozna-
cza wydania w tym przedmiocie decyzji.
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Romualda Spyt (sprawoz-
dawca), Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 2 grudnia
2011 r. sprawy z wniosku Barbary K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w B. o zapłatę zaległych składek na ubezpieczenie społeczne, na
skutek skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku
z dnia 24 września 2010 r. […]
o d d a l i ł skargę.
U z a s a d n i e n i e
Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. w decyzji z dnia 30 paździer-
nika 2009 r. ustalił, że Barbara K. zalega z zapłatą składek na ubezpieczenie spo-
łeczne, zdrowotne oraz na Fundusz Pracy i Gwarantowanych Świadczeń Pracowni-
czych za okres od września 1999 r. do lutego 2001 r. wraz z ustawowymi odsetkami
na łączną kwotę 23.022,12 zł z tytułu prowadzonej przez nią działalności pozarolni-
czej. W uzasadnieniu tej decyzji organ rentowy zawarł stwierdzenie, że „w celu za-
bezpieczenia należności Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. Inspektorat
w I., po ustaleniu składników majątkowych zobowiązanego, zamierza zgodnie z art.
26 oraz 27 wyżej wymienionej ustawy skorzystać z możliwości wpisu hipoteki
przymusowej do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność zobowiąza-
2
nego (…)”.
Ubezpieczona zaskarżyła tę decyzję, podnosząc, iż z własnej inicjatywy za-
warła z organem rentowym układ ratalny o spłacie uznanego zadłużenia, wedle rat
ustalonych przez pozwanego i z tego układu terminowo się wywiązuje, stąd wydana
decyzja jest nadużyciem uprawnień organu.
Pozwany w odpowiedzi na odwołanie wniósł o jego oddalenie.
Wyrokiem z dnia 23 czerwca 2010 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Bydgoszczy zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że umorzył
postępowanie. Uzasadniając rozstrzygnięcie, Sąd wskazał, że Barbara K. prowadzi
pozarolniczą działalność gospodarczą i posiada zaległości składkowe za okres objęty
zaskarżoną decyzją. Sąd ustalił, że w dniu 9 października 2009 r. pomiędzy stronami
została zawarta umowa ratalna, w której § 5 pkt 2 pozwany przyjął na siebie zobo-
wiązanie między innymi niewszczynania i niewznawiania postępowania egzekucyj-
nego przez okres obowiązywania umowy w stosunku do należności z tytułu składek
nią objętych. Ustalono także, że ubezpieczona zgodnie z zawartą umową regularnie
spłaca ustalone raty w określonej wysokości i jednocześnie terminowo reguluje bie-
żące składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzonej nadal działalności
gospodarczej.
W ocenie Sądu, organ rentowy wydając zaskarżoną decyzję naruszył art. 26
ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), gdyż w przedmiotowej
sprawie brak było uzasadnionych podstaw do ustanowienia hipoteki przymusowej w
księdze wieczystej nieruchomości należącej do odwołującej się.
Apelację (błędnie nazwaną zażaleniem) od wyroku wywiódł pozwany, zarzu-
cając naruszenie prawa procesowego, tj. art. 355 § 1 k.p.c., art. 47713
k.p.c., art.
47714
§ 1 i § 2 k.p.c. oraz prawa materialnego, tj. art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 paź-
dziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.
Sąd Apelacyjny Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku, wyrokiem
z dnia 24 września 2010 r. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Uzasadnia-
jąc swoje stanowisko, Sąd drugiej instancji wskazał, że kwestią sporną w przedmio-
towej sprawie nie była wysokość zadłużenia odwołującej się z tytułu zaległych skła-
dek, lecz ustalenie trafności wystąpienia przez pozwany organ rentowy z wnioskiem
do Sądu Rejonowego o ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości sta-
nowiącej własność skarżącej. Sąd, przywołując treść art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13
3
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 33 § 1 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8,
poz. 60 ze zm.), podniósł, że ta instytucja zabezpieczenia jest wykorzystywana przed
wszczęciem postępowania egzekucyjnego i służy zabezpieczeniu interesu budżetu
państwa i budżetów samorządowych, zanim jeszcze powstaną przesłanki do
wszczęcia egzekucji administracyjnej. Jest to postępowanie umożliwiające skuteczne
wyegzekwowanie należności podatkowych od podmiotów zobowiązanych w sytuacji,
gdy zachodzi uzasadniona obawa, że zobowiązania te nie zostaną zapłacone. Za-
bezpieczenie uregulowane w art. 33 § 1 Ordynacji podatkowej należy przy tym od-
różniać od zabezpieczenia stosowanego już po wszczęciu postępowania egzekucyj-
nego, albowiem inne są podstawy jego wszczęcia, przesłanki i po części tryb realiza-
cji.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że podstawową przesłanką zastosowania przed-
miotowego zabezpieczenia jest „uzasadniona obawa, że zobowiązanie nie zostanie
wykonane”. W tym kontekście Sąd drugiej instancji zauważył, że Barbara K. - jak wy-
nika z zaskarżonej decyzji - nie regulowała składek na obowiązkowe ubezpieczenie
społeczne w okresie od września 1999 r. do lutego 2001 r., tj. przez okres blisko
dwóch lat. Mało tego, do 9 października 2009 r., tj. do dnia zawarcia z organem ren-
towym umowy ratalnej, odwołująca się nie podjęła w żadnym stopniu próby uregulo-
wania powstałego zadłużenia czy to poprzez złożenie wniosku o rozłożenie zaległo-
ści składkowej na raty, częściowej jej spłaty, czy chociażby złożenia wniosku o jej
umorzenie. Aktualnie wykazana przez odwołującą się inicjatywa w postaci zawarcia z
pozwanym umowy ratalnej niewątpliwie zasługuje na aprobatę, niemniej jednak nie
może ona prowadzić do pominięcia okoliczności, iż przez ponad 8 lat nie była ona
zainteresowana spłatą zadłużenia. Prowadziło to do wniosku, iż w jej przypadku ist-
nieje uzasadniona obawa, że zobowiązanie w ogóle nie zostanie wykonane.
Ostatecznie Sąd Apelacyjny uznał, że działanie pozwanego znajdujące wyraz
w zaskarżonej decyzji jest niewątpliwie działaniem racjonalnym i trafnym, a organ
rentowy, występując z wnioskiem o zabezpieczenie, w żaden sposób nie naruszył
zawartej z Barbarą K. umowy ratalnej, albowiem wniosek o wpis hipoteki przymuso-
wej nie wszczyna postępowania egzekucyjnego, o którym mowa w § 5 pkt 2 umowy z
dnia 9 października 2009 r.
Odwołująca się zaskarżyła ten wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając
mu naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. błędną wykładnię i niewłaściwe
4
zastosowanie przepisów ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych, przez uznanie za uzasadnione wystąpienie organu rentowego z
wnioskiem do sądu o wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej wła-
sność skarżącej, co miało miejsce po zawarciu umowy o rozłożeniu na raty należno-
ści z tytułu składek, niewłaściwe zastosowanie art. 26 tej ustawy, pominięcie art. 29
oraz art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a także naruszenie prze-
pisów postępowania, które miało wpływ na wynik sprawy, tj.: art. 316 k.p.c., polega-
jące na pominięciu w uzasadnieniu wyroku materiału dowodowego w postaci kore-
spondencji skarżącej z organem rentowym, pominięcie w uzasadnieniu wyroku treści
umowy o rozłożeniu na raty należności z tytułu składek, pominięcie w uzasadnieniu
wyroku art. 123 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
W uzasadnieniu skarżąca wskazała, że jej zdaniem przepis art. 26 ust. 3
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ma zastosowanie do okoliczności zwią-
zanej z wydaniem decyzji o zaleganiu płatnika ze zobowiązaniem składkowym, kiedy
dłużnik uchyla się od zapłaty należności i nie ma żadnych innych okoliczności, w któ-
rych ze względów gospodarczych lub innych przyczyn zasługujących na uwzględnie-
nie organ rentowy na wniosek dłużnika, biorąc pod uwagę również jego możliwości
płatnicze, może odroczyć termin płatności należności z tytułu składek oraz rozłożyć
je na raty. Nie ma on natomiast zastosowania wtedy, kiedy płatnik zalega z zapłatą
składek, jednak nie uchyla się od obowiązku uregulowania należności i nie z własnej
winy, będąc w trudnej sytuacji finansowej (gospodarczej), nie posiada środków na
jednorazową zapłatę i podejmuje czynności wobec organu rentowego mające na celu
realizację zobowiązania.
Skarżąca podniosła także, że zawarta przez nią z organem rentowym umowa
nie przewiduje żadnych zabezpieczeń w postaci ustanowienia hipoteki na nierucho-
mościach dłużnika. Przywołując art. 123 ustawy systemowej, wskazała na koniecz-
ność zastosowania przez organ rentowy art. 9 i art. 11 k.p.a., co oznacza, że skarżą-
ca winna zostać wnikliwie poinformowana, że zawarcie umowy o rozłożeniu należno-
ści na raty nie wyklucza (według organu rentowego) zastosowania prawa do wystą-
pienia o ustanowienie hipoteki przymusowej.
Stwierdziła także, że jej zdaniem zasadne jest uznanie, że zastosowanie prze-
pisu art. 29 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wyklucza czynności wymie-
nione w przepisie art. 26 tejże ustawy, podejmowane po zawarciu umowy ratalnej.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozważenia wymaga zarzut oparty na drugiej podsta-
wie kasacyjnej. Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 316 k.p.c. Jak należy się
domyślać, skarżącej chodzi o jego § 1. Sformułowano w nim zasadę, iż podstawą
rozstrzygnięcia jest stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Skarżąca
naruszenie tego przepisu uzasadnia pominięciem przez Sąd drugiej instancji okre-
ślonego materiału dowodowego. W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się
jednolicie, że w art. 316 § 1 k.p.c. chodzi o zasady dotyczące czasu orzekania, które
mają za zadanie określenie momentu właściwego dla oceny stanu sprawy przez sąd
przy wydaniu wyroku (zasada aktualności), stan sprawy może bowiem w toku proce-
su ulegać zmianom. „Stanem rzeczy” w rozumieniu tego przepisu są więc zarówno
okoliczności faktyczne sprawy, jak i przepisy prawa, na podstawie których ma być
wydane rozstrzygnięcie (ich zmiana pomiędzy wytoczeniem powództwa lub złoże-
niem odwołania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych a zamknięciem
rozprawy). Ponieważ art. 316 § 1 k.p.c. ma również zastosowanie w postępowaniu
odwoławczym, to sąd drugiej instancji obowiązany jest brać pod uwagę zmiany w
stanie faktycznym i prawnym sprawy, wpływające na treść rozstrzygnięcia. O naru-
szeniu przez ten sąd art. 316 § 1 k.p.c. można zatem mówić wówczas, gdy wydając
orzeczenie sąd nie uwzględnił - między innymi - zmiany stanu faktycznego zaistniałej
w toku postępowania apelacyjnego. Zakresem tego przepisu nie jest objęte pominię-
cie przez sąd odwoławczy przy ocenie żądania części materiału dowodowego, gdyż
uzasadnia ono powołanie się na naruszenie art. 382 k.p.c. To ten przepis zostaje
naruszony, jeżeli sąd drugiej instancji orzekł z pominięciem części materiału dowo-
dowego, które decyduje o nieprawidłowym rozstrzygnięciu sprawy (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 22 lutego 2007 r. III CSK 337/06, LEX nr 274217; z dnia 16
marca 1999 r., II UKN 520/98, OSNAPiUS 2000 nr 9, poz. 372; z dnia 14 kwietnia
1999 r., II UKN 559/98, OSNAPiUS 2000 nr 11, poz. 442 (notka); z dnia 19 grudnia
2000 r., II UKN 152/00, OSNAPiUS 2002 nr 16, poz. 393). W konsekwencji, sformu-
łowany przez skarżącą zarzut naruszenia przepisu postępowania jest nieadekwatny
do materii objętej przepisem, którego obrazę zarzuca się zaskarżonemu wyrokowi.
Nie mają także usprawiedliwionej podstawy zarzuty naruszenia prawa mate-
rialnego. Przede wszystkim stwierdzić należy, że przedmiot zaskarżonej decyzji
określa jej sentencja. Z niej zaś wynika jedynie wysokość zadłużenia skarżącej z ty-
6
tułu zaległych składek z rozbiciem na poszczególne Fundusze i kwota odsetek. To,
że w uzasadnieniu decyzji organ rentowy uprzedził skarżącą o swoim zamierzeniu
wystąpienia o ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości celem zabez-
pieczenia wykazanych w decyzji należności, nie oznacza, że została wydana decyzja
w przedmiocie zabezpieczenia zaległości składkowych. Trzeba podkreślić, że zabez-
pieczenie należności z tytułu składek odbywa się na podstawie przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego regulujących postępowanie wieczystoksięgowe (art. 6261
-
62613
), zamieszczonych w księdze dotyczącej postępowania nieprocesowego. Sto-
sownie do art. 110 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.), hipotekę przymusową
można uzyskać między innymi na mocy przepisów szczególnych na podstawie decy-
zji administracyjnej, chociażby decyzja nie była ostateczna. Tym przepisem szcze-
gólnym jest także art. 26 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a decy-
zja administracyjna stanowiąca w tym przypadku podstawę wpisu to decyzja „o okre-
śleniu wysokości należności z tytułu składek”. Inaczej rzecz ujmując, wniosek o wpis
hipoteki przymusowej nie jest załatwiany decyzją administracyjną (zob. art. 104 § 1
k.p.a.), a w decyzji stanowiącej podstawę wpisu organ rentowy potwierdza wyłącznie
istnienie długu składkowego w określonej wysokości.
Skarżąca wśród zarzutów prawa materialnego wskazała także przepis art. 123
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (w związku z art. 7, 9 i 11 k.p.a.), pod-
nosząc, że organ rentowy - wbrew swoim obowiązkom - nie poinformował odwołują-
cej się o swoim stanowisku odnośnie do możliwości zabezpieczenia hipoteką przy-
musową zobowiązania składkowego objętego układem ratalnym, co miałoby wpływ
na jej decyzję o zawarciu tego układu. Znowu należy zauważyć, że przedmiotem ni-
niejszego postępowania nie jest układ ratalny, a kwestie dotyczące motywów działa-
nia skarżącej zawierającej ten układ nie mają żadnego wpływu na decyzję określa-
jącą stan zaległości składkowych.
Z powyższych względów oddalenie odwołania od decyzji „o określeniu wyso-
kości należności z tytułu składek”, w którym nie jest kwestionowane ani istnienie za-
ległości składkowych, ani ich wysokość odpowiada prawu. Stąd też przedstawione w
skardze zarzuty naruszenia prawa materialnego, które nie odnoszą się do przed-
miotu zaskarżonej decyzji, nie mogą podważyć zaskarżonego wyroku.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.
7
========================================