I UZP 8/11
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:14-11-2012
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I UK 17/04 I UK 67/07 II UK 105/06 II UK 248/04 II FSK 373/07 II SA/Bd 797/10 III CZP 140/08 III UK 60/06
Pełny tekst orzeczenia
Uchwała z dnia 17 stycznia 2012 r.
I UZP 8/11
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski,
Katarzyna Gonera (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 stycznia 2012 r.
sprawy z odwołania Ilony S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w Ł. o zasiłek pogrzebowy, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego
postanowieniem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi
z dnia 6 października 2011 r. […]
„Czy małżonek pozostający w separacji w rozumieniu art. 614
ustawy z dnia 25
lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) jest
członkiem rodziny wymienionym w art. 67 ustęp 1 punkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jed-
nolity Dz.U. z 2009 roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.)?”
p o d j ą ł uchwałę:
Prawo do zasiłku pogrzebowego przysługuje na podstawie art. 77 ust. 1
pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm.) także w razie śmierci małżonka pozostającego w separacji w rozumieniu
art. 614
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w następującym stanie sprawy. Zakład Ubezpieczeń Społecznych -Oddział
w Ł. decyzją z 23 lutego 2011 r. odmówił Ilonie S. prawa do zasiłku pogrzebowego
po zmarłym mężu Dariuszu S. W uzasadnieniu swojej decyzji organ rentowy pod-
niósł, że według art. 77 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
2
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zasiłek pogrzebowy przysługuje między
innymi w razie śmierci członka rodziny ubezpieczonego albo członka rodziny osoby
pobierającej emeryturę lub rentę, zaś zgodnie z art. 77 ust. 2 tej ustawy członkami
rodziny są osoby wymienione w art. 67, czyli między innymi małżonek (wdowa i
wdowiec). W związku z tym, że w dniu zgonu Dariusza S. małżonkowie (Dariusz S. i
Ilona S.) pozostawali w separacji orzeczonej przez sąd, w ocenie organu rentowego
wnioskodawczyni nie jest członkiem rodziny zmarłego w rozumieniu art. 67 ustawy,
ponieważ separacja jest w swoich skutkach, co do zasady, równoznaczna z orzecze-
niem rozwodu.
Wnioskodawczyni złożyła odwołanie od powyższej decyzji, wnosząc o jej
zmianę i przyznanie prawa do zasiłku pogrzebowego w pełnej wysokości. Podkre-
śliła, że poniosła w całości koszty pogrzebu i pochówku zmarłego męża.
Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Łodzi wyrokiem z 30 czerwca 2011 r. […] zmienił zaskarżoną decyzję w ten spo-
sób, że przyznał Ilonie S. prawo do zasiłku pogrzebowego w związku ze śmiercią w
dniu 15 listopada 2010 r. jej męża Dariusza S. Sąd Rejonowy ustalił, że wyrokiem z 2
czerwca 2003 r. Sąd Okręgowy w Łodzi orzekł separację związku małżeńskiego Da-
riusza S. i Ilony S. - bez orzekania o winie. Mimo orzeczonej separacji, od 2007 r.
Dariusz S. mieszkał na stałe z wnioskodawczynią. W ostatnim okresie życia przeby-
wał w Wielkiej Brytanii, gdzie podjął zatrudnienie. W dniu 15 listopada 2010 r. zmarł
w Wielkiej Brytanii. Wszelkie koszty związane z przewozem ciała do Polski oraz z
organizacją pogrzebu poniosła wnioskodawczyni. W ustalonych okolicznościach Sąd
pierwszej instancji uznał, że odwołanie zasługuje na uwzględnienie.
Zdaniem Sądu Rejonowego rozważenia wymagało, czy orzeczenie przez sąd
separacji małżonków powoduje, że osoby pozostające w separacji wyłączone są z
kręgu osób uprawnionych do zasiłku pogrzebowego wymienionych w art. 77 ustawy
o emeryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, czyli - inaczej rzecz
ujmując - czy orzeczenie separacji powoduje skutki takie jak ustanie małżeństwa.
Zgodnie z art. 614
§ 1 k.r.o., orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie
małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej. Sąd Rejonowy zwrócił
uwagę, że w wyniku orzeczenia separacji nie dochodzi jednak do ustania małżeń-
stwa, a zatem wnioskodawczyni, mimo formalnej separacji, nadal pozostawała żoną
zmarłego. Tym samym przysługuje jej prawo do zasiłku pogrzebowego, skoro bez-
spornie pokryła koszty pogrzebu zmarłego męża Dariusza S.
3
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniósł organ rentowy, zarzucając naru-
szenie prawa materialnego - art. 78 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, a
w konsekwencji ustalenie, że wnioskodawczyni przysługuje prawo do zasiłku pogrze-
bowego. W uzasadnieniu apelacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych podtrzymał
swoje stanowisko, że w spornym stanie faktycznym brak jest podstaw do przyjęcia,
że Ilona S., po orzeczonej separacji, jest członkiem rodziny zmarłego w rozumieniu
art. 67 tej ustawy. Pojęcie członka rodziny nie obejmuje małżonka pozostającego w
separacji, który z punktu widzenia prawa do zasiłku pogrzebowego powinien być
traktowany tak jak małżonek rozwiedziony.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy w Łodzi uznał, że w sprawie wy-
stępuje budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne, które postanowieniem z
6 października 2011 r. […] przedstawił na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Sądowi Naj-
wyższemu do rozstrzygnięcia. Zagadnienie to sprowadza się do wyjaśnienia, czy
małżonek pozostający w separacji w rozumieniu art. 614
k.r.o. jest członkiem rodziny
wymienionym w art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że według art. 77 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zasiłek pogrzebowy przysługuje w
razie śmierci członka rodziny ubezpieczonego albo członka rodziny osoby pobierają-
cej emeryturę lub rentę, zaś zgodnie z art. 77 ust. 2 ustawy członkami rodziny są
osoby wymienione w art. 67 ustawy, czyli między innymi małżonek (wdowa i wdo-
wiec). Przepis ten nie posługuje się pojęciem „małżonka pozostającego w separacji".
Do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia, czy małżonkowi pozostającemu w separacji
przysługuje prawo do zasiłku pogrzebowego.
W ocenie Sądu Okręgowego możliwe są dwa rozwiązania tego zagadnienia.
Według pierwszego stanowiska, prezentowanego przez Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych, do którego Sąd Okręgowy się przychyla, zasiłek pogrzebowy nie przysłu-
guje małżonkowi pozostającemu w separacji. Zgodnie z art. 614
k.r.o. orzeczenie se-
paracji wywołuje takie skutki jak orzeczenie rozwodu, chyba że ustawa stanowi ina-
czej. Jest to generalna zasada, od której odstępstwa mogą być przewidziane jedynie
wprost, w odrębnych przepisach. Przepis art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie przewiduje tego typu odstępstwa. Ustawo-
dawca, mówiąc o małżonku (wdowie lub wdowcu), nie dodał kolejnej kategorii człon-
4
ków rodziny, jakimi mieliby być małżonkowie pozostający w separacji. Prawna sepa-
racja nie kończy bytu małżeństwa, niemniej jednak należy mieć na uwadze, że prze-
słanką uzasadniającą orzeczenie separacji jest zupełny rozkład pożycia. Jedynie
zniesienie separacji na zgodny wniosek stron spowodowałoby przywrócenie małżon-
kom pełni praw i obowiązków wynikających z zawartego małżeństwa. Według dru-
giego poglądu, przyjętego w zaskarżonym wyroku przez Sąd Rejonowy, orzeczenie
separacji wywołuje takie skutki jak orzeczenie rozwodu, chyba że ustawa stanowi
inaczej. Separacja rodzi więc określone konsekwencje, takie jak rozdzielność mająt-
kowa, jednakże nie prowadzi do ustania małżeństwa. W ocenie Sądu pierwszej in-
stancji, pomimo orzeczonej separacji, utrzymywany jest nadal węzeł małżeński, a
tym samym wnioskodawczyni powinna być traktowana jak żona zmarłego (wdowa),
mieszcząc się w kręgu osób uprawnionych do zasiłku pogrzebowego (zgodnie z art.
77 ust. 1 i ust. 2 w związku z art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
dotyczy wykładni art. 77 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 77 ust. 2 i art. 67 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., zwanej dalej ustawą).
Przedmiotem pytania prawnego jest przysługiwanie prawa do zasiłku pogrzebowego
małżonkowi pozostającemu w separacji.
Zgodnie z art. 77 ust. 1 ustawy, zasiłek pogrzebowy przysługuje w razie
śmierci: 1) ubezpieczonego; 2) osoby pobierającej emeryturę lub rentę; 3) osoby,
która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz speł-
niała warunki do jej uzyskania i pobierania; 4) członka rodziny osoby wymienionej w
pkt 1 i 2. Zmarły Dariusz S. w chwili śmierci prawdopodobnie nie był ubezpieczonym
(w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), nie pobierał emerytury lub
renty, ani nie miał w chwili śmierci ustalonego prawa do emerytury lub renty, mimo
spełniania warunków do jej uzyskania i pobierania (z uzasadnienia postanowienia
Sądu Okręgowego nie wynika to w sposób jednoznaczny, można to jednak wyinter-
pretować z wniosku o przyznanie i wypłacenie zasiłku pogrzebowego, złożonego
5
przez Ilonę S. oraz wywnioskować na podstawie wieku zmarłego, który urodził się w
1959 r., i jego zatrudnienia w chwili śmierci w Wielkiej Brytanii). Zasiłek pogrzebowy
mógł przysługiwać wnioskodawczyni - jako osobie, która pokryła koszty pogrzebu
(art. 78 ust. 1 ustawy) - jedynie na podstawie art. 77 ust. 1 pkt 4 ustawy, czyli przy
założeniu, że zmarły był członkiem rodziny wnioskodawczyni jako osoby pobierającej
rentę.
Zgodnie z podlegającym wykładni art. 77 ust. 1 pkt 4 ustawy, powstanie prawa
do zasiłku pogrzebowego uwarunkowane jest śmiercią „członka rodziny ubezpieczo-
nego”. Należy zatem ustalić, czy prawo do zasiłku pogrzebowego powstaje także w
razie śmierci małżonka osoby ubezpieczonej, z którym osoba ubezpieczona pozo-
stawała w separacji (art. 614
k.r.o.). Według art. 77 ust. 2 ustawy, członkami rodziny,
o których mowa w art. 77 ust. 1 pkt 4, są osoby wymienione w art. 67 ustawy. To
mogłoby sugerować, że na potrzeby ustalenia prawa do zasiłku pogrzebowego (jego
przyznania i wypłaty), należy stosować definicję pojęcia „członek rodziny” przyjętą w
odniesieniu do ustalenia prawa do renty rodzinnej (art. 67 dotyczy bowiem bezpo-
średnio renty rodzinnej). Zgodnie z art. 67 ust. 1 ustawy, do renty rodzinnej upraw-
nieni są wymienieni w tym przepisie członkowie rodziny, w tym małżonek (wdowa i
wdowiec). Dodatkowe warunki powstania prawa do renty rodzinnej przysługującej
wdowie przewiduje art. 70 ustawy.
Rozpoznawana sprawa nie dotyczy jednak renty rodzinnej, dlatego nie jest
celowe szczegółowe analizowanie przesłanek powstania prawa do renty rodzinnej w
przypadku wdowy. Rozpoznawana sprawa nie dotyczy też żadnego innego świad-
czenia z ubezpieczenia społecznego poza zasiłkiem pogrzebowym, dlatego nie jest
konieczne udzielanie przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na szeroko postawione pyta-
nie Sądu Okręgowego, czy małżonek pozostający w separacji jest członkiem rodziny
wymienionym w art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy. Ujawniony w sprawie problem nie dotyczy
bezpośrednio wykładni art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy. Nie chodzi bowiem o abstrakcyjne
ustalenie prawnych skutków orzeczenia separacji w odniesieniu do świadczeń wyni-
kających z prawa ubezpieczeń społecznych, a jedynie o odpowiedź na pytanie zwią-
zane z okolicznościami tej konkretnej sprawy - czy prawo do zasiłku pogrzebowego
powstaje także w razie śmierci małżonka osoby ubezpieczonej, z którym osoba
ubezpieczona pozostawała w chwili jego śmierci w separacji. Wątpliwość prawna
dotyczy zatem przede wszystkim wykładni art. 77 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 77 ust.
2 i w związku z art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy (które regulują powstanie prawa do zasiłku
6
pogrzebowego) i wyprowadzenia z tych przepisów normy regulującej sytuację
prawną osoby ubezpieczonej w przypadku orzeczenia separacji między małżonkami.
Z tego względu ustalenie, czy pozostającemu w separacji małżonkowi przysługuje
prawo do zasiłku pogrzebowego w związku ze śmiercią drugiego małżonka, w mniej-
szym stopniu zależy od przesądzenia, czy małżonek pozostający w separacji jest
członkiem rodziny w rozumieniu art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy, a w większym od przesą-
dzenia, jaki jest skutek orzeczenia separacji między małżonkami dla ustalenia prawa
do zasiłku pogrzebowego w razie śmierci małżonka pozostającego w separacji.
Istota problemu sprowadza się zatem do rozstrzygnięcia - w oparciu o prze-
pisy prawa materialnego - czy małżonkowie pozostający w separacji mogą być nadal
traktowani jako małżonkowie w rozumieniu art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, czy też - ze względu na skutki orze-
czonej separacji, wynikające z art. 614
§ 1 k.r.o. - powinni być z punktu widzenia
przysługiwania prawa do zasiłku pogrzebowego traktowani tak jak małżonkowie roz-
wiedzeni. W ocenie Sądu Najwyższego, po uwzględnieniu mających zastosowanie
przepisów prawa materialnego, do małżonków, wobec których orzeczono separację,
należy stosować te same zasady przysługiwania prawa do zasiłku pogrzebowego,
jakie odnoszą się do małżonków pozostających we wspólnym pożyciu (wobec któ-
rych nie orzeczono separacji).
Trwanie związku małżeńskiego w czasie orzeczonej przez sąd separacji nie
budzi wątpliwości. Jest to sytuacja w istotny sposób odmienna od tej, jaka wynika z
rozwiązania małżeństwa przez rozwód. W doktrynie podkreśla się, że skutki prawne
separacji tworzą model konstrukcyjny pośredni między modelem skutków prawnych
zawarcia małżeństwa a modelem skutków prawnych orzeczenia rozwodu. Z tego
względu wiodącym podziałem skutków prawnych separacji jest podział na trzy kate-
gorie: 1) skutki właściwe orzeczeniu rozwodu, 2) skutki właściwe małżeństwu oraz 3)
skutki „pośrednie”, stanowiące kategorię swoistych skutków o mieszanym charakte-
rze, zbliżającym się do jednej bądź drugiej z wymienionych grup (A.Sylwestrzak:
Skutki prawne separacji małżonków, Warszawa 2007). Poszukując odpowiedzi na
sformułowane przez Sąd Okręgowy pytanie prawne, należy rozważyć, czy jest moż-
liwe wyinterpretowanie z przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych normy, która w sposób bezpośredni regulowałaby skutki
separacji w kontekście prawa do zasiłku pogrzebowego, albo czy należy bezpośred-
nio zastosować regułę z art. 614
§ 1 k.r.o. przewidującą rozwodowe skutki separacji,
7
czy też ze względu na charakter prawny, cele i funkcje zasiłku pogrzebowego należy
przyjąć, że orzeczenie separacji nie wpływa na powstanie prawa do zasiłku pogrze-
bowego.
Z przepisów prawa materialnego (art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy) wynika, że w pra-
wie ubezpieczeń społecznych zasadniczym elementem zastosowania kryterium wię-
zów rodzinnych (bycia „członkiem rodziny”) jest w przypadku małżonków fakt formal-
nego zawarcia i ustania małżeństwa. Skutki zawarcia małżeństwa i jego ustania (np.
w następstwie orzeczenia rozwodu) wyznaczają normatywną treść przepisów o przy-
sługiwaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego w relacjach między małżonkami.
Wyjątki od tej zasady są wyraźnie zaznaczone (por. art. 70 ustawy dotyczący renty
rodzinnej). Istota małżeństwa została uregulowana w przepisach Kodeksu rodzinne-
go i opiekuńczego. W odniesieniu do zasiłku pogrzebowego nie ma podstaw do tego,
aby na gruncie przepisów prawa ubezpieczeń społecznych (art. 77 ustawy) poszuki-
wać odmiennego rozumienia małżeństwa niż to, które zostało ukształtowane w pra-
wie rodzinnym. Brak bowiem w tych przepisach - poza bezpośrednim odwołaniem się
do instytucji małżeństwa (art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy) - odmiennych regulacji mają-
cych zastosowanie wyłącznie na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych w odnie-
sieniu do prawa do zasiłku pogrzebowego. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczące prawa do zasiłku pogrzebowego
nie traktują odmiennie małżonków pozostających w separacji oraz małżonków pozo-
stających we wspólnym pożyciu, obejmując ich zbiorczym określeniem „małżonko-
wie”. Nie powinno budzić wątpliwości, że w wyniku śmierci męża Dariusza S. stan
cywilny wnioskodawczyni Ilony S. może być określany jako „wdowa”. W akcie zgonu
Dariusza S. jego stan cywilny jako osoby zmarłej określono „żonaty pozostający w
separacji” a w rubryce dotyczącej małżonka osoby zmarłej wpisano dane wniosko-
dawczyni.
Przepisy prawa rodzinnego mają decydujące znaczenie dla wyjaśnienia czy
orzeczenie separacji pomiędzy małżonkami można uznać za równoznaczne z usta-
niem małżeństwa. Wyłącznie w takiej sytuacji nie byłoby prawnych podstaw do zali-
czenia małżonków pozostających w separacji do kategorii osób określonej w art. 67
ust. 1 pkt 3 ustawy. Zgodnie z tym przepisem, do członków rodziny zalicza się mał-
żonków (wdowę i wdowca). Dopóki zatem nie ustaną skutki małżeństwa zawartego
na podstawie art. 1 § 1 k.r.o., małżonkowie pozostają małżonkami, mimo orzeczonej
separacji. Małżeństwo istnieje nadal ze skutkami wynikającymi z ustaw odwołujących
8
się do statusu małżonków jako osób pozostających w związku małżeńskim, w tym
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie
dotyczącym prawa do zasiłku pogrzebowego. Przyjmując, że orzeczenie separacji
nie oznacza ustania małżeństwa, a małżonkowie pozostający w separacji są nadal
małżonkami w rozumieniu art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych, należy wziąć pod uwagę poniższe okoliczności
przemawiające za tego rodzaju oceną:
Po pierwsze - ustanie związku małżeńskiego może nastąpić wyłącznie wtedy,
gdy spełnione zostaną ustawowe przesłanki jego ustania. Przesłanki te zostały w
sposób wyczerpujący uregulowane w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńcze-
go, przede wszystkim w dziale IV zatytułowanym „Ustanie małżeństwa" (art. 55 i
nast. k.r.o.). Zgodnie z tymi przepisami małżeństwo ustaje na skutek: śmierci biolo-
gicznej jednego z małżonków, unieważnienia małżeństwa przez sąd (art. 17 k.r.o.),
uznania małżonka za zmarłego (art. 55 k.r.o.), orzeczenia rozwodu (art. 56 i nast.
k.r.o). Od ustania małżeństwa (czyli zakończenia bytu małżeństwa istniejącego) na-
leży odróżnić ustalenie nieistnienia małżeństwa (art. 2 k.r.o.). Spośród przyczyn pro-
wadzących do ustania małżeństwa uwagę należy zwrócić na instytucję rozwodu, po-
zwalającą na rozwiązanie małżeństwa za życia małżonków (art. 56 k.r.o.). Orzecze-
nie rozwodu jest dopuszczalne, gdy sąd ustali, że pożycie małżeńskie uległo zupeł-
nemu i trwałemu rozkładowi (obie cechy rozkładu muszą wystąpić łącznie), a nie ist-
nieją tzw. negatywne przesłanki rozwodu. Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód
prowadzi do jego definitywnego ustania. Do ustania małżeństwa nie prowadzi nato-
miast orzeczenie przez sąd separacji (instytucja ta nie została objęta działem IV Ko-
deksu rodzinnego i opiekuńczego „Ustanie małżeństwa”), odmienne też są przesłanki
orzeczenia separacji od tych, które prowadzą do definitywnego ustania małżeństwa
za życia małżonków.
Po drugie - wprowadzenie do polskiego porządku prawnego w 1999 r. instytu-
cji separacji miało na celu stworzenie alternatywnego w stosunku do rozwodu upo-
rządkowania sytuacji małżonków, w których związku nastąpił rozkład pożycia (ze-
rwanie więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej). Już samo usytuowanie przepisów o
separacji (art. 611
i nast. k.r.o.) w oddzielnym dziale V Kodeksu rodzinnego i opie-
kuńczego potwierdza, że instytucja ta co do jej wszystkich skutków nie mogła zostać
zrównana z instytucją rozwodu uregulowaną w dziale IV „Ustanie małżeństwa”. Na
konieczność takiego usytuowania przepisów o separacji zwrócono uwagę w piśmien-
9
nictwie podnosząc, że pomimo separacji małżeństwo trwa nadal, o czym najlepiej
świadczy niedopuszczalność zawarcia nowego związku małżeńskiego przez małżon-
ka pozostającego w separacji (art. 614
§ 2 k.r.o.) oraz brak możliwości powrotu przez
małżonka pozostającego w separacji do nazwiska, jakie nosił przed zawarciem mał-
żeństwa (art. 614
§ 5 k.r.o.). Znamienne jest przyjmowanie przez przedstawicieli dok-
tryny, że „pomimo separacji małżeństwo trwa nadal". Tej ogólnej dyrektywie podpo-
rządkowane zostały zarówno przesłanki orzeczenia separacji jak i jej skutki odmien-
ne od rozwodu. Przesłanką orzeczenia separacji jest istnienie zupełnego rozkładu
pożycia małżeńskiego (art. 611
§ 1 k.r.o.). Do orzeczenia separacji nie jest wymaga-
ne, aby zupełny rozkład pożycia był także trwały (tak jak wymaga tego art. 56 § 1
k.r.o. w przypadku rozwodu). Jednym z celów separacji jest bowiem umożliwienie
małżonkom przemyślenia celowości definitywnego rozejścia się i ewentualnego po-
wrotu do wspólnego pożycia, co się łączy ze zniesieniem separacji (art. 616
k.r.o.).
Formalnie orzeczona separacja ma przede wszystkim doprowadzić do pojednania się
(pogodzenia) małżonków i ponownego nawiązania pożycia. Cel wprowadzenia in-
stytucji separacji, jej usytuowanie w systematyce Kodeksu rodzinnego i opiekuńcze-
go oraz przesłanki orzeczenia separacji, w sposób dostateczny różnicują tę instytucję
od instytucji rozwodu prowadzącej do definitywnego ustania małżeństwa.
Po trzecie - odmiennie wypada ocena skutków prawnych rozwodu prowadzą-
cego do ustania małżeństwa od skutków orzeczenia separacji. Zasadnicze znaczenie
w tym zakresie ma art. 614
§ 1 k.r.o. Z brzmienia tego przepisu wynika reguła, że
"orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód,
chyba że ustawa stanowi inaczej". Separacja odnosi zatem - co do zasady - takie
skutki jak rozwód, chyba że określone unormowania prawne dotyczą sytuacji, dla
której wymagane jest samo tylko istnienie małżeństwa, choćby formalne. Podstawo-
wy skutek separacji w sferze majątkowej dotyczy zniesienia wspólności ustawowej.
Orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności mająt-
kowej (art. 54 § 1 k.r.o., poprzednio art. 615
k.r.o.). Rozdzielność majątkowa nie jest
okolicznością prawnie doniosłą z punktu widzenia przysługiwania prawa do zasiłku
pogrzebowego. Także między małżonkami, w stosunku do których nie została orze-
czona separacja, może istnieć rozdzielność majątkowa, co nie wpływa na prawo do
zasiłku pogrzebowego. Mimo orzeczenia separacji małżeństwo formalnie trwa nadal,
czego najlepiej dowodzi brak możliwości zawarcia ponownego małżeństwa przez
małżonka pozostającego w separacji (art. 614
§ 2 k.r.o.). Zakres wyłączeń od skut-
10
ków takich, jak w razie orzeczenia rozwodu, jest dość szeroki i wynika z faktu, że
małżonkowie po orzeczeniu separacji w dalszym ciągu pozostają w małżeństwie. Do
skutków tego rodzaju należy zaliczyć - poza wyłączeniem możliwości zawarcia po-
nownego małżeństwa - również obowiązek wzajemnej pomocy, jeżeli tego wymagają
względy słuszności (art. 614
§ 3 k.r.o.). Obowiązek jednego z małżonków do dostar-
czania środków utrzymania drugiemu z nich po orzeczeniu separacji wyprzedza ob-
owiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka (art. 130 k.r.o.). Obowiązek dostar-
czania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji
drugiemu z nich jest szerszy niż w przypadku orzeczenia rozwodu (art. 614
§ 4 k.r.o.).
Wymienione skutki separacji odmienne od skutków rozwodu - opisane wyłącznie na
podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego - pozwalają na stwierdze-
nie, że po orzeczeniu separacji osoby separowane pozostają nadal małżeństwem,
choć nie wynika to expressis verbis z treści art. 614
§ 1 k.r.o.
Mając na względzie przedstawione regulacje prawne, odnoszące się do istoty
instytucji separacji, przesłanek jej orzekania oraz skutków odmiennych od rozwodu,
należy stwierdzić, że osoby pozostające w separacji orzeczonej przez sąd nadal są
małżeństwem. Prowadzi to z kolei do wniosku, że wobec braku odmiennych uregu-
lowań w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w
trakcie orzeczonej przez sąd separacji małżonkowie nadal pozostają małżonkami, co
pozwala na potraktowanie ich tak jak członków rodziny w rozumieniu art. 77 ust. 1 pkt
4 tej ustawy. Przepisy dotyczące przesłanek nabycia zasiłku pogrzebowego nie róż-
nicują bowiem sytuacji małżonków pozostających we wspólnym pożyciu od sytuacji
małżonków pozostających w formalnej separacji, co oznacza, że obydwie te grupy
małżonków należy traktować jednakowo z punktu widzenia przysługiwania prawa do
zasiłku pogrzebowego.
W odniesieniu do tych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, co do których
orzeczenie separacji może mieć znaczenie dla warunków ich przyznania (tak jest w
przypadku renty rodzinnej), ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych wyraźnie to podkreśla (por. art. 70 ust. 3 ustawy, dotyczący prawa do
renty rodzinnej „wdowy, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspól-
ności małżeńskiej”, czyli przede wszystkim wdowy, której małżonek zmarł w tracie
formalnie orzeczonej separacji). Nie ma takiego wyłączenia (ograniczenia) w przy-
padku świadczenia z ubezpieczenia społecznego w postaci zasiłku pogrzebowego.
Wynika to z funkcji obydwu tych świadczeń, ich charakteru prawnego i celu.
11
Spośród obowiązków, jakimi obciążeni są względem siebie małżonkowie po-
zostający w separacji, najbardziej doniosłe znaczenie z punktu widzenia prawa do
zasiłku pogrzebowego ma obowiązek wzajemnej pomocy, gdy tego wymagają
względy słuszności (art. 614
§ 3 k.r.o.). Obowiązek ten, jak podkreślono w doktrynie,
dotyczy nie tylko sfery materialnej, ale i duchowej, np. wsparcia moralnego w razie
choroby. Małżonkowie pozostający w separacji mają zatem nie tylko moralny, ale
także prawny obowiązek niesienia sobie pomocy, jeżeli wymagają tego względy
słuszności. Może być to przeniesione na obowiązek pochowania zmarłego małżonka
pozostającego w separacji, ponieważ tak nakazują względy moralne, obyczajowe,
kulturowe i cywilizacyjne (także - religijne). Spełnienie tego obowiązku wiąże się z
poniesieniem kosztów pogrzebu.
Podkreślenia wymaga, że przepisy dotyczące przesłanek nabycia renty rodzin-
nej w szczególny sposób traktują małżonka rozwiedzionego oraz małżonka niepozo-
stającego we wspólności małżeńskiej. Zgodnie z art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, małżonka rozwiedziona lub wdowa,
która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma
prawo do renty rodzinnej, jeżeli - oprócz spełnienia warunków określonych w art. 70
ust. 1 lub 2 - miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone
wyrokiem lub ugodą sądową. W odniesieniu do renty rodzinnej w orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że art. 70 ust. 3 ustawy obejmuje również małżonkę po-
zostającą w chwili śmierci męża w separacji. Sąd Najwyższy przyjmuje, że wspól-
ność małżeńska w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych ustaje dopiero w wyniku unieważnienia małżeństwa
albo orzeczenia rozwodu lub separacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25 listopada
2004 r., I UK 17/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 164, OSP 2005 nr 12, poz. 140). Jeżeli
nie orzeczono rozwodu albo separacji, to uzasadnione jest domniemanie, że między
małżonkami istnieje wspólność małżeńska w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2005 r., II UK 248/04, OSNP 2006 nr 3-4,
poz. 62). Niepozostawanie we wspólności małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3
ustawy może być, przy formalnym istnieniu małżeństwa, jedynie skutkiem orzeczenia
separacji przez sąd. Separacja faktyczna jest zatem niewystarczająca dla pozbawie-
nia uprawnień do renty rodzinnej małżonka, który nie miał w dniu śmierci drugiego z
małżonków ustalonego prawa do alimentów z jego strony (por. wyrok Sądu Najwyż-
szego z 26 lipca 2006 r., III UK 60/06, LEX nr 1001325). Orzeczenie sądowe o sepa-
12
racji wyklucza prawo wdowy do renty rodzinnej na podstawie art. 70 ust. 3 ustawy,
chyba że miała ona w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone
wyrokiem lub ugodą sądową (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2007 r., I
UK 67/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 297).
W regulacji prawnej dotyczącej warunków nabycia prawa do zasiłku pogrzebo-
wego nie ma odpowiednika art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, brak jest zatem podstaw do przyjęcia, że prawo do zasił-
ku pogrzebowego powstaje w razie śmierci małżonka pozostającego w separacji w
rozumieniu art. 614
k.r.o. tylko wówczas, gdy wdowiec albo wdowa mieli w dniu
śmierci małżonka pozostającego w separacji prawo do alimentów ustalone wyrokiem
lub ugodą sądową.
Obydwa świadczenia z ubezpieczenia społecznego (renta rodzina i zasiłek
pogrzebowy) różnią się zasadniczo w odniesieniu do celu, charakteru i przeznacze-
nia każdego z nich. Renta rodzinna w odniesieniu do małżonka rozwiedzionego albo
małżonka pozostającego w separacji stanowi swoistą kontynuację prawa do alimen-
tów, pełniąc funkcję alimentacyjną (por. wyrok Sądu Najwyższego z 29 listopada
2006 r., II UK 105/06, LEX nr 950405) i zapewniając ochronę ubezpieczeniową na
wypadek ziszczenia się ryzyka utraty (ograniczenia) środków utrzymania w wyniku
śmierci żywiciela. Dlatego w przypadku renty rodzinnej, świadczenia okresowego,
długotrwałego, o nieprzewidywalnym czasie trwania i wyraźnie alimentacyjnym cha-
rakterze, ustawodawca przewidział wyraźne ograniczenie przysługiwania go małżon-
kowi pozostającemu w separacji po śmierci drugiego małżonka - w postaci prawa do
alimentów ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową (art. 70 ust. 3 ustawy). W przy-
padku zasiłku pogrzebowego, świadczenia jednorazowego, o charakterze przede
wszystkim kompensacyjnym i częściowo socjalnym (por. uzasadnienie uchwały peł-
nego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 15 maja 2009 r., III CZP 140/08,
OSNC 2009 nr 10, poz. 132), takiego ograniczenia w ustawie nie przewidziano.
Uprawnienie do zasiłku pogrzebowego łączy się z poniesieniem kosztów pogrzebu,
dlatego jego podstawową funkcją jest funkcja kompensacyjna, oderwana od tego,
czy zmarły przyczyniał się do pokrywania kosztów utrzymania osoby, która poniosła
koszty jego pochówku i pogrzebu. Uprawnionymi do zasiłku pogrzebowego są
przede wszystkim - choć nie tylko (por. art. 78 ust. 2, art. 79 ustawy) - członkowie
rodziny osoby zmarłej. Zasiłek pogrzebowy ma w ich przypadku także charakter do-
raźnej pomocy socjalnej, mającej na celu zagwarantowanie im szybkiego dostarcze-
13
nia środków finansowych, w trudnym dla nich momencie śmierci osoby bliskiej, po-
nieważ pogrzeb i pochówek łączą się z nieprzewidzianymi i stosunkowo wysokimi
wydatkami. Z tego punktu widzenia nie ma jakiejkolwiek doniosłości prawnej przysłu-
giwanie małżonkowi pozostającemu w separacji, który pokrył koszty pogrzebu dru-
giego zmarłego małżonka, prawa do alimentów orzeczonych wyrokiem sądu lub
ustalonych w ugodzie sądowej.
Wreszcie, podsumowując dotychczasowe rozważania, należy zwrócić uwagę
na orzecznictwo sądów administracyjnych dotyczące skutków orzeczonej separacji
na gruncie przepisów prawa publicznego. Ma to znaczenie dla wykładni art. 77 ust. 1
pkt 4 oraz ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, skoro prawo ubezpieczeń społecznych jest z materialnoprawnego punktu wi-
dzenia prawem publicznym. W wyroku z 23 kwietnia 2008 r., II FSK 373/07, LEX nr
485167, Naczelny Sąd Administracyjny przyjął, że do małżonków, wobec których
orzeczono separację, należy przyjąć te same zasady opodatkowania darowizn po-
między nimi, jakie odnoszą się do małżonków pozostających we wspólnym pożyciu.
Argumentem mającym przemawiać za takim stanowiskiem jest przede wszystkim
dalsze istnienie małżeństwa pomimo orzeczenia separacji. W wyrokach Wojewódz-
kiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z 29 września 2010 r., II SA/Bd 797/10,
LEX nr 752179 oraz Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 20 sierpnia
2009 r., II SA/Łd 223/09, LEX nr 553299 (obydwa dotyczyły świadczenia pielęgnacyj-
nego przysługującego w oparciu o przepisy ustawy z dnia 28 listopada 2008 r. o
świadczeniach rodzinnych, tekst jednolity: Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.)
przyjęto z kolei, że obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami nie ustaje z
chwilą orzeczenia separacji, a choroba i niepełnosprawność małżonka pozostającego
w separacji powinna być uznana za okoliczność objętą względami słuszności, o któ-
rych mowa w art. 614
§ 3 k.r.o. Także małżonkowie pozostający w separacji są obo-
wiązani do wzajemnej pomocy, przez co należy rozumieć pomoc w sytuacjach wyjąt-
kowych, np. w razie choroby lub niepełnosprawności. Jeżeli przyjmie się, że pomimo
orzeczenia separacji na każdym małżonku spoczywa obowiązek niesienia pomocy
drugiemu małżonkowi w sytuacji, gdy wymagają tego względy słuszności, to można
przyjąć, że na małżonku pozostającym w separacji spoczywa co najmniej moralny
obowiązek pochowania zmarłego współmałżonka, co się wiąże z poniesieniem
kosztów pogrzebu, które uzasadniają przyznanie małżonkowi pozostającemu w se-
14
paracji prawa do zasiłku pogrzebowego, zwłaszcza gdy wyłącznie on poniósł koszty
pogrzebu i pochówku.
Z przyczyn wyżej przedstawionych Sąd Najwyższy podjął na podstawie art.
390 § 1 k.p.c. uchwałę o treści ujawnionej w sentencji.
========================================
I UZP 8/11
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka, Sędziowie SN: Bogusław Cudowski,
Katarzyna Gonera (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 stycznia 2012 r.
sprawy z odwołania Ilony S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w Ł. o zasiłek pogrzebowy, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego
postanowieniem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi
z dnia 6 października 2011 r. […]
„Czy małżonek pozostający w separacji w rozumieniu art. 614
ustawy z dnia 25
lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) jest
członkiem rodziny wymienionym w art. 67 ustęp 1 punkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jed-
nolity Dz.U. z 2009 roku, Nr 153, poz. 1227 ze zm.)?”
p o d j ą ł uchwałę:
Prawo do zasiłku pogrzebowego przysługuje na podstawie art. 77 ust. 1
pkt 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze
zm.) także w razie śmierci małżonka pozostającego w separacji w rozumieniu
art. 614
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w następującym stanie sprawy. Zakład Ubezpieczeń Społecznych -Oddział
w Ł. decyzją z 23 lutego 2011 r. odmówił Ilonie S. prawa do zasiłku pogrzebowego
po zmarłym mężu Dariuszu S. W uzasadnieniu swojej decyzji organ rentowy pod-
niósł, że według art. 77 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i ren-
2
tach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zasiłek pogrzebowy przysługuje między
innymi w razie śmierci członka rodziny ubezpieczonego albo członka rodziny osoby
pobierającej emeryturę lub rentę, zaś zgodnie z art. 77 ust. 2 tej ustawy członkami
rodziny są osoby wymienione w art. 67, czyli między innymi małżonek (wdowa i
wdowiec). W związku z tym, że w dniu zgonu Dariusza S. małżonkowie (Dariusz S. i
Ilona S.) pozostawali w separacji orzeczonej przez sąd, w ocenie organu rentowego
wnioskodawczyni nie jest członkiem rodziny zmarłego w rozumieniu art. 67 ustawy,
ponieważ separacja jest w swoich skutkach, co do zasady, równoznaczna z orzecze-
niem rozwodu.
Wnioskodawczyni złożyła odwołanie od powyższej decyzji, wnosząc o jej
zmianę i przyznanie prawa do zasiłku pogrzebowego w pełnej wysokości. Podkre-
śliła, że poniosła w całości koszty pogrzebu i pochówku zmarłego męża.
Sąd Rejonowy dla Łodzi-Śródmieścia-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Łodzi wyrokiem z 30 czerwca 2011 r. […] zmienił zaskarżoną decyzję w ten spo-
sób, że przyznał Ilonie S. prawo do zasiłku pogrzebowego w związku ze śmiercią w
dniu 15 listopada 2010 r. jej męża Dariusza S. Sąd Rejonowy ustalił, że wyrokiem z 2
czerwca 2003 r. Sąd Okręgowy w Łodzi orzekł separację związku małżeńskiego Da-
riusza S. i Ilony S. - bez orzekania o winie. Mimo orzeczonej separacji, od 2007 r.
Dariusz S. mieszkał na stałe z wnioskodawczynią. W ostatnim okresie życia przeby-
wał w Wielkiej Brytanii, gdzie podjął zatrudnienie. W dniu 15 listopada 2010 r. zmarł
w Wielkiej Brytanii. Wszelkie koszty związane z przewozem ciała do Polski oraz z
organizacją pogrzebu poniosła wnioskodawczyni. W ustalonych okolicznościach Sąd
pierwszej instancji uznał, że odwołanie zasługuje na uwzględnienie.
Zdaniem Sądu Rejonowego rozważenia wymagało, czy orzeczenie przez sąd
separacji małżonków powoduje, że osoby pozostające w separacji wyłączone są z
kręgu osób uprawnionych do zasiłku pogrzebowego wymienionych w art. 77 ustawy
o emeryturach i rentach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, czyli - inaczej rzecz
ujmując - czy orzeczenie separacji powoduje skutki takie jak ustanie małżeństwa.
Zgodnie z art. 614
§ 1 k.r.o., orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie
małżeństwa przez rozwód, chyba że ustawa stanowi inaczej. Sąd Rejonowy zwrócił
uwagę, że w wyniku orzeczenia separacji nie dochodzi jednak do ustania małżeń-
stwa, a zatem wnioskodawczyni, mimo formalnej separacji, nadal pozostawała żoną
zmarłego. Tym samym przysługuje jej prawo do zasiłku pogrzebowego, skoro bez-
spornie pokryła koszty pogrzebu zmarłego męża Dariusza S.
3
Apelację od wyroku Sądu Rejonowego wniósł organ rentowy, zarzucając naru-
szenie prawa materialnego - art. 78 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, a
w konsekwencji ustalenie, że wnioskodawczyni przysługuje prawo do zasiłku pogrze-
bowego. W uzasadnieniu apelacji Zakład Ubezpieczeń Społecznych podtrzymał
swoje stanowisko, że w spornym stanie faktycznym brak jest podstaw do przyjęcia,
że Ilona S., po orzeczonej separacji, jest członkiem rodziny zmarłego w rozumieniu
art. 67 tej ustawy. Pojęcie członka rodziny nie obejmuje małżonka pozostającego w
separacji, który z punktu widzenia prawa do zasiłku pogrzebowego powinien być
traktowany tak jak małżonek rozwiedziony.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy w Łodzi uznał, że w sprawie wy-
stępuje budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne, które postanowieniem z
6 października 2011 r. […] przedstawił na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Sądowi Naj-
wyższemu do rozstrzygnięcia. Zagadnienie to sprowadza się do wyjaśnienia, czy
małżonek pozostający w separacji w rozumieniu art. 614
k.r.o. jest członkiem rodziny
wymienionym w art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że według art. 77 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, zasiłek pogrzebowy przysługuje w
razie śmierci członka rodziny ubezpieczonego albo członka rodziny osoby pobierają-
cej emeryturę lub rentę, zaś zgodnie z art. 77 ust. 2 ustawy członkami rodziny są
osoby wymienione w art. 67 ustawy, czyli między innymi małżonek (wdowa i wdo-
wiec). Przepis ten nie posługuje się pojęciem „małżonka pozostającego w separacji".
Do rozstrzygnięcia pozostaje kwestia, czy małżonkowi pozostającemu w separacji
przysługuje prawo do zasiłku pogrzebowego.
W ocenie Sądu Okręgowego możliwe są dwa rozwiązania tego zagadnienia.
Według pierwszego stanowiska, prezentowanego przez Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych, do którego Sąd Okręgowy się przychyla, zasiłek pogrzebowy nie przysłu-
guje małżonkowi pozostającemu w separacji. Zgodnie z art. 614
k.r.o. orzeczenie se-
paracji wywołuje takie skutki jak orzeczenie rozwodu, chyba że ustawa stanowi ina-
czej. Jest to generalna zasada, od której odstępstwa mogą być przewidziane jedynie
wprost, w odrębnych przepisach. Przepis art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie przewiduje tego typu odstępstwa. Ustawo-
dawca, mówiąc o małżonku (wdowie lub wdowcu), nie dodał kolejnej kategorii człon-
4
ków rodziny, jakimi mieliby być małżonkowie pozostający w separacji. Prawna sepa-
racja nie kończy bytu małżeństwa, niemniej jednak należy mieć na uwadze, że prze-
słanką uzasadniającą orzeczenie separacji jest zupełny rozkład pożycia. Jedynie
zniesienie separacji na zgodny wniosek stron spowodowałoby przywrócenie małżon-
kom pełni praw i obowiązków wynikających z zawartego małżeństwa. Według dru-
giego poglądu, przyjętego w zaskarżonym wyroku przez Sąd Rejonowy, orzeczenie
separacji wywołuje takie skutki jak orzeczenie rozwodu, chyba że ustawa stanowi
inaczej. Separacja rodzi więc określone konsekwencje, takie jak rozdzielność mająt-
kowa, jednakże nie prowadzi do ustania małżeństwa. W ocenie Sądu pierwszej in-
stancji, pomimo orzeczonej separacji, utrzymywany jest nadal węzeł małżeński, a
tym samym wnioskodawczyni powinna być traktowana jak żona zmarłego (wdowa),
mieszcząc się w kręgu osób uprawnionych do zasiłku pogrzebowego (zgodnie z art.
77 ust. 1 i ust. 2 w związku z art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
dotyczy wykładni art. 77 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 77 ust. 2 i art. 67 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm., zwanej dalej ustawą).
Przedmiotem pytania prawnego jest przysługiwanie prawa do zasiłku pogrzebowego
małżonkowi pozostającemu w separacji.
Zgodnie z art. 77 ust. 1 ustawy, zasiłek pogrzebowy przysługuje w razie
śmierci: 1) ubezpieczonego; 2) osoby pobierającej emeryturę lub rentę; 3) osoby,
która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz speł-
niała warunki do jej uzyskania i pobierania; 4) członka rodziny osoby wymienionej w
pkt 1 i 2. Zmarły Dariusz S. w chwili śmierci prawdopodobnie nie był ubezpieczonym
(w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych), nie pobierał emerytury lub
renty, ani nie miał w chwili śmierci ustalonego prawa do emerytury lub renty, mimo
spełniania warunków do jej uzyskania i pobierania (z uzasadnienia postanowienia
Sądu Okręgowego nie wynika to w sposób jednoznaczny, można to jednak wyinter-
pretować z wniosku o przyznanie i wypłacenie zasiłku pogrzebowego, złożonego
5
przez Ilonę S. oraz wywnioskować na podstawie wieku zmarłego, który urodził się w
1959 r., i jego zatrudnienia w chwili śmierci w Wielkiej Brytanii). Zasiłek pogrzebowy
mógł przysługiwać wnioskodawczyni - jako osobie, która pokryła koszty pogrzebu
(art. 78 ust. 1 ustawy) - jedynie na podstawie art. 77 ust. 1 pkt 4 ustawy, czyli przy
założeniu, że zmarły był członkiem rodziny wnioskodawczyni jako osoby pobierającej
rentę.
Zgodnie z podlegającym wykładni art. 77 ust. 1 pkt 4 ustawy, powstanie prawa
do zasiłku pogrzebowego uwarunkowane jest śmiercią „członka rodziny ubezpieczo-
nego”. Należy zatem ustalić, czy prawo do zasiłku pogrzebowego powstaje także w
razie śmierci małżonka osoby ubezpieczonej, z którym osoba ubezpieczona pozo-
stawała w separacji (art. 614
k.r.o.). Według art. 77 ust. 2 ustawy, członkami rodziny,
o których mowa w art. 77 ust. 1 pkt 4, są osoby wymienione w art. 67 ustawy. To
mogłoby sugerować, że na potrzeby ustalenia prawa do zasiłku pogrzebowego (jego
przyznania i wypłaty), należy stosować definicję pojęcia „członek rodziny” przyjętą w
odniesieniu do ustalenia prawa do renty rodzinnej (art. 67 dotyczy bowiem bezpo-
średnio renty rodzinnej). Zgodnie z art. 67 ust. 1 ustawy, do renty rodzinnej upraw-
nieni są wymienieni w tym przepisie członkowie rodziny, w tym małżonek (wdowa i
wdowiec). Dodatkowe warunki powstania prawa do renty rodzinnej przysługującej
wdowie przewiduje art. 70 ustawy.
Rozpoznawana sprawa nie dotyczy jednak renty rodzinnej, dlatego nie jest
celowe szczegółowe analizowanie przesłanek powstania prawa do renty rodzinnej w
przypadku wdowy. Rozpoznawana sprawa nie dotyczy też żadnego innego świad-
czenia z ubezpieczenia społecznego poza zasiłkiem pogrzebowym, dlatego nie jest
konieczne udzielanie przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na szeroko postawione pyta-
nie Sądu Okręgowego, czy małżonek pozostający w separacji jest członkiem rodziny
wymienionym w art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy. Ujawniony w sprawie problem nie dotyczy
bezpośrednio wykładni art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy. Nie chodzi bowiem o abstrakcyjne
ustalenie prawnych skutków orzeczenia separacji w odniesieniu do świadczeń wyni-
kających z prawa ubezpieczeń społecznych, a jedynie o odpowiedź na pytanie zwią-
zane z okolicznościami tej konkretnej sprawy - czy prawo do zasiłku pogrzebowego
powstaje także w razie śmierci małżonka osoby ubezpieczonej, z którym osoba
ubezpieczona pozostawała w chwili jego śmierci w separacji. Wątpliwość prawna
dotyczy zatem przede wszystkim wykładni art. 77 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 77 ust.
2 i w związku z art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy (które regulują powstanie prawa do zasiłku
6
pogrzebowego) i wyprowadzenia z tych przepisów normy regulującej sytuację
prawną osoby ubezpieczonej w przypadku orzeczenia separacji między małżonkami.
Z tego względu ustalenie, czy pozostającemu w separacji małżonkowi przysługuje
prawo do zasiłku pogrzebowego w związku ze śmiercią drugiego małżonka, w mniej-
szym stopniu zależy od przesądzenia, czy małżonek pozostający w separacji jest
członkiem rodziny w rozumieniu art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy, a w większym od przesą-
dzenia, jaki jest skutek orzeczenia separacji między małżonkami dla ustalenia prawa
do zasiłku pogrzebowego w razie śmierci małżonka pozostającego w separacji.
Istota problemu sprowadza się zatem do rozstrzygnięcia - w oparciu o prze-
pisy prawa materialnego - czy małżonkowie pozostający w separacji mogą być nadal
traktowani jako małżonkowie w rozumieniu art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, czy też - ze względu na skutki orze-
czonej separacji, wynikające z art. 614
§ 1 k.r.o. - powinni być z punktu widzenia
przysługiwania prawa do zasiłku pogrzebowego traktowani tak jak małżonkowie roz-
wiedzeni. W ocenie Sądu Najwyższego, po uwzględnieniu mających zastosowanie
przepisów prawa materialnego, do małżonków, wobec których orzeczono separację,
należy stosować te same zasady przysługiwania prawa do zasiłku pogrzebowego,
jakie odnoszą się do małżonków pozostających we wspólnym pożyciu (wobec któ-
rych nie orzeczono separacji).
Trwanie związku małżeńskiego w czasie orzeczonej przez sąd separacji nie
budzi wątpliwości. Jest to sytuacja w istotny sposób odmienna od tej, jaka wynika z
rozwiązania małżeństwa przez rozwód. W doktrynie podkreśla się, że skutki prawne
separacji tworzą model konstrukcyjny pośredni między modelem skutków prawnych
zawarcia małżeństwa a modelem skutków prawnych orzeczenia rozwodu. Z tego
względu wiodącym podziałem skutków prawnych separacji jest podział na trzy kate-
gorie: 1) skutki właściwe orzeczeniu rozwodu, 2) skutki właściwe małżeństwu oraz 3)
skutki „pośrednie”, stanowiące kategorię swoistych skutków o mieszanym charakte-
rze, zbliżającym się do jednej bądź drugiej z wymienionych grup (A.Sylwestrzak:
Skutki prawne separacji małżonków, Warszawa 2007). Poszukując odpowiedzi na
sformułowane przez Sąd Okręgowy pytanie prawne, należy rozważyć, czy jest moż-
liwe wyinterpretowanie z przepisów ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych normy, która w sposób bezpośredni regulowałaby skutki
separacji w kontekście prawa do zasiłku pogrzebowego, albo czy należy bezpośred-
nio zastosować regułę z art. 614
§ 1 k.r.o. przewidującą rozwodowe skutki separacji,
7
czy też ze względu na charakter prawny, cele i funkcje zasiłku pogrzebowego należy
przyjąć, że orzeczenie separacji nie wpływa na powstanie prawa do zasiłku pogrze-
bowego.
Z przepisów prawa materialnego (art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy) wynika, że w pra-
wie ubezpieczeń społecznych zasadniczym elementem zastosowania kryterium wię-
zów rodzinnych (bycia „członkiem rodziny”) jest w przypadku małżonków fakt formal-
nego zawarcia i ustania małżeństwa. Skutki zawarcia małżeństwa i jego ustania (np.
w następstwie orzeczenia rozwodu) wyznaczają normatywną treść przepisów o przy-
sługiwaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego w relacjach między małżonkami.
Wyjątki od tej zasady są wyraźnie zaznaczone (por. art. 70 ustawy dotyczący renty
rodzinnej). Istota małżeństwa została uregulowana w przepisach Kodeksu rodzinne-
go i opiekuńczego. W odniesieniu do zasiłku pogrzebowego nie ma podstaw do tego,
aby na gruncie przepisów prawa ubezpieczeń społecznych (art. 77 ustawy) poszuki-
wać odmiennego rozumienia małżeństwa niż to, które zostało ukształtowane w pra-
wie rodzinnym. Brak bowiem w tych przepisach - poza bezpośrednim odwołaniem się
do instytucji małżeństwa (art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy) - odmiennych regulacji mają-
cych zastosowanie wyłącznie na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych w odnie-
sieniu do prawa do zasiłku pogrzebowego. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych dotyczące prawa do zasiłku pogrzebowego
nie traktują odmiennie małżonków pozostających w separacji oraz małżonków pozo-
stających we wspólnym pożyciu, obejmując ich zbiorczym określeniem „małżonko-
wie”. Nie powinno budzić wątpliwości, że w wyniku śmierci męża Dariusza S. stan
cywilny wnioskodawczyni Ilony S. może być określany jako „wdowa”. W akcie zgonu
Dariusza S. jego stan cywilny jako osoby zmarłej określono „żonaty pozostający w
separacji” a w rubryce dotyczącej małżonka osoby zmarłej wpisano dane wniosko-
dawczyni.
Przepisy prawa rodzinnego mają decydujące znaczenie dla wyjaśnienia czy
orzeczenie separacji pomiędzy małżonkami można uznać za równoznaczne z usta-
niem małżeństwa. Wyłącznie w takiej sytuacji nie byłoby prawnych podstaw do zali-
czenia małżonków pozostających w separacji do kategorii osób określonej w art. 67
ust. 1 pkt 3 ustawy. Zgodnie z tym przepisem, do członków rodziny zalicza się mał-
żonków (wdowę i wdowca). Dopóki zatem nie ustaną skutki małżeństwa zawartego
na podstawie art. 1 § 1 k.r.o., małżonkowie pozostają małżonkami, mimo orzeczonej
separacji. Małżeństwo istnieje nadal ze skutkami wynikającymi z ustaw odwołujących
8
się do statusu małżonków jako osób pozostających w związku małżeńskim, w tym
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie
dotyczącym prawa do zasiłku pogrzebowego. Przyjmując, że orzeczenie separacji
nie oznacza ustania małżeństwa, a małżonkowie pozostający w separacji są nadal
małżonkami w rozumieniu art. 67 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych, należy wziąć pod uwagę poniższe okoliczności
przemawiające za tego rodzaju oceną:
Po pierwsze - ustanie związku małżeńskiego może nastąpić wyłącznie wtedy,
gdy spełnione zostaną ustawowe przesłanki jego ustania. Przesłanki te zostały w
sposób wyczerpujący uregulowane w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńcze-
go, przede wszystkim w dziale IV zatytułowanym „Ustanie małżeństwa" (art. 55 i
nast. k.r.o.). Zgodnie z tymi przepisami małżeństwo ustaje na skutek: śmierci biolo-
gicznej jednego z małżonków, unieważnienia małżeństwa przez sąd (art. 17 k.r.o.),
uznania małżonka za zmarłego (art. 55 k.r.o.), orzeczenia rozwodu (art. 56 i nast.
k.r.o). Od ustania małżeństwa (czyli zakończenia bytu małżeństwa istniejącego) na-
leży odróżnić ustalenie nieistnienia małżeństwa (art. 2 k.r.o.). Spośród przyczyn pro-
wadzących do ustania małżeństwa uwagę należy zwrócić na instytucję rozwodu, po-
zwalającą na rozwiązanie małżeństwa za życia małżonków (art. 56 k.r.o.). Orzecze-
nie rozwodu jest dopuszczalne, gdy sąd ustali, że pożycie małżeńskie uległo zupeł-
nemu i trwałemu rozkładowi (obie cechy rozkładu muszą wystąpić łącznie), a nie ist-
nieją tzw. negatywne przesłanki rozwodu. Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód
prowadzi do jego definitywnego ustania. Do ustania małżeństwa nie prowadzi nato-
miast orzeczenie przez sąd separacji (instytucja ta nie została objęta działem IV Ko-
deksu rodzinnego i opiekuńczego „Ustanie małżeństwa”), odmienne też są przesłanki
orzeczenia separacji od tych, które prowadzą do definitywnego ustania małżeństwa
za życia małżonków.
Po drugie - wprowadzenie do polskiego porządku prawnego w 1999 r. instytu-
cji separacji miało na celu stworzenie alternatywnego w stosunku do rozwodu upo-
rządkowania sytuacji małżonków, w których związku nastąpił rozkład pożycia (ze-
rwanie więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej). Już samo usytuowanie przepisów o
separacji (art. 611
i nast. k.r.o.) w oddzielnym dziale V Kodeksu rodzinnego i opie-
kuńczego potwierdza, że instytucja ta co do jej wszystkich skutków nie mogła zostać
zrównana z instytucją rozwodu uregulowaną w dziale IV „Ustanie małżeństwa”. Na
konieczność takiego usytuowania przepisów o separacji zwrócono uwagę w piśmien-
9
nictwie podnosząc, że pomimo separacji małżeństwo trwa nadal, o czym najlepiej
świadczy niedopuszczalność zawarcia nowego związku małżeńskiego przez małżon-
ka pozostającego w separacji (art. 614
§ 2 k.r.o.) oraz brak możliwości powrotu przez
małżonka pozostającego w separacji do nazwiska, jakie nosił przed zawarciem mał-
żeństwa (art. 614
§ 5 k.r.o.). Znamienne jest przyjmowanie przez przedstawicieli dok-
tryny, że „pomimo separacji małżeństwo trwa nadal". Tej ogólnej dyrektywie podpo-
rządkowane zostały zarówno przesłanki orzeczenia separacji jak i jej skutki odmien-
ne od rozwodu. Przesłanką orzeczenia separacji jest istnienie zupełnego rozkładu
pożycia małżeńskiego (art. 611
§ 1 k.r.o.). Do orzeczenia separacji nie jest wymaga-
ne, aby zupełny rozkład pożycia był także trwały (tak jak wymaga tego art. 56 § 1
k.r.o. w przypadku rozwodu). Jednym z celów separacji jest bowiem umożliwienie
małżonkom przemyślenia celowości definitywnego rozejścia się i ewentualnego po-
wrotu do wspólnego pożycia, co się łączy ze zniesieniem separacji (art. 616
k.r.o.).
Formalnie orzeczona separacja ma przede wszystkim doprowadzić do pojednania się
(pogodzenia) małżonków i ponownego nawiązania pożycia. Cel wprowadzenia in-
stytucji separacji, jej usytuowanie w systematyce Kodeksu rodzinnego i opiekuńcze-
go oraz przesłanki orzeczenia separacji, w sposób dostateczny różnicują tę instytucję
od instytucji rozwodu prowadzącej do definitywnego ustania małżeństwa.
Po trzecie - odmiennie wypada ocena skutków prawnych rozwodu prowadzą-
cego do ustania małżeństwa od skutków orzeczenia separacji. Zasadnicze znaczenie
w tym zakresie ma art. 614
§ 1 k.r.o. Z brzmienia tego przepisu wynika reguła, że
"orzeczenie separacji ma skutki takie jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód,
chyba że ustawa stanowi inaczej". Separacja odnosi zatem - co do zasady - takie
skutki jak rozwód, chyba że określone unormowania prawne dotyczą sytuacji, dla
której wymagane jest samo tylko istnienie małżeństwa, choćby formalne. Podstawo-
wy skutek separacji w sferze majątkowej dotyczy zniesienia wspólności ustawowej.
Orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności mająt-
kowej (art. 54 § 1 k.r.o., poprzednio art. 615
k.r.o.). Rozdzielność majątkowa nie jest
okolicznością prawnie doniosłą z punktu widzenia przysługiwania prawa do zasiłku
pogrzebowego. Także między małżonkami, w stosunku do których nie została orze-
czona separacja, może istnieć rozdzielność majątkowa, co nie wpływa na prawo do
zasiłku pogrzebowego. Mimo orzeczenia separacji małżeństwo formalnie trwa nadal,
czego najlepiej dowodzi brak możliwości zawarcia ponownego małżeństwa przez
małżonka pozostającego w separacji (art. 614
§ 2 k.r.o.). Zakres wyłączeń od skut-
10
ków takich, jak w razie orzeczenia rozwodu, jest dość szeroki i wynika z faktu, że
małżonkowie po orzeczeniu separacji w dalszym ciągu pozostają w małżeństwie. Do
skutków tego rodzaju należy zaliczyć - poza wyłączeniem możliwości zawarcia po-
nownego małżeństwa - również obowiązek wzajemnej pomocy, jeżeli tego wymagają
względy słuszności (art. 614
§ 3 k.r.o.). Obowiązek jednego z małżonków do dostar-
czania środków utrzymania drugiemu z nich po orzeczeniu separacji wyprzedza ob-
owiązek alimentacyjny krewnych tego małżonka (art. 130 k.r.o.). Obowiązek dostar-
czania środków utrzymania przez jednego z małżonków pozostających w separacji
drugiemu z nich jest szerszy niż w przypadku orzeczenia rozwodu (art. 614
§ 4 k.r.o.).
Wymienione skutki separacji odmienne od skutków rozwodu - opisane wyłącznie na
podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego - pozwalają na stwierdze-
nie, że po orzeczeniu separacji osoby separowane pozostają nadal małżeństwem,
choć nie wynika to expressis verbis z treści art. 614
§ 1 k.r.o.
Mając na względzie przedstawione regulacje prawne, odnoszące się do istoty
instytucji separacji, przesłanek jej orzekania oraz skutków odmiennych od rozwodu,
należy stwierdzić, że osoby pozostające w separacji orzeczonej przez sąd nadal są
małżeństwem. Prowadzi to z kolei do wniosku, że wobec braku odmiennych uregu-
lowań w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w
trakcie orzeczonej przez sąd separacji małżonkowie nadal pozostają małżonkami, co
pozwala na potraktowanie ich tak jak członków rodziny w rozumieniu art. 77 ust. 1 pkt
4 tej ustawy. Przepisy dotyczące przesłanek nabycia zasiłku pogrzebowego nie róż-
nicują bowiem sytuacji małżonków pozostających we wspólnym pożyciu od sytuacji
małżonków pozostających w formalnej separacji, co oznacza, że obydwie te grupy
małżonków należy traktować jednakowo z punktu widzenia przysługiwania prawa do
zasiłku pogrzebowego.
W odniesieniu do tych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, co do których
orzeczenie separacji może mieć znaczenie dla warunków ich przyznania (tak jest w
przypadku renty rodzinnej), ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych wyraźnie to podkreśla (por. art. 70 ust. 3 ustawy, dotyczący prawa do
renty rodzinnej „wdowy, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspól-
ności małżeńskiej”, czyli przede wszystkim wdowy, której małżonek zmarł w tracie
formalnie orzeczonej separacji). Nie ma takiego wyłączenia (ograniczenia) w przy-
padku świadczenia z ubezpieczenia społecznego w postaci zasiłku pogrzebowego.
Wynika to z funkcji obydwu tych świadczeń, ich charakteru prawnego i celu.
11
Spośród obowiązków, jakimi obciążeni są względem siebie małżonkowie po-
zostający w separacji, najbardziej doniosłe znaczenie z punktu widzenia prawa do
zasiłku pogrzebowego ma obowiązek wzajemnej pomocy, gdy tego wymagają
względy słuszności (art. 614
§ 3 k.r.o.). Obowiązek ten, jak podkreślono w doktrynie,
dotyczy nie tylko sfery materialnej, ale i duchowej, np. wsparcia moralnego w razie
choroby. Małżonkowie pozostający w separacji mają zatem nie tylko moralny, ale
także prawny obowiązek niesienia sobie pomocy, jeżeli wymagają tego względy
słuszności. Może być to przeniesione na obowiązek pochowania zmarłego małżonka
pozostającego w separacji, ponieważ tak nakazują względy moralne, obyczajowe,
kulturowe i cywilizacyjne (także - religijne). Spełnienie tego obowiązku wiąże się z
poniesieniem kosztów pogrzebu.
Podkreślenia wymaga, że przepisy dotyczące przesłanek nabycia renty rodzin-
nej w szczególny sposób traktują małżonka rozwiedzionego oraz małżonka niepozo-
stającego we wspólności małżeńskiej. Zgodnie z art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, małżonka rozwiedziona lub wdowa,
która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma
prawo do renty rodzinnej, jeżeli - oprócz spełnienia warunków określonych w art. 70
ust. 1 lub 2 - miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone
wyrokiem lub ugodą sądową. W odniesieniu do renty rodzinnej w orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że art. 70 ust. 3 ustawy obejmuje również małżonkę po-
zostającą w chwili śmierci męża w separacji. Sąd Najwyższy przyjmuje, że wspól-
ność małżeńska w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Fundu-
szu Ubezpieczeń Społecznych ustaje dopiero w wyniku unieważnienia małżeństwa
albo orzeczenia rozwodu lub separacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25 listopada
2004 r., I UK 17/04, OSNP 2005 nr 11, poz. 164, OSP 2005 nr 12, poz. 140). Jeżeli
nie orzeczono rozwodu albo separacji, to uzasadnione jest domniemanie, że między
małżonkami istnieje wspólność małżeńska w rozumieniu art. 70 ust. 3 ustawy (por.
wyrok Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2005 r., II UK 248/04, OSNP 2006 nr 3-4,
poz. 62). Niepozostawanie we wspólności małżeńskiej w rozumieniu art. 70 ust. 3
ustawy może być, przy formalnym istnieniu małżeństwa, jedynie skutkiem orzeczenia
separacji przez sąd. Separacja faktyczna jest zatem niewystarczająca dla pozbawie-
nia uprawnień do renty rodzinnej małżonka, który nie miał w dniu śmierci drugiego z
małżonków ustalonego prawa do alimentów z jego strony (por. wyrok Sądu Najwyż-
szego z 26 lipca 2006 r., III UK 60/06, LEX nr 1001325). Orzeczenie sądowe o sepa-
12
racji wyklucza prawo wdowy do renty rodzinnej na podstawie art. 70 ust. 3 ustawy,
chyba że miała ona w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone
wyrokiem lub ugodą sądową (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 sierpnia 2007 r., I
UK 67/07, OSNP 2008 nr 19-20, poz. 297).
W regulacji prawnej dotyczącej warunków nabycia prawa do zasiłku pogrzebo-
wego nie ma odpowiednika art. 70 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, brak jest zatem podstaw do przyjęcia, że prawo do zasił-
ku pogrzebowego powstaje w razie śmierci małżonka pozostającego w separacji w
rozumieniu art. 614
k.r.o. tylko wówczas, gdy wdowiec albo wdowa mieli w dniu
śmierci małżonka pozostającego w separacji prawo do alimentów ustalone wyrokiem
lub ugodą sądową.
Obydwa świadczenia z ubezpieczenia społecznego (renta rodzina i zasiłek
pogrzebowy) różnią się zasadniczo w odniesieniu do celu, charakteru i przeznacze-
nia każdego z nich. Renta rodzinna w odniesieniu do małżonka rozwiedzionego albo
małżonka pozostającego w separacji stanowi swoistą kontynuację prawa do alimen-
tów, pełniąc funkcję alimentacyjną (por. wyrok Sądu Najwyższego z 29 listopada
2006 r., II UK 105/06, LEX nr 950405) i zapewniając ochronę ubezpieczeniową na
wypadek ziszczenia się ryzyka utraty (ograniczenia) środków utrzymania w wyniku
śmierci żywiciela. Dlatego w przypadku renty rodzinnej, świadczenia okresowego,
długotrwałego, o nieprzewidywalnym czasie trwania i wyraźnie alimentacyjnym cha-
rakterze, ustawodawca przewidział wyraźne ograniczenie przysługiwania go małżon-
kowi pozostającemu w separacji po śmierci drugiego małżonka - w postaci prawa do
alimentów ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową (art. 70 ust. 3 ustawy). W przy-
padku zasiłku pogrzebowego, świadczenia jednorazowego, o charakterze przede
wszystkim kompensacyjnym i częściowo socjalnym (por. uzasadnienie uchwały peł-
nego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 15 maja 2009 r., III CZP 140/08,
OSNC 2009 nr 10, poz. 132), takiego ograniczenia w ustawie nie przewidziano.
Uprawnienie do zasiłku pogrzebowego łączy się z poniesieniem kosztów pogrzebu,
dlatego jego podstawową funkcją jest funkcja kompensacyjna, oderwana od tego,
czy zmarły przyczyniał się do pokrywania kosztów utrzymania osoby, która poniosła
koszty jego pochówku i pogrzebu. Uprawnionymi do zasiłku pogrzebowego są
przede wszystkim - choć nie tylko (por. art. 78 ust. 2, art. 79 ustawy) - członkowie
rodziny osoby zmarłej. Zasiłek pogrzebowy ma w ich przypadku także charakter do-
raźnej pomocy socjalnej, mającej na celu zagwarantowanie im szybkiego dostarcze-
13
nia środków finansowych, w trudnym dla nich momencie śmierci osoby bliskiej, po-
nieważ pogrzeb i pochówek łączą się z nieprzewidzianymi i stosunkowo wysokimi
wydatkami. Z tego punktu widzenia nie ma jakiejkolwiek doniosłości prawnej przysłu-
giwanie małżonkowi pozostającemu w separacji, który pokrył koszty pogrzebu dru-
giego zmarłego małżonka, prawa do alimentów orzeczonych wyrokiem sądu lub
ustalonych w ugodzie sądowej.
Wreszcie, podsumowując dotychczasowe rozważania, należy zwrócić uwagę
na orzecznictwo sądów administracyjnych dotyczące skutków orzeczonej separacji
na gruncie przepisów prawa publicznego. Ma to znaczenie dla wykładni art. 77 ust. 1
pkt 4 oraz ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych, skoro prawo ubezpieczeń społecznych jest z materialnoprawnego punktu wi-
dzenia prawem publicznym. W wyroku z 23 kwietnia 2008 r., II FSK 373/07, LEX nr
485167, Naczelny Sąd Administracyjny przyjął, że do małżonków, wobec których
orzeczono separację, należy przyjąć te same zasady opodatkowania darowizn po-
między nimi, jakie odnoszą się do małżonków pozostających we wspólnym pożyciu.
Argumentem mającym przemawiać za takim stanowiskiem jest przede wszystkim
dalsze istnienie małżeństwa pomimo orzeczenia separacji. W wyrokach Wojewódz-
kiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z 29 września 2010 r., II SA/Bd 797/10,
LEX nr 752179 oraz Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z 20 sierpnia
2009 r., II SA/Łd 223/09, LEX nr 553299 (obydwa dotyczyły świadczenia pielęgnacyj-
nego przysługującego w oparciu o przepisy ustawy z dnia 28 listopada 2008 r. o
świadczeniach rodzinnych, tekst jednolity: Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.)
przyjęto z kolei, że obowiązek alimentacyjny pomiędzy małżonkami nie ustaje z
chwilą orzeczenia separacji, a choroba i niepełnosprawność małżonka pozostającego
w separacji powinna być uznana za okoliczność objętą względami słuszności, o któ-
rych mowa w art. 614
§ 3 k.r.o. Także małżonkowie pozostający w separacji są obo-
wiązani do wzajemnej pomocy, przez co należy rozumieć pomoc w sytuacjach wyjąt-
kowych, np. w razie choroby lub niepełnosprawności. Jeżeli przyjmie się, że pomimo
orzeczenia separacji na każdym małżonku spoczywa obowiązek niesienia pomocy
drugiemu małżonkowi w sytuacji, gdy wymagają tego względy słuszności, to można
przyjąć, że na małżonku pozostającym w separacji spoczywa co najmniej moralny
obowiązek pochowania zmarłego współmałżonka, co się wiąże z poniesieniem
kosztów pogrzebu, które uzasadniają przyznanie małżonkowi pozostającemu w se-
14
paracji prawa do zasiłku pogrzebowego, zwłaszcza gdy wyłącznie on poniósł koszty
pogrzebu i pochówku.
Z przyczyn wyżej przedstawionych Sąd Najwyższy podjął na podstawie art.
390 § 1 k.p.c. uchwałę o treści ujawnionej w sentencji.
========================================