Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 183/11
POSTANOWIENIE
Dnia 12 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku PKP Energetyka Spółki Akcyjnej z siedzibą w W.
przy uczestnictwie Wandy O. – N.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w L.
z dnia 17 listopada 2010 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od uczestniczki na rzecz wnioskodawczyni 120
(sto dwadzieścia) złotych tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 11 czerwca 2010 r. Sąd Rejonowy w Ł. stwierdził
nabycie przez każdoczesnego właściciela i użytkownika wieczystego bliżej
opisanych nieruchomości z dniem 1 stycznia 2004 r. przez zasiedzenie służebności
gruntowej związanej z posadowieniem opisanych urządzeń przesyłu energii
elektrycznej oraz prawa wjazdu i wejścia na bliżej opisaną nieruchomość
stanowiącą własność Wandy O.-N. oraz stwierdził, że koszty postępowania
ponoszą zainteresowani do wysokości poniesionych wydatków, odpowiadających
ich udziałowi w sprawie.
Sąd Rejonowy ustalił, że Wanda O.-N. jest właścicielką nieruchomości
położonej w Ł. o łącznej powierzchni 1,6753 ha. Państwowe przedsiębiorstwo
Polskie Koleje Państwowe w latach 1971 – 1973 wybudowało napowietrzną linię
energetyczną do podstacji trakcyjnej w Ł., w tym słupy na nieruchomości położonej
w Ł. będącej wówczas w posiadaniu poprzedników prawnych uczestniczki
postępowania Wandy O.-N. Napowietrzna linia energetyczna została oddana do
użytku Państwowego Przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe w 1973 roku i
jest w chwili obecnej wykorzystywana do przesyłu energii elektrycznej przez
wnioskodawcę PKP Energetyka Spółkę Akcyjną w W.
Sąd Rejonowy uznał, że wniosek o stwierdzenie nabycia służebności przez
zasiedzenie zasługiwał na uwzględnienie w całości stosownie do art. 292 k.c. Skoro
poprzednik prawny wnioskodawcy wybudował na gruncie poprzedników prawnych
uczestniczki napowietrzną linię energetyczną i posadowił słupy bez uprzedniego
wywłaszczenia lub zawarcia z właścicielami gruntu umowy dotyczącej korzystania
z nieruchomości, należy go uznać za posiadacza w złej wierze. W konsekwencji
termin prowadzący do nabycia przez wnioskodawcę służebności gruntowej przez
zasiedzenie, zgodnie z art. 172 § 2 k.c. w związku z art. 176 k.c., wynosi trzydzieści
lat. Początek biegu zasiedzenia należy liczyć od końca 1973 roku, kiedy to linia
energetyczna została oddana do użytku.
3
Sąd Rejonowy podkreślił, że istotą sporu w niniejszej sprawie była ocena,
czy wnioskodawca, jako następca przedsiębiorstwa państwowego PKP, wykonywał
posiadanie prowadzące do nabycia służebności gruntowej przez zasiedzenie we
własnym imieniu. Wprawdzie w 1973 r. obowiązywał art. 128 k.c., następnie
uchylony przez ustawę z dnia 28 lipca 1990 r., która weszła w życie w dniu
1 października 1990 r., jednakże w rozpoznawanej sprawie bieg
trzydziestoletniego terminu zasiedzenia służebności gruntowej upłynął z dniem
1 stycznia 2004 r., kiedy art. 128 k.c. już nie obowiązywał. Wobec tego brak jest
przeszkód do nabycia przez wnioskodawcę służebności gruntowej, po uprzednim
doliczeniu na podstawie art. 176 k.c. okresu posiadania poprzednika prawnego
wnioskodawcy - Przedsiębiorstwa Państwowego PKP.
Uczestniczka postępowania wniosła apelację od postanowienia Sądu
Rejonowego, zaskarżając je w całości.
Sąd Okręgowy w L. postanowieniem z dnia 17 listopada 2010 r. oddalił
apelację i nadał zaskarżonemu postanowieniu Sądu Rejonowego w pkt I brzmienie
opisane bliżej w sentencji oraz zasądził od uczestniczki postępowania na rzecz
wnioskodawcy kwotę 120 zł tytułem kosztów postępowania odwoławczego.
Sąd Okręgowy nie zgodził się ze skarżącą, że w niniejszej sprawie nie
znajduje zastosowania art. 176 § 1 k.c., uznając, iż chybione jest odwołanie się
przez apelującą do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK
291/09 (Monitor Prawniczy 2010, nr 2, s. 68). Zgodnie z tym wyrokiem,
przedsiębiorstwa państwowego nie można uznać w okresie do dnia 1 lutego
1989 r. za samoistnego posiadacza nieruchomości w zakresie odpowiadającym
treści służebności gruntowej (art. 352 k.c.); oznacza to, że niedopuszczalne jest
zaliczanie posiadania przez przedsiębiorstwo państwowe wykonywanego przed tą
datą do okresu potrzebnego do nabycia służebności przez zasiedzenie przez
następcę prawnego tego przedsiębiorstwa. Sąd Najwyższy odwołał się w tym
zakresie do postanowień Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08
(niepubl.) i z dnia 16 września 2009 r., II CSK 103/09 (niepubl.), które zapadły
w stanach faktycznych przed zniesieniem zasady jednolitej własności państwowej,
kiedy Skarb Państwa był właścicielem zarówno nieruchomości władnącej, jak
4
i nieruchomości obciążonej. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2009 r.,
IV CSK 291/09 został zaś wydany w stanie faktycznym, w którym nabycie
służebności przez zasiedzenie nastąpiło już w 1985 r., a więc na rzecz Skarbu
Państwa. W okolicznościach niniejszej sprawy mamy do czynienia, zdaniem Sądu
Okręgowego, z sytuacją odmienną, gdyż bieg zasiedzenia służebności zakończył
się po zmianie przepisu art. 128 k.c. dokonanej ustawą z dnia 31 stycznia 1989 r.
oraz po uchyleniu tego przepisu z dniem 1 października 1990 r. Nie wchodziło więc
w rachubę nabycie służebności przez Skarb Państwa, skoro posiadanie w zakresie
odpowiadającym treści służebności było wykonywane przez część okresu
prowadzącego do zasiedzenia przez odrębny od Skarbu Państwa podmiot we
własnym imieniu i na swoją rzecz.
Zdaniem Sądu Okręgowego, władztwo przedsiębiorstwa państwowego
w okresie przed dniem 1 lutego 1989 r. było jedynie przewidzianym w art. 338 k.c.
dzierżeniem w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa. Jednakże skutkiem
obowiązywania w okresie przed dniem 1 lutego 1989 r. zasady jednolitej własności
państwowej jest jedynie to, że za poprzednika w posiadaniu w rozumieniu art. 176
§ 1 k.c. uznać należy Skarb Państwa. Z dniem 9 maja 1989 r., kiedy weszła
w życie ustawa z dnia 27 kwietnia 1989 r. o przedsiębiorstwie państwowym
„Polskie Koleje Państwowe” (Dz. U. Nr 26, poz. 138 ze zm.), na PKP jako podmiot
odrębny od Skarbu Państwa zostało przeniesione posiadanie wykonywane
dotychczas przez Skarb Państwa w stosunku do nieruchomości uczestniczki
(art. 50 tej ustawy).
Uczestniczka postępowania w skardze kasacyjnej zaskarżyła postanowienie
Sądu Okręgowego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego,
mianowicie art. 292 w związku z art. 176 § 1 i art. 172 § 2 k.c., art. 292 zdanie
drugie w związku z art. 352 § 2, art. 176 § 1 i art. 172 § 2 k.c., art. 50 ustawy z dnia
27 kwietnia 1989 r. o przedsiębiorstwie państwowym „Polskie Koleje Państwowe”
oraz art. 292, art. 172 § 2 i art. 176 § 1 k.c. w związku z art. 50 ustawy z dnia
27 kwietnia 1989 r. o przedsiębiorstwie państwowym „Polskie Koleje Państwowe”.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowane w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa materialnego
zmierzają do wykazania, że przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Koleje
Państwowe” nie mogło zostać uznane w okresie do dnia 1 lutego 1989 r. za
samoistnego posiadacza nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści
służebności gruntowej (art. 352 k.c.), niedopuszczalne jest zatem zaliczenie
posiadania przez to przedsiębiorstwo wykonywanego przed tym dniem do okresu
potrzebnego do nabycia służebności przez zasiedzenie przez następcę prawnego
tego przedsiębiorstwa. Takie stanowisko, częściowo wynikające również
z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia, jest nietrafne. Sąd Okręgowy
bezzasadnie mianowicie przyjął, że w okresie obowiązywania zasady jednolitego
funduszu własności państwowej przedsiębiorstwo państwowe „Polskie Koleje
Państwowe” nie mogło być posiadaczem, ale jedynie dzierżycielem wykonującym
władztwo faktyczne nad rzeczą w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa. Dalej zaś
wywiódł, że z wejściem w życie ustawy z dnia 27 kwietnia 1989 r.
o przedsiębiorstwie państwowym „Polskie Koleje Państwowe” na PKP jako
podmiot odrębny od Skarbu Państwa zostało przeniesione posiadanie wykonywane
dotychczas przez Skarb Państwa w stosunku do nieruchomości uczestniczki
postępowania. Taka konstrukcja jest wątpliwa, na co trafnie zwrócono uwagę
w skardze kasacyjnej, ale przede wszystkim całkowicie zbędna.
Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów wyjaśnił w wyroku z dnia
15 stycznia 2009 r., I CSK 333/07 (OSNC-ZD 2009 D, poz. 97), że zasada
jednolitego funduszu własności państwowej nie oznaczała, iż przedsiębiorstwo
państwowe nie mogło wystąpić z roszczeniem na podstawie art. 231 § 1 k.c.
w stosunku do nieruchomości znajdujących się w jego władztwie. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego przyjmowano zgodnie, że wprawdzie ze względu na tę zasadę
państwowa osoba prawna nie mogła przeciwstawić Skarbowi Państwa
jakichkolwiek własnych uprawnień, jednakże w stosunkach zewnętrznych
z osobami trzecimi miała pozycję taką jak właściciel. W konsekwencji wszelkie
roszczenia, jakie powstawały ze względu na składniki mienia państwowego
pozostające w zarządzie państwowej osoby prawnej, realizowała w imieniu
własnym ta osoba (uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 16 października 1961 r.,
I CO 20/61, OSN 1962, nr II, poz. 41; postanowienie z dnia 14 czerwca 1963 r.,
6
I CR 336/63, OSNCP 1964, nr 11, poz. 223; uchwała z dnia 27 czerwca 1984 r.,
III CZP 28/84, OSNCP 1985, nr 1, poz. 11). O ile więc w relacjach wewnętrznych
między Skarbem Państwa a państwową osobą prawną posiadaczem samoistnym
nieruchomości państwowej było zawsze państwo, o tyle z punktu widzenia relacji
zewnętrznych przedsiębiorstwo państwowe, które władało oddaną mu w zarząd
nieruchomością, powinno być uznawane za posiadacza samoistnego
nieruchomości niezależnie od tego, czy była to nieruchomość państwowa.
Expressis verbis pogląd ten znalazł wyraz w uzasadnieniu wyroku z dnia
15 kwietnia 1966 r., I CR 80/66 (OSNCP 1967, nr 2, poz. 24), w którym Sąd
Najwyższy uznał, że chociaż posiadanie wykonywane przez jednostkę państwową
stanowi – w myśl zasady wypowiedzianej w art. 128 § 1 k.c. – posiadanie
państwowe, to jednak w wypadku, gdy jego przedmiot znajduje się w zarządzie
państwowej osoby prawnej, na zewnątrz ta osoba prawna, a nie Skarb Państwa
występuje – zgodnie z art. 128 § 2 k.c. – jako posiadacz. Przedsiębiorstwo
państwowe mogło zatem występować z roszczeniem przewidzianym w art. 231 § 1
k.c., z tym, że, ze względu na zasadę jednolitego funduszu własności państwowej,
nabywana nieruchomość stawała się własnością państwową.
Przedstawione rozumowanie, dotyczące posiadania samoistnego
nieruchomości, wykonywanego przez przedsiębiorstwo państwowe w okresie
obowiązywania art. 128 k.c. w pierwotnym brzmieniu, można tym bardziej odnieść
do posiadania w zakresie służebności przesyłu. Sąd Najwyższy podkreślił
w postanowieniu z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 171/08 (OSNC 2010, nr 1,
poz. 15), że nie ma żadnych podstaw do przyjęcia, iż posiadanie służebności
przesyłowej przez przedsiębiorstwo państwowe przed dniem wejścia w życie
ustawy nowelizującej kodeks cywilny z 1989 r. nie było posiadaniem w rozumieniu
art. 352 § 1 k.c. i nie mogło prowadzić do zasiedzenia. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego nie budziła zaś wątpliwości dopuszczalność nabycia w drodze
zasiedzenia służebności odpowiadającej treści służebności przesyłu na rzecz
przedsiębiorstwa przed ustawowym uregulowaniem służebności przesyłu w art.
3051
-3054
k.c. (wyrok z dnia 11 marca 2005 r., II CK 489/04, niepubl.;
postanowienie z dnia 4 października 2006 r., II CSK 119/06, Monitor Prawniczy
7
2006, nr 21, s. 1128; uchwała z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08, Biul. SN
2008, nr 10, s. 7).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.