Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 111/11
POSTANOWIENIE
Dnia 8 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa A. R.
przeciwko Skarbowi Państwa - Zakładowi Karnemu G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 grudnia 2011 r.,
zażalenia powoda
o kosztach procesu zawarte w postanowieniu
z dnia 24 maja 2011 r. uzupełniającym wyrok
Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 kwietnia 2011 r.,
1) oddala zażalenie;
2) zasądza od Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego na rzecz
adw. K. L. wynagrodzenie w kwocie 300 (trzysta) zł za
pomoc prawną udzieloną powodowi z urzędu w
postępowaniu zażaleniowym podwyższone o stawkę
podatku od towarów i usług przewidzianą dla tego rodzaju
czynności w przepisach o podatku od towarów i usług.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 24 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny uzupełnił wyrok tego
Sądu z dnia 20 kwietnia 2011 r. (sygn. akt I ACa 291/11) w ten sposób, że zasądził
od powoda A. R. na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu
Państwa kwotę 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Koszty procesu za drugą
instancję zostały zasądzone zgodnie z wynikiem postępowania.
Postanowienie to zaskarżył zażaleniem powód, zarzucając naruszenie art.
102 k.p.c. przez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy zachodziły szczególnie
uzasadnione okoliczności uzasadniające odstąpienie od zasądzenia od powoda na
rzecz pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego. Ponadto powód zarzucił
naruszenie art. 233 § 1 i art. 357 § 2 k.p.c.. Skarżący wniósł o zmianę
zaskarżonego postanowienia poprzez odstąpienie od obciążenia powoda
obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Za nieuzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., który
określa zasadę swobodnej oceny dowodów, według której sąd ocenia
wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania na podstawie
wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego. Przedmiotem
postępowania dowodowego przeprowadzonego w sprawie nie były okoliczności
odnoszące się do sytuacji życiowej i majątkowej powoda, gdyż nie były to
okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, której przedmiotem była ocena
zasadności żądania określonego w pozwie. Okoliczności te były natomiast istotne
dla oceny zgłoszonego przez powoda wniosku o zwolnienie go od kosztów
sądowych i ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Podstawą uzyskania tego
zwolnienia, zgodnie z art. 102 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze
zm., dalej: „u.k.s.c.”), stanowiło oświadczenie powoda, sporządzone według zasad
określonych w art. 102 ust. 1 wymienionej ustawy, obejmujące szczegółowe dane
o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania powoda, jako osoby
ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych. Zgodnie z art. 102 ust. 3
u.k.s.c., sąd może odebrać od osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów
sądowych przyrzeczenie o treści bliżej określonej w tym przepisie, dotyczące
prawdziwości okoliczności podanych w oświadczeniu, po uprzednim pouczeniu tej
3
osoby o konsekwencjach wynikających z uzyskania zwolnienia od kosztów
sądowych na podstawie świadomego podania nieprawdziwych okoliczności.
Ponadto, jak stanowi art. 109 ust. 1 u.k.s.c., sąd może zarządzić stosowne
dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony
przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony
domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej. Z akt
sprawy wynika, że powód uzyskał zwolnienie od kosztów sądowych po uprzednim
przeprowadzeniu przez Sąd Okręgowy dochodzenia, o którym mowa w art. 109 ust.
1 u.k.s.c., a Sąd Apelacyjny nie weryfikował później oświadczenia majątkowego
powoda w trybie przewidzianym w art. 102 ust. 3 lub art. 109 ust. 1 u.k.s.c.
Uzasadnia to wniosek, że Sąd Apelacyjny nie kwestionował istnienia tych
okoliczności dotyczących sytuacji majątkowej i osobistej powoda, które wynikały
z jego oświadczenia załączonego do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych
oraz podanych przez niego w ramach zarządzonego przez Sąd Okręgowy
dochodzenia. Mimo istnienia tych okoliczności Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw
do zastosowania art. 102 k.p.c.
Zgodnie z powołanym wyżej przepisem, w wypadkach szczególnie
uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów
albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Przepis ten stanowi zatem wyjątek
od zasady obciążania kosztami postępowania stronę przegrywającą proces (art. 98
k.p.c.). Osoba oczekująca zwolnienia z obowiązku poniesienia kosztów
powinna wykazać okoliczności uzasadniające zastosowanie art. 102 k.p.c.
Sama okoliczność, że powód, ze względu na swoją trudna sytuację życiową
i majątkową, korzystał ze zwolnienia od kosztów sądowych nie jest wystarczająca
do przyjęcia, że w sprawie zachodzi szczególnie uzasadniony wypadek, o którym
mowa w art. 102 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 108 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r., Nr 90,
poz. 594 ze zm.), zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony od
obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi. W konsekwencji zwolnienie od
kosztów sądowych nie może pociągać za sobą automatycznie konsekwencji
w postaci przyjęcia, że zachodzi „wypadek szczególnie uzasadniony” w rozumieniu
art. 102 k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2010 r., I CZ
112/09, Lex nr 564753). Należy mieć przy tym na uwadze, że celem instytucji
4
zwolnienia od kosztów sądowych jest zagwarantowanie prawa strony dostępu do
sądu, które to prawo nie powinno być ograniczane ze względu na sytuację
materialną strony. Uwzględnienie tego celu odpada w sytuacji, gdy sąd rozstrzyga
o kosztach procesu między stronami (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
25 sierpnia 2011 r., II CZ 51/11, Lex nr 949023). Oceny braku podstaw do
zastosowania art. 102 k.p.c. nie zmienia to, że obecna sytuacja życiowa
i majątkowa powoda jest spowodowana odbywaniem kary pozbawienia wolności.
Należy mieć bowiem także na uwadze inne okoliczności, mające znaczenie dla
zastosowania art. 102 k.p.c., a mianowicie, że sprawa miała typowy charakter, nie
była skomplikowana ani pod względem faktycznym, ani prawnym. W tych
okolicznościach, powód, podejmując decyzję o wytoczeniu pozwu, a następnie
zaskarżeniu niekorzystnego dla siebie wyroku Sądu pierwszej instancji, powinien
był uwzględnić możliwość ponoszenia konsekwencji procesowych – w postaci
obowiązku zwrotu kosztów poniesionych przez stronę przeciwną - w razie
przegrania sprawy. Tym bardziej w sytuacji, gdy powód korzystał z pomocy
profesjonalnego pełnomocnika, z którym mógł skonsultować celowość zaskarżenia
orzeczenia Sądu pierwszej instancji.
W zażaleniu trafnie podniesiono, że Sąd Apelacyjny, zgodnie z art. 357 § 2
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., powinien był doręczyć powodowi z urzędu nie tylko
sentencję zaskarżonego postanowienia, ale również jego uzasadnienie. Orzeczenie
o uzupełnieniu wyroku jest bowiem orzeczeniem, które podlega odrębnym zasadom
zaskarżenia, zależnym od materii, której dotyczy. W przypadku, gdy przedmiotem
uzupełnienia wyroku jest rozstrzygnięcie co do zwrotu kosztów procesu, podlega
ono zaskarżeniu zażaleniem, także wówczas, gdy dotyczy uzupełnienia wyroku
sądu drugiej instancji. Zgodnie bowiem z art. 3941
§ 1 pkt 2 k.p.c., zażalenie do
Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej instancji co do
kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej
instancji. Jeżeli więc postanowienie uzupełniające wyrok sądu drugiej instancji
w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu, które nie były przedmiotem
rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji, zapadło na posiedzeniu niejawnym,
powinno było ono podlegać doręczeniu, zgodnie z art. 357 § 2 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c., wraz z pisemnym uzasadnieniem, czego zaniechał dokonać Sąd Apelacyjny.
Mimo tego uchybienia nie miało ono wpływu na wynik rozstrzygnięcia zawartego
5
w zaskarżonym postanowieniu z tego względu, że sporządzenie uzasadnienia
postanowienia jest czynnością następczą, dokonywaną dopiero po wydaniu
orzeczenia na posiedzeniu niejawnym. Wskazywane uchybienie Sądu mogło
natomiast utrudnić prawidłową realizację prawa strony (powoda) do zaskarżenia
tego orzeczenia ze względu na brak znajomości, w chwili wniesienia zażalenia,
motywów, którymi kierował się Sąd Apelacyjny, wydając zaskarżone orzeczenie.
W okolicznościach rozpoznawanej sprawy niedoręczenie z urzędu uzasadnienia
zaskarżonego postanowienia nie utrudniło jednak realizacji tego prawa przez
powoda, gdyż uzasadnienie zaskarżonego postanowienia, sporządzone po
wniesieniu zażalenia, ogranicza się jedynie do powołania przepisów, na podstawie
których Sąd obciążył powoda kosztami procesu. W zażaleniu na to postanowienie
powód podał wszystkie okoliczności, które, jego zdaniem, powinny przemawiać za
zastosowaniem art. 102 k.p.c. Ocena ich znaczenia, dla możliwości zastosowania
powołanego przepisu, mogła być dokonana w postępowaniu zażaleniowym.
Z tych względów zażalenie podlegało oddaleniu jako bezzasadne na
podstawie art. 39814
k.p.c. w zw. z art. 3941
§ 3 k.p.c.
O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powodowi z urzędu
w postępowaniu zażaleniowym orzeczono na podstawie § 19 pkt 1 w zw. z § 13
ust. 2 pkt 2 w zw. z § 6 pkt 3 i § 2 ust. 2 i 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348, ze zm.).