Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 106/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSA Roman Dziczek
w sprawie z powództwa K. C.
przeciwko Gminie Miejskiej K. - Zarządowi Cmentarzy Komunalnych
o ustalenie prawa do grobu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 grudnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 września 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Powódka K. C. wystąpiła przeciwko Gminie Miejskiej K. - Zarządowi
Cmentarzy Komunalnych z powództwem o ustalenie jej prawa do dysponowania
grobem czasowym ziemnym zlokalizowanym na Cmentarzu R. w kwaterze /…/.
Podała, że w grobie tym pochowana jest M. G., której syn K. życzył sobie, aby ona
opiekowała się i dysponowała grobem. Powódka wskazała, że nie jest
spokrewniona z rodziną G.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2010 r. oddalił powództwo.
Ustalił, że na Cmentarzu zlokalizowany jest grób ziemny czasowy w kwaterze /…/,
w którym pochowano M. G.. Opłatę prolongacyjną do dnia 14 czerwca 2010 r.
wniesiono na nazwisko dysponenta grobu, syna zmarłej, K. G. Powódka nie jest
krewną ani powinowatą; nie znała pochowanej w grobie M. G.
K. G. przed wyjazdem za granicę, gdzie zmarł, życzył sobie, aby powódka
opiekowała się grobem. Powódka swoje prawo do dysponowania grobem wywiodła
z faktu, że opiekowała się nim przez okres 30 lat; nosiła kwiaty, znicze,
utrzymywała go w dobrym stanie.
Sąd Okręgowy wskazał, że uprawnienie do grobu ma charakter dobra
osobistego, dodając, że zawiera ono także elementy o charakterze majątkowym.
Odwołując się do art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach
i chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz. U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687, dalej: „ustawa"),
podkreślił, że powódki nie łączył żaden stosunek pokrewieństwa, bądź
powinowactwa z osobą pochowaną w grobie. Zwrócił uwagę, że powódka powinna
wykazać interes prawny w ustaleniu prawa, a tymczasem oparła swoje żądanie
wyłącznie na interesie ekonomicznym, wskazując, iż grób się jej należy, gdyż
zajmowała się nim przez 30 lat.
Powódka wniosła w apelacji o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie
powództwa, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania. W czasie rozprawy apelacyjnej skarżąca
zgłosiła wniosek o dopuszczenie dowodu z notatki z dnia 14 czerwca 2010 r.
i pisma również z tej daty do Zarządu Cmentarzy Komunalnych oraz odpowiedzi na
3
to pismo z dnia 29 czerwca 2010 r. Dowody te Sąd Apelacyjny przeprowadził
i wyrokiem z dnia 14 września 2010 r., oddalił apelację, przyjmując za własne
ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd Okręgowy.
Za nietrafny uznał zarzut naruszenia art. 233 § 1 w zw. z art. 227 i w zw.
z art. 328 § 2 k.p.c., polegający na nieuwzględnieniu, zdaniem powódki, faktów
wskazujących na istnienie po jej stronie interesu prawnego w pozytywnym ustaleniu
prawa do dysponowania grobem. Wskazał, że Sąd pierwszej instancji wziął pod
uwagę wszystkie podniesione przez skarżącą okoliczności, w tym także to, iż była
jedyną osobą, która kultywowała pamięć M. G. Uwzględnił również fakt, że K. G. w
dokumencie określonym jako „pełnomocnictwo" stwierdził, że po swojej śmierci
oddaje jej grób oraz, że zostało ono potwierdzone przez jego żonę A. G. Według
oceny Sądu drugiej instancji, Sąd Okręgowy dokonał prawidłowej analizy tych
dokumentów i wydał trafne orzeczenie. W związku z tym za nieuzasadniony uznał
zarzut naruszenia art. 217 § 1 i 2 w zw. z art. 227 k.p.c.
Sąd Apelacyjny podzielił także stanowisko Sądu pierwszej instancji,
że interes powódki miał charakter interesu ekonomicznego, a nie prawnego.
Wbrew stanowisku powódki, wskazał, że art. 10 ust. 1 ustawy stanowi podstawę do
przyjęcia, iż nie przysługuje jej prawo do spornego grobu. Prawo do pochowania
zwłok ludzkich w świetle tego unormowania ma najbliższa pozostała rodzina osoby
zmarłej, tj. pozostały małżonek, krewni zstępni, krewni wstępni, krewni boczni do
czwartego stopnia pokrewieństwa i powinowaci w linii prostej do pierwszego
stopnia. Podniósł, że przepis ten określa osoby, którym przysługuje prawo do
pochowania zwłok i prawo do dysponowania zajętym grobem. Powódka nie należy
do kręgu osób objętych hipotezą tej normy, a zatem nie może wywodzić z tego
uregulowania prawa do grobu, w którym pochowano M. G. Z tego względu Sąd
stwierdził, że po jej stronie brak interesu prawnego w ustaleniu prawa do tego
grobu. Zdaniem Sądu drugiej instancji, nie można go skutecznie wywodzić z
wieloletniego opiekowania się grobem i czynienia na ten cel nakładów, gdyż
okoliczności te nie wywołują powstania uprawnienia. Poza tym wyraził
zapatrywanie, że sam fakt, iż K.G. w dokumencie określonym jako
„pełnomocnictwo" zawarł stwierdzenie, że po śmierci oddaje grób powódce, jak
również opinie zawarte w piśmie A. G. skierowanym do powódki, nie stanowią
4
wystarczającej podstawy do przyjęcia, że powódka ma uprawnienie do
dysponowania tym grobem.
Uznał, że podobnie należy ocenić przedłożone przez powódkę w czasie
rozprawy apelacyjnej dokumenty, tj. jej pismo z dnia 14 czerwca 2010 r. dotyczące
zgody na uregulowanie opłaty prolongacyjnej za grób i notatkę z dnia 14 czerwca
2010 r. stwierdzającą, że nie przyjęto od powódki opłaty prolongacyjnej oraz pismo
z dnia 29 czerwca 2010 r. informujące o osobach uprawnionych do wniesienia
opłaty prolongacyjnej i warunkach, jakie muszą być spełnione przez powódkę,
aby opłata prolongacyjna mogła być od niej przyjęta.
Sąd Apelacyjny uznał, że niezależnie od ewentualnego uprawnienia innych
osób do dysponowania grobem, w którym pochowano M. G., żaden z
zaprezentowanych przez powódkę dokumentów nie wskazywał na jej uprawnienie
do tego grobu. Dodatkowo podkreślił, że co do zasady prawo do grobu ziemnego
nie podlega przeniesieniu na inną osobę poza chwilą ponownego jego opłacania. W
rezultacie uznał, że w sprawie nie doszło do naruszenia art. 189 k.p.c., a także do
naruszenia art. 23 i 24 k.c., gdyż powódce nie będącej krewną ani powinowatą
osób, którzy dysponują prawem do przedmiotowego grobu, nie przysługuje ochrona
dobra osobistego w postaci prawa do tego grobu.
Wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 14 września 2010 r. został zaskarżony
przez powódkę skargą kasacyjną, w której wniosła o jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania. Skarga kasacyjna została oparta na podstawie
z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., tj. art. 10 ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Roszczenie powódki o ustalenie, że przysługuje jej prawo do dysponowania
grobem ziemnym, w którym pochowana jest M. G. należało rozważyć w kontekście
okoliczności sprawy, tj. przede wszystkim, że zostało skierowane przeciwko Gminie
Miasta K. reprezentowanej przez Zarząd Cmentarzy Komunalnych, a nie przeciwko
osobom niewątpliwie uprawnionym do tego grobu, tj. krewnym lub powinowatym M.
G., np. wnuczki czy prawnuczki (por. k. 4). Innymi słowy, można było je rozumieć w
ten sposób, że powódce wobec pozwanej służy prawo dysponowania spornym
5
grobem z wyłączeniem nieuprawnionych osób trzecich (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 513/08, LEX nr 610221).
Sądy meriti oddaliły powództwo przede wszystkim dlatego, że powódka nie
wykazała interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w żądanym ustaleniu.
Brak interesu prawnego w sprawie o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub
prawa przesądza bezzasadność powództwa, natomiast jego wystąpienie nie
decyduje wprost o zasadności takiego roszczenia, a jedynie warunkuje możliwość
badania i ustalenia prawdziwości twierdzeń powoda, że dany stosunek prawny lub
prawo istnieje (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK
33/09, LEX nr 515730).
Aby skarga kasacyjna mogła odnieść pożądany przez skarżącego skutek,
także naruszenie prawa materialnego musi pozostawać w bezpośrednim związku
z wynikiem postępowania. Tymczasem skarżąca nie wskazała jako naruszonego
art. 189 k.p.c., a nawet w uzasadnieniu skargi kasacyjnej nie przedstawiła
pogłębionego wywodu prawnego kwestionującego stanowisko Sądu Apelacyjnego
o braku jej interesu prawnego. Trafność więc oddalenia powództwa z tego względu
nie została przez powódkę w sposób wymagany przez Kodeks postępowania
cywilnego zakwestionowana. Skarga kasacyjna jest środkiem sformalizowanym
i dla swej skuteczności powinna odnosić uzasadnienie zarzutów kasacyjnych do
prawidłowo wskazanych - jako naruszone - unormowań prawnych (por. np. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 488/10, niepubl.).
Prawo do grobu ma dwojaki charakter: osobisty i majątkowy, przy czym
elementom osobistym przypada rola wiodąca, bez względu na to, jaka jest wartość
elementów majątkowych tego prawa i na czym one polegają. Kult pamięci
zmarłego, polega na przysługujących człowiekowi uprawnieniach, wypływających
ze sfery uczuć i odczuć odnoszącej się do postaci osoby zmarłej, okazywania
szacunku dla wspomnień i pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz nagrobka
i decydowania o jego wystroju, załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie
przed naruszeniami, składania wieńców, palenia zniczy, decydowania lub
współdecydowania o przeznaczeniu wolnych miejsc w grobie murowanym dla
pochowania dalszych zmarłych itp. W tym wypadku, jak trafnie podniesiono
6
w literaturze i judykaturze, chodzi o jedno dobro osobiste, tj. kult pamięci osoby
zmarłej, choć może ono obejmować ochronę różnych uprawnień dotyczących
pochowania osoby bliskiej i pamięci o niej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
13 lipca 1977 r., I CR 234/77, niepubl.). Przedmiotem ochrony prawnej jest prawo
do sprawowania kultu osoby zmarłej, natomiast przesłanką tej ochrony jest
naruszenie dobra osobistego podmiotu tego prawa.
Elementy osobiste prawa do grobu mają charakter przeważający i są
związane z określoną osobą jako prawa osobiste są niezbywalne i niedziedziczne.
Prawo do grobu jest jednym z samoistnych praw majątkowych, co do którego nie
ma zakazu ustawowego jego zbywalności ani wyłączenia od dziedziczenia tylko
wtedy, gdy miejsce na cmentarzu zostało nabyte i grób został urządzony przez
osobę pozostającą przy życiu i jest wolny, tj. nikt nie został w nim pochowany
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94, OSNC
1995, nr 3, poz. 52). Jeżeli natomiast w grobie spoczywają już zwłoki określonej
osoby uprawnionej do pochowania, to na skutek pochówku następuje
zdominowanie uprawnień niemajątkowych i w związku z czym dopuszczalność
rozporządzenia prawem do grobu wygasa. Z tą chwilą nie jest już możliwe
rozdzielenie uprawnień majątkowych od osobistych i z tego względu, jak trafnie
podniesiono w literaturze, prawa majątkowe tracą swoją odrębność w tym sensie,
że nie mogą być przedmiotem wyłącznego korzystania i rozporządzania ze strony
dotychczasowego ich podmiotu, a to ze względu na prawa do grobu przysługujące
pozostałym uprawnionym, których źródłem jest fakt powiązań rodzinnych z osobą
pochowaną w grobie, (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978 r.,
III CZP 56/78, OSNC 1979, nr 4, poz. 68). Skoro więc w przedmiotowym grobie
została pochowana M.G., jej syn K. G. nie mógł zbyć swego prawa do
przedmiotowego grobu na rzecz powódki.
Pochowanie zwłok w grobie ziemnym zapewnia najbliższym członkom
rodziny osoby zmarłej uprawnionej do pochówku, że przed upływem lat dwudziestu
nie zostanie on użyty do ponownego pochowania (art. 7 ustawy). W celu
zapobieżenia ponownemu użyciu grobu po upływie tego okresu każdy (a więc
i powódka) może zgłosić zastrzeżenie i uiścić opłatę, przewidzianą dla pochowania
zwłok. Do przedłużenia zakazu ponownego użycia grobu na dalsze dwadzieścia lat
7
dopiero w przypadku sporu o to uprawnienie między osobą objętą hipotezą art. 10
ust 1 ustawy, a osobą niewymienioną w tym przepisie, pierwszeństwo ma ta
pierwsza (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 września 1986 r., IV CR
236/86, OSNCP 1987, nr 12, poz. 206). Osoba, która zgłasza zastrzeżenie
i uiszcza opłatę od grobu ziemnego nie nabywa przez to dla siebie żadnego prawa,
a ten komu prawo do grobu przysługuje nie traci go i nie podlega ono ograniczeniu.
Skutkiem upływu dwudziestoletniego terminu i braku zastrzeżenia oraz
uiszczenia opłaty do grobu ziemnego jest wygaśnięcie uprawienia do grobu
ziemnego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1977 r., III CZP 17/77,
niepubl.). Trafnie jednak w literaturze i judykaturze podniesiono, że prawo do grobu
ziemnego nie wygasa automatycznie z upływem 20 lat i także po tym terminie
posiadający prawo do grobu może skutecznie zgłosić zastrzeżenie
o przedłużeniu oraz uiścić opłatę. Prawo do grobu ziemnego w braku zastrzeżenia -
po upływie 20-letniego terminu - wygasa dopiero wtedy, gdy zarząd cmentarza użył
go do ponownego pochowania, tj. oddał miejsce komu innemu nieposiadającemu
wcześniej prawa do grobu w tym miejscu, celem pochowania tam zwłok innego
„obcego" zmarłego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2010 r., I CSK
66/10, LEX nr 738085).
Artykuł 10 ustawy ma to znaczenie, że określa osoby, którym przysługuje
prawo do pochowania w grobie; nie stanowi jednak materialnoprawnego źródła
powstania prawa do grobu i także z tego względu skarga kasacyjna, niewskazująca
jako naruszonych art. 23 i 24 k.c., efektu przynieść nie mogła. Prawo do grobu
przysługuje osobom najbliższym zmarłego; krąg tych osób podmiotów nie
ogranicza się do wskazanych w art. 10 ustawy, która regulując - chowanie
i ekshumację zwłok - normuje je pod kątem porządku publicznego, nie zaś pod
kątem ochrony dóbr osobistych osób dla zmarłego bliskich (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 31 marca 1980 r., II CR 88/80, LEX nr 8222 i z dnia 23 maja
1975 r., II CR 193/75, OSP 1977, nr 1, poz. 5). Z ustaleń jednak wynika,
że powódka to osoba obca w stosunku do M. G. i nawet nie znała zmarłej, dlatego
też brak podstaw do uznania jej za osobę najbliższą zmarłej spoczywającej w
spornym grobie ziemnym.
8
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
jw