Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 115/11
POSTANOWIENIE
Dnia 14 grudnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z wniosku A. S.
przy uczestnictwie M. S.
o stwierdzenie nabycia spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 grudnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 11 sierpnia 2010 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 14 stycznia 2009 r. Sąd Rejonowy stwierdził, że
spadek po Z. S. zmarłej w dniu 2 grudnia 2003 r. w W. nabyły na podstawie
testamentu notarialnego z dnia 21 listopada 1988 r. jej dzieci: syn A. S. i córka M.
S. po ½ części każde z nich.
Sąd pierwszej instancji ustalił między innymi, że spadkodawczyni w dniu
21 listopada 1988 r. sporządziła testament notarialny, w którym do spadku
powołała dwoje swoich dzieci. Ważności tego testamentu nikt nie kwestionował,
natomiast wnioskodawca zakwestionował ważność drugiego testamentu
notarialnego sporządzonego przez spadkodawczynię w dniu 7 stycznia 2003 r.,
w którym do całego spadku powołała swoją córkę M. S., natomiast wydziedziczyła
syna A. S.
W oparciu o opinię biegłego lekarza kardiologa oraz łączną opinię biegłych
psychiatry i psychologa Sąd pierwszej instancji ustalił, że w chwili sporządzania
testamentu z dnia 7 stycznia 2003 r. spadkodawczyni cierpiała na postępującą
chorobę wieńcową, nie miała możliwości samodzielnego poruszania się po
złamaniu szyjki kości udowej i złamaniu kości łonowej, co wpłynęło na znaczne
pogorszenie jej stanu psychicznego prowadzące do zespołu otępiennego,
z powodu którego była w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie
decyzji oraz wyrażenie woli. Z tych przyczyn Sąd Rejonowy na podstawie art. 945
§ 1 pkt 1 k.c. uznał powyższy testament za nieważny i w konsekwencji orzekł
o dziedziczeniu na podstawie wcześniejszego testamentu z dnia 21 listopada
1988 r.
Rozpoznając apelację uczestniczki postępowania M. S., w której zawarty był
wniosek o dopuszczenie kolejnego dowodu z łącznej opinii biegłych psychiatry i
psychologa, Sąd Okręgowy dopuścił na rozprawie w dniu 15 maja 2009 r. dowód z
opinii Instytutu Psychiatrii i Neurologii w W. celem ustalenia, czy testatorka była w
stanie świadomie i swobodnie podjąć decyzję o sporządzeniu testamentu i wyrazić
wolę zawartą w testamencie notarialnym z dnia 7 stycznia 2003 r. Jednakże po
uzyskaniu informacji zawartej w piśmie Instytutu z dnia 7 lipca 2009 r., z której
3
wynika, że ze względów finansowych Instytut jedynie firmuje wydawane opinie i ma
nad nimi merytoryczny nadzór, w związku z czym konieczne jest powołanie przez
Sąd indywidualnie określonych biegłych, którzy w prywatnym czasie opracują
opinię – Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 8 września 2009 r. uchylił
postanowienie z dnia 15 maja 2009 r. i dopuścił dowód z opinii Instytutu Psychiatrii
i Neurologii w W. wskazując tę samą tezę dowodową, zaś do sporządzenia tej
opinii powołał biegłe wskazane przez Instytut: lekarza specjalistę psychiatrę U. C. i
dr A. P. psychologa klinicznego.
W oparciu o sporządzoną przez nie opinię, którą uznał za opinię Instytutu
Psychiatrii i Neurologii w W., Sąd drugiej instancji ustalił między innymi, że w chwili
sporządzania testamentu z dnia 7 stycznia 2003 r. spadkodawczyni znajdowała się
w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, choć nie była
w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Zaawansowany wiek spadkodawczyni, początek choroby otępiennej, przebyty
stres, cierpienie i ból związany z doznanymi złamaniami kości szyjki udowej i kości
łonowej, niemożność poruszania się, utrudniony kontakt z osobami spoza kręgu
bezpośrednich opiekunów oraz całkowita zależność od osób, pod których opieką
pozostawała, spowodowały u niej labilność emocjonalną, apatię, spadek
aktywności oraz emocjonalnej kontroli nad motywacją, co czyniło ją uległą i podatną
na sugestie osób, od których opieki była zależna, w stopniu wyłączającym
możliwość swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Z tych przyczyn Sąd
Okręgowy oddalił apelację wskazując, że w świetle art. 945 § 1 pkt 1 k.c.
sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym swobodne powzięcie decyzji
i wyrażenie woli powoduje nieważność testamentu.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach uczestniczka
postępowania w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 945 § 1 pkt 1
k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu
przez Sąd, że wada testamentu w postaci istnienia stanu wyłączającego swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli, prowadząca do jego nieważności, może wynikać
także z przyczyn zewnętrznych wobec testatora, takich jak wpływ osób trzecich czy
ich sugestie, podczas gdy mogą tu być brane pod uwagę tylko czynniki
wewnętrzne, jak przede wszystkim zaburzenia chorobowe.
4
W ramach drugiej podstawy zarzuciła naruszenie art. 217 § 1 w zw. z art.
224 § 1, art. 236 zd.1 oraz art. 290 § 1 k.p.c. przez przeprowadzenie jedynie
dowodu z opinii kolejnych biegłych, mimo dopuszczenia przez Sąd Okręgowy
dowodu z opinii instytutu naukowego, którego przeprowadzenie było w sprawie
uzasadnione okolicznościami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 945 § 1 pkt 1 k.c. testament jest nieważny jeżeli został
sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji
i wyrażenie woli. Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji
i wyrażenie woli jest także wadą oświadczenia woli przewidzianą w art. 82 k.c.,
a zatem wykładnia tego przepisu prezentowana w literaturze i orzecznictwie
powinna być niewątpliwie uwzględniana przy wykładni i stosowaniu art. 945 § 1
pkt 1 k.c., choć nie można też pominąć, że przepis ten nie stanowi w pełni
odpowiednika art. 82 k.c. Jak podkreśla się w literaturze przepis art. 945 § 1 pkt 1
k.c. nie wskazuje nawet przykładowo powodów, które mogą prowadzić do stanu
wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli ani nie
zawiera stwierdzenia, że stan taki może wynikać z jakichkolwiek przyczyn, jak czyni
to art. 82 k.c. Wskazuje to na chęć ustawodawcy zapewnienia w możliwie
najszerszym zakresie swobody testowania. Przy sporządzaniu testamentu brak
świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może wynikać
z jakichkolwiek powodów, nawet jeżeli testator nie znajduje się w stanie
nieprzytomności lub zakłócenia czynności psychicznych.
Na gruncie art. 82 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego i literaturze
jednolicie przyjmuje się, że zarówno stan wyłączający świadome powzięcie decyzji
i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie
woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie
składającym oświadczenie woli, a więc musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się
osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich
osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są zatem szczególne
właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby
składającej oświadczenie woli, a nie czynniki zewnętrzne, pod wpływem których
5
oświadczenie zostało złożone (porównaj między innymi wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 1 lipca 1974 r. III CRN 119/74, OSP 1976/2/30, z dnia 17 listopada 2004 r.
IV CSK 229/04 i z dnia 7 lutego 2006 r. IV CSK 7/05 niepubl.).
Podobnie należy rozumieć wyłączenie świadomości lub swobody powzięcia
decyzji i wyrażenia woli jako przyczyny nieważności testamentu przewidzianej
w art. 945 § 1 pkt 1 k.c. Jak wskazuje się w literaturze oświadczenie woli testatora
jest świadome jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne
zaburzenia świadomości a testator jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę, że
sporządza testament określonej treści, natomiast oświadczenie testatora jest
swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub
pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod
dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie
swobody postępowania. Stany określone w art. 945 § 1 pkt 1 k.c. (podobnie jak
w art. 82 k.c.) obejmują również stan ciężkiej choroby testatora, doprowadzający
do wyczerpania się organizmu i siły woli tak, że nie jest zdolny, mimo posiadania
świadomości, do przeciwstawienia się zewnętrznym wpływom (np. naciskom).
W orzecznictwie przyjmuje się, że sugestie osób trzecich nie wyłączają
swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde
oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek
działa zupełnie swobodnie (porównaj między innymi postanowienie z dnia
21 kwietnia 2004r. III CSK 523/02 i cytowany wyrok z dnia 1 lipca 1974r. III CRN
119/74).
Jednakże na gruncie art. 945 § 1 pkt 1 k.c., który w szczególny sposób
chroni swobodę testowania nie wskazując, nawet przykładowo, jakichkolwiek
przyczyn mogących ją wyłączać, należy przyjąć, że choroba testatora i ogólny stan
jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli,
że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się
naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować- wyłącza swobodę
testowania. Jest to bowiem niewątpliwie stan wynikający z przyczyny wewnętrznej:
choroby lub wieku testatora osłabiających jego aktywność i siłę woli tak, że nie jest
w stanie przeciwstawić się sugestiom i naciskom osób trzecich, pod których
6
wyłączną opieką pozostaje, nalegających na określony sposób testowania, a zatem
nie jest w stanie swobodnie powziąć decyzji i wyrazić swojej ostatniej woli.
Testament sporządzony w takich okolicznościach jest nieważny z przyczyn
określonych w art. 945 § 1 pkt 1 k.c.
W świetle ustaleń faktycznych Sądu drugiej instancji, którymi Sąd Najwyższy
jest związany (art. 39(13
§ 2 k.p.c.), taka sytuacja wystąpiła w chwili sporządzania
przez spadkodawczynię testamentu z dnia 7 stycznia 2003 r. Spadkodawczyni
z powodu wieku, zaawansowanej choroby krążeniowej, postępującego stanu
otępiennego, przebytego stresu, cierpienia i bólu związanych z doznanymi
złamaniami kości, unieruchomienia w łóżku, utrudnionego kontaktu z osobami
innymi niż domownicy oraz całkowitego uzależnienia od opieki córki, utraciła
aktywność i siłę woli, stała się chwiejna emocjonalnie i apatyczna tracąc
emocjonalną kontrolę na motywacją i decyzjami. Czyniło to ją uległą i podatną na
sugestie osób, od których była zależna, w stopniu wyłączającym swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Przyczyny powodujące brak swobody
testowania były zatem przyczynami wewnętrznymi, mającymi źródło w stanie
zdrowia spadkodawczyni, a nie przyczynami zewnętrznymi, jak zarzuca skarżąca.
To z przyczyn wewnętrznych (stanu psychicznego wynikającego z wieku i chorób)
spadkodawczyni utraciła aktywność, siłę woli i emocjonalną kontrolę nad decyzjami,
a w konsekwencji nie była zdolna przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób, na
których opiekę była zdana i pod których dominującym wpływem pozostawała,
tracąc wewnętrzne poczucie swobody postępowania.
Sąd Okręgowy, przyjmując, że sporządzony w takich okolicznościach
testament z dnia 7 stycznia 2003r. jest nieważny na podstawie art. 945 § 1 pkt 1
k.c., nie naruszył zatem powyższego przepisu.
Nie naruszył też, wbrew zarzutom skargi kasacyjnej, art. 217 § 1 w zw. z art.
224 § 1 i art. 236 zd. 1 k.p.c. Przepis art. 217 § 1 k.p.c., uprawniający strony do
zgłaszania wniosków dowodowych aż do zamknięcia rozprawy oraz art. 224 § 1
k.p.c. dotyczący zamknięcia przez przewodniczącego rozprawy po
przeprowadzeniu dowodów i udzieleniu głosów stronom, nie zostały przez Sąd
Okręgowy naruszone, gdyż dopuścił on wszystkie dowody zgłoszone przez
7
uczestniczkę postępowania a oddalił jedynie jej wniosek o odroczenie rozprawy
w dniu 11sierpnia 2010 r. i udzielenie terminu na ustosunkowanie się do treści
ustnych wypowiedzi biegłych, co nie narusza wskazanych przepisów i było
uzasadnione stanem sprawy. Nie doszło także do naruszenia art. 236 zd. 1 k.p.c.,
gdyż w postanowieniu o przeprowadzeniu dowodu z opinii Instytutu Psychiatrii
i Neurologii w W. Sąd Okręgowy prawidłowo oznaczył fakty podlegające
stwierdzeniu oraz środek dowodowy.
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutowi naruszenia art. 290 § 1
k.p.c., do czego doszło w wyniku potraktowania opinii wydanej łącznie przez biegłe
psychiatrę i psychologa, jako opinii Instytutu Psychiatrii i Neurologii w W.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy i co także jednolicie przyjmuje
się w literaturze, opinia instytutu, w rozumieniu art. 290 § 1 k.p.c., musi być podjęta
zespołowo, po wspólnym przeprowadzeniu badania i powinna wyrażać stanowisko
nie poszczególnych pracowników instytutu, lecz instytutu jako takiego. Opinia
instytutu powinna być podpisana przez osobę uprawnioną do reprezentowania
instytutu na zewnątrz (np. dyrektora instytutu) i odpowiedzialność za nią ponoszą
nie osoby, które ją sporządziły, lecz instytut jako osoba prawna (porównaj między
innymi orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1965 r. II PR 321/65,
OSNCP 1966/5/84), z dnia 3 maja 1967 r. II PR 120/65, OSNCP 1967/10/189,
z dnia 19 lipca 2001 r. II UKN 487/00, OSNP 2003/9/230, z dnia 10 sierpnia 2007 r.
II CSK 228/07i z dnia 12 grudnia 2008 r. II CSK 387/08, niepubl.).
Opinia biegłych psychiatry i psychologa sporządzona na zlecenie Sądu
Okręgowego nie spełnia powyższych wymagań. Sporządzona bowiem została
łącznie jedynie przez dwie osoby zatrudnione w Instytucie Psychiatrii i Neurologii
w W. i rekomendowane jako biegłe przez ten Instytut. Nie została podpisana przez
osobę upoważnioną do reprezentowania Instytutu na zewnątrz, jak również nie
została z nią skonsultowana ani jej przedstawiona. Nie jest zatem opinią kolegialną
wydaną przez ten Instytut i nie mogła być uznana przez Sąd Okręgowy za opinię
instytutu w rozumieniu art. 290 § 1 k.p.c., bez względu na stosowaną przez Instytut
Psychiatrii i Neurologii w W. – oczywiście wadliwą – praktykę sporządzania opinii
8
przez osoby wyznaczone z kręgu jego pracowników lecz bez udziału Instytutu, jako
placówki naukowej.
Z tych względów zarzut naruszenia art. 290 § 1 k.p.c. jest uzasadniony.
Jednakże, zgodnie z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., naruszenie przepisów postępowania
tylko wówczas może być skuteczną podstawą skargi kasacyjnej, jeżeli mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy, czego skarżąca nie wykazała. Nie przeprowadzenie
dowodu z opinii instytutu naukowego, a poprzestanie na opinii biegłych, tylko
wówczas mogłoby mieć istotny wpływ na wynik sprawy, gdyby kwestii
wymagających wiadomości specjalnych nie można było wyjaśnić – ze względu na
ich zawiłość, wyjątkowo skomplikowanych charakter lub sprzeczności w opiniach
dotychczasowych biegłych – przy pomocy dowodu z opinii jednego lub kilku innych
biegłych. Dowód z opinii instytutu naukowego lub naukowo- badawczego jest
obecnie nie odrębnym środkiem dowodowym, lecz odmianą dowodu z opinii
biegłych i jak przyjmuje się w literaturze i orzecznictwie jego przeprowadzenie jest
celowe jedynie w wyjątkowych sytuacjach, gdy zachodzi konieczność
przeprowadzenia skomplikowanych badań laboratoryjnych lub doświadczalnych,
gdy konieczne jest wykorzystanie najnowszych wyników badań naukowych, a także
wówczas, gdy nie można w inny sposób usunąć istotnych sprzeczności
w wydanych w sprawie opiniach biegłych (porównaj między innymi wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 sierpnia 2008r. III CSK 98/08 niepubl.).
W rozpoznawanej sprawie nie zachodziła żadna z powyższych okoliczności.
Badanie i ocena stanu psychicznego testatora w chwili sporządzania określonego
testamentu wymaga z reguły wiadomości specjalnych pozwalających na
wyprowadzenie odpowiednich wniosków z badania dokumentacji lekarskiej
testatora oraz dowodów przeprowadzonych w sprawie spadkowej. Nie wymaga
natomiast z reguły przeprowadzenia jakichkolwiek skomplikowanych badań
klinicznych, laboratoryjnych czy innych ani wykorzystania najnowszych wyników
badań naukowych. Skarżąca nie wykazała, że w rozpoznawanej sprawie zachodziły
jakieś wyjątkowe okoliczności, które wskazywałyby na konieczność
przeprowadzenia takich badań lub wykorzystania ich wyników. Dotychczas wydane
w sprawie opinie biegłych nie zawierały też istotnych sprzeczności czy niejasności,
których nie można byłoby usunąć przy pomocy łącznej opinii innych biegłych.
9
W tych okolicznościach brak było podstaw do dopuszczenia dowodu z opinii
instytutu, czego, jak się wydaje, świadoma była także skarżąca wnosząc w apelacji
jedynie o przeprowadzenie dowodu z łącznej opinii biegłych psychiatry
i psychologa. Dopuszczenie przez Sąd Okręgowy dowodu z opinii Instytutu
Psychiatrii i Neurologii w W. było zatem pozbawione podstaw, a wystarczające
było przeprowadzenie dowodu z łącznej opinii biegłych psychiatry i psychologa-
pracowników tego Instytutu, która w istocie potwierdziła ustalenia i wnioski
dotychczasowych opinii w przedmiocie braku swobody podjęcia przez
spadkodawczynię decyzji i wyrażenia woli zawartej w testamencie z dnia 7 stycznia
2003 r. Z tych względów słuszny zarzut naruszenia art. 290 § 1 k.p.c. nie może być
skuteczny, gdyż nie przeprowadzenie dowodu z opinii instytutu i poprzestanie na
łącznej opinii biegłych psychiatry i psychologa nie miało wpływu na wynik sprawy.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną.