Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 grudnia 2011 r., III CSK 106/11
Artykuł 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i
chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz. U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687) nie stanowi
podstawy powstania prawa do grobu.
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SA Roman Dziczek
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Krystyny C. przeciwko Gminie
Miejskiej K. – Zarządowi Cmentarzy Komunalnych w K. o ustalenie prawa do grobu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 grudnia 2011
r. skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 14
września 2010 r.
oddalił skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Powódka Krystyna C. wystąpiła przeciwko Gminie Miejskiej K. – Zarządowi
Cmentarzy Komunalnych w K. z powództwem o ustalenie jej prawa do
dysponowania grobem czasowym ziemnym zlokalizowanym na Cmentarzu R. w K.
Podała, że w grobie tym pochowana jest Małgorzata G., której syn Kazimierz życzył
sobie, aby ona opiekowała się i dysponowała grobem. Powódka wskazała, że nie
jest spokrewniona z rodziną G.
Sąd Okręgowy w Krakowie wyrokiem z dnia 22 kwietnia 2010 r. oddalił
powództwo. Ustalił, że na Cmentarzu R. w K. zlokalizowany jest grób ziemny
czasowy, w którym pochowano Małgorzatę G. Opłatę prolongacyjną do dnia 14
czerwca 2010 r. wniesiono na nazwisko dysponenta grobu, syna zmarłej
Kazimierza G. Powódka nie jest krewną ani powinowatą; nie znała pochowanej w
grobie Małgorzaty G. Kazimierz G. przed wyjazdem za granicę, gdzie zmarł, życzył
sobie, aby powódka opiekowała się grobem. Powódka swoje prawo do
dysponowania grobem wywiodła z faktu, że opiekowała się nim przez okres 30 lat;
nosiła kwiaty, znicze, utrzymywała go w dobrym stanie.
Sąd Okręgowy wskazał, że uprawnienie do grobu ma charakter dobra
osobistego, dodając, że zawiera ono także elementy o charakterze majątkowym.
Odwołując się do art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i
chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687 – dalej: "ustawa"),
podkreślił, że powódki nie łączył żaden stosunek pokrewieństwa lub powinowactwa
z osobą pochowaną w grobie. Zwrócił uwagę, że powódka powinna wykazać interes
prawny w ustaleniu prawa, a tymczasem oparła swoje żądanie wyłącznie na
interesie ekonomicznym, wskazując, iż grób się jej należy, gdyż zajmowała się nim
przez 30 lat.
Powódka wniosła w apelacji o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie
powództwa, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania. W czasie rozprawy apelacyjnej zgłosiła
wniosek o dopuszczenie dowodu z notatki z dnia 14 czerwca 2010 r. i pisma do
Zarządu Cmentarzy Komunalnych oraz odpowiedzi na to pismo z dnia 29 czerwca
2010 r. Dowody te Sąd Apelacyjny przeprowadził i wyrokiem z dnia 14 września
2010 r. oddalił apelację, przyjmując za własne ustalenia faktyczne dokonane przez
Sąd Okręgowy.
Za nietrafny uznał zarzut naruszenia art. 233 § 1 w związku z art. 227 i w
związku z art. 328 § 2 k.p.c., polegający na nieuwzględnieniu, zdaniem powódki,
faktów wskazujących na istnienie po jej stronie interesu prawnego w pozytywnym
ustaleniu prawa do dysponowania grobem. Wskazał, że Sąd pierwszej instancji
wziął pod uwagę wszystkie podniesione przez skarżącą okoliczności, w tym także
to, iż była jedyną osobą, która kultywowała pamięć Małgorzaty G. Uwzględnił
również fakt, że Kazimierz G. w dokumencie określonym jako „pełnomocnictwo"
stwierdził, iż po śmierci oddaje jej grób oraz że zostało ono potwierdzone przez jego
żonę Anielę G. Według oceny Sądu drugiej instancji, Sąd Okręgowy dokonał
prawidłowej analizy tych dokumentów i wydał trafne orzeczenie. W związku z tym
za nieuzasadniony uznał zarzut naruszenia art. 217 § 1 i 2 w związku z art. 227
k.p.c.
Sąd Apelacyjny podzielił także stanowisko Sądu pierwszej instancji, że interes
powódki miał charakter interesu ekonomicznego, a nie prawnego. Wbrew
stanowisku powódki wskazał, że art. 10 ust. 1 ustawy stanowi podstawę do
przyjęcia, iż nie przysługuje jej prawo do spornego grobu. Prawo do pochowania
zwłok ludzkich w świetle tego unormowania ma najbliższa pozostała rodzina osoby
zmarłej, tj. pozostały małżonek, krewni zstępni, krewni wstępni, krewni boczni do
czwartego stopnia pokrewieństwa i powinowaci w linii prostej do pierwszego
stopnia. Podniósł, że przepis ten określa osoby, którym przysługuje prawo do
pochowania zwłok i prawo do dysponowania zajętym grobem. Powódka nie należy
do kręgu osób objętych hipotezą tej normy, a zatem nie może wywodzić z tego
uregulowania prawa do grobu, w którym pochowano Małgorzatę G. Z tego względu
Sąd stwierdził, że po jej stronie brak interesu prawnego w ustaleniu prawa do tego
grobu. Zdaniem Sądu drugiej instancji, nie można go skutecznie wywodzić z
wieloletniego opiekowania się grobem i czynienia na ten cel nakładów, gdyż
okoliczności te nie wywołują powstania uprawnienia. Poza tym wyraził
zapatrywanie, że sam fakt, iż Kazimierz G. w dokumencie określonym jako
„pełnomocnictwo" zawarł stwierdzenie, że po śmierci oddaje grób powódce, jak
również opinie zawarte w piśmie Anieli G. skierowanym do powódki, nie stanowią
wystarczającej podstawy do przyjęcia, że powódka ma uprawnienie do
dysponowania tym grobem.
Uznał, że podobnie należy ocenić przedłożone przez powódkę w czasie
rozprawy apelacyjnej dokumenty, tj. jej pismo dotyczące zgody na uregulowanie
opłaty prolongacyjnej za grób i notatkę stwierdzającą, że nie przyjęto od powódki
opłaty prolongacyjnej oraz pismo z dnia 29 czerwca 2010 r. informujące o osobach
uprawnionych do wniesienia opłaty prolongacyjnej i warunkach, jakie muszą być
spełnione przez powódkę, aby opłata prolongacyjna mogła być od niej przyjęta.
Sąd Apelacyjny uznał, że niezależnie od ewentualnego uprawnienia innych
osób do dysponowania grobem, w którym pochowano Małgorzatę G., żaden z
zaprezentowanych przez powódkę dokumentów nie wskazywał na jej uprawnienie
do tego grobu. Dodatkowo podkreślił, że co do zasady prawo do grobu ziemnego
nie podlega przeniesieniu na inną osobę poza chwilą ponownego jego opłacania. W
rezultacie uznał, że w sprawie nie doszło do naruszenia art. 189 k.p.c., a także do
naruszenia art. 23 i 24 k.c., gdyż powódce niebędącej krewną ani powinowatą osób,
którzy dysponują prawem do przedmiotowego grobu, nie przysługuje ochrona dobra
osobistego w postaci prawa do tego grobu.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony przez powódkę skargą
kasacyjną, w której wniosła o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania. Skarga kasacyjna została oparta na zarzucie naruszenia art. 10
ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Roszczenie powódki o ustalenie, że przysługuje jej prawo do dysponowania
grobem ziemnym, w którym pochowana jest Małgorzata G., należało rozważyć w
kontekście okoliczności sprawy, tj. przede wszystkim, iż zostało skierowane
przeciwko Gminie Miasta K. reprezentowanej przez Zarząd Cmentarzy
Komunalnych, a nie przeciwko osobom niewątpliwie uprawnionym do tego grobu, tj.
krewnym lub powinowatym Małgorzaty G., np. wnuczki lub prawnuczki. Innymi
słowy, można było je rozumieć w ten sposób, że powódce wobec pozwanej służy
prawo dysponowania spornym grobem z wyłączeniem nieuprawnionych osób
trzecich (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., IV CSK 513/08, nie
publ.).
Sądy meriti oddaliły powództwo przede wszystkim dlatego, że powódka nie
wykazała interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. w żądanym ustaleniu.
Brak interesu prawnego w sprawie o ustalenie istnienia stosunku prawnego lub
prawa powoduje oddalenie powództwa, natomiast jego wystąpienie nie decyduje
wprost o zasadności roszczenia, a jedynie warunkuje możliwość badania i ustalenia
prawdziwości twierdzeń powoda, że dany stosunek prawny lub prawo istnieje (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09, nie publ.).
Skarga kasacyjna może odnieść skutek, jeżeli naruszenie prawa materialnego
pozostaje w bezpośrednim związku z wynikiem postępowania. Tymczasem
skarżąca nie wskazała jako naruszonego art. 189 k.p.c., a nawet w uzasadnieniu
skargi kasacyjnej nie przedstawiła pogłębionego wywodu prawnego
kwestionującego stanowisko Sądu Apelacyjnego o braku jej interesu prawnego.
Trafność więc oddalenia powództwa z tego względu nie została przez powódkę w
sposób wymagany przez Kodeks postępowania cywilnego zakwestionowana.
Skarga kasacyjna jest środkiem sformalizowanym i powinna odnosić uzasadnienie
zarzutów kasacyjnych do prawidłowo wskazanych – jako naruszone – unormowań
prawnych (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2011 r., II CSK 488/10,
nie publ.).
Prawo do grobu ma dwojaki charakter – osobisty i majątkowy, przy czym
elementom osobistym przypada rola wiodąca, bez względu na to, jaka jest wartość
elementów majątkowych tego prawa i na czym one polegają. Kult pamięci zmarłego
polega na przysługujących człowiekowi uprawnieniach wypływających ze sfery
uczuć odnoszących się do osoby zmarłej, okazywania szacunku dla wspomnień i
pamięci o niej, urządzenia pogrzebu oraz nagrobka i decydowania o jego wystroju,
załatwiania spraw z zarządem cmentarza, ochronie przed naruszeniami, składania
wieńców, palenia zniczy, decydowania lub współdecydowania o przeznaczeniu
wolnych miejsc w grobie murowanym dla pochowania dalszych zmarłych itp. W tym
wypadku, jak trafnie podniesiono w literaturze i judykaturze, chodzi o jedno dobro
osobiste, tj. kult pamięci osoby zmarłej, choć może ono obejmować ochronę
różnych uprawnień dotyczących pochowania osoby bliskiej i pamięci o niej (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1977 r., I CR 234/77, nie publ.).
Przedmiotem ochrony prawnej jest prawo do sprawowania kultu osoby zmarłej,
natomiast przesłanką tej ochrony jest naruszenie dobra osobistego podmiotu tego
prawa.
Elementy osobiste prawa do grobu mają charakter przeważający i są
związane z określoną osobą; jako prawa osobiste są niezbywalne i niedziedziczne.
Prawo do grobu jest jednym z samoistnych praw majątkowych, co do którego nie
ma zakazu ustawowego jego zbywalności ani wyłączenia z dziedziczenia tylko
wtedy, gdy miejsce na cmentarzu zostało nabyte i grób został urządzony przez
osobę pozostającą przy życiu i jest wolny, tj. nikt nie został w nim pochowany (por.
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 155/94, OSNC 1995,
nr 3, poz. 52). Jeżeli natomiast w grobie spoczywają już zwłoki określonej osoby
uprawnionej do pochowania, to na skutek pochówku następuje zdominowanie
uprawnień niemajątkowych i w związku z czym dopuszczalność rozporządzenia
prawem do grobu wygasa. Z tą chwilą nie jest już możliwe rozdzielenie uprawnień
majątkowych od osobistych i z tego względu, jak trafnie podniesiono w literaturze,
prawa majątkowe tracą swoją odrębność w tym sensie, że nie mogą być
przedmiotem wyłącznego korzystania i rozporządzania ze strony dotychczasowego
ich podmiotu, a to ze względu na prawa do grobu przysługujące pozostałym
uprawnionym, których źródłem jest fakt powiązań rodzinnych z osobą pochowaną w
grobie (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 września 1978 r., III CZP 56/78,
OSNCP 1979, nr 4, poz. 68). Skoro więc w przedmiotowym grobie została
pochowana Małgorzata G., jej syn nie mógł zbyć swego prawa do przedmiotowego
grobu na rzecz powódki.
Pochowanie zwłok w grobie ziemnym zapewnia najbliższym członkom rodziny
osoby zmarłej uprawnionej do pochówku, że przed upływem lat dwudziestu nie
zostanie on użyty do ponownego pochowania (art. 7 ustawy). W celu zapobieżenia
ponownemu użyciu grobu po upływie tego okresu każdy może zgłosić zastrzeżenie
i uiścić opłatę, przewidzianą dla pochowania zwłok. W przypadku sporu o
uprawnienie przedłużenia zakazu ponownego użycia grobu na dalsze dwadzieścia
lat między osobą objętą hipotezą art. 10 ust. 1 ustawy a osobą niewymienioną w
tym przepisie, pierwszeństwo ma ta pierwsza (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
17 września 1986 r., IV CR 236/86, OSNCP 1987, nr 12, poz. 206). Osoba, która
zgłasza zastrzeżenie i uiszcza opłatę od grobu ziemnego nie nabywa przez to dla
siebie żadnego prawa, a ten komu prawo do grobu przysługuje nie traci go i nie
podlega ono ograniczeniu.
Skutkiem upływu dwudziestoletniego terminu i braku zastrzeżenia oraz
uiszczenia opłaty do grobu ziemnego jest wygaśnięcie uprawienia do grobu
ziemnego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 1977 r., III CZP 17/77,
"Prawo i Życie" 1977, nr 21, s. 18). Trafnie jednak w literaturze i judykaturze
podniesiono, że prawo do grobu ziemnego nie wygasa automatycznie z upływem
20 lat i także po tym terminie posiadający prawo do grobu może skutecznie zgłosić
zastrzeżenie o przedłużeniu oraz uiścić opłatę. Prawo do grobu ziemnego w braku
zastrzeżenia – po upływie 20-letniego terminu – wygasa dopiero wtedy, gdy zarząd
cmentarza użył go do ponownego pochowania, tj. oddał miejsce komu innemu
nieposiadającemu wcześniej prawa do grobu w tym miejscu, celem pochowania
tam zwłok innego „obcego" zmarłego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3
grudnia 2010 r., I CSK 66/10, "Izba Cywilna" 2011, nr 10,s. 46).
Artykuł 10 ustawy ma to znaczenie, że określa osoby, którym przysługuje
prawo do pochowania w grobie; nie stanowi jednak materialnoprawnego źródła
powstania prawa do grobu i także z tego względu skarga kasacyjna, niewskazująca
jako naruszonych art. 23 i 24 k.c., nie mogła przynieść efektu. Prawo do grobu
przysługuje osobom najbliższym zmarłego; krąg tych osób nie ogranicza się do
wskazanych w art. 10 ustawy, która – regulując chowanie i ekshumację zwłok –
normuje je pod kątem porządku publicznego, nie zaś pod kątem ochrony dóbr
osobistych osób dla zmarłego bliskich (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 31
marca 1980 r., II CR 88/80, nie publ. i z dnia 23 maja 1975 r., II CR 193/75, OSPiKA
1977, nr 1, poz. 5). Z ustaleń wynika, że powódka jest osobą obcą w stosunku do
Małgorzaty G. i nawet nie znała zmarłej, dlatego brak podstaw do uznania jej za
osobę najbliższą zmarłej spoczywającej w spornym grobie ziemnym.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).