Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 276/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania B. C.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę pomostową,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 15 września 2010 r. Sąd Okręgowy – Sąd Ubezpieczeń
Społecznych zmienił decyzje Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 22 marca 2010
r. i z 31 maja 2010 r. w ten sposób, że przyznał B. C. emeryturę pomostową od
dnia 23 listopada 2010 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczony, urodzony 1 listopada
1954 r., w okresie od 26 listopada 1974 r. do 31 sierpnia 2004 r. był zatrudniony w
N. spółce z o.o. (O. spółce z o.o.), świadcząc w okresie od 1 września 1979 r. do 30
września 2001 r. stale i w pełnym wymiarze czasu pracę maszynisty lokomotywy
spalinowej. W dniu 11 maja 2010 r. O. spółka z o.o. wystawiła wnioskodawcy
świadectwo wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze, zgodnie z którym w okresie od 1 września 1979 r. do 30 września
2001 r. stale i w pełnym wymiarze wykonywał on prace zakładowych służb
kolejowych bezpośrednio związanych z utrzymaniem ruchu pociągów na
stanowisku maszynisty, wymienionym w dziale VIII, poz. 13, pkt 8 wykazu A
stanowiącego załącznik Nr 1 do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). W
zaświadczeniu lekarskim z 20 listopada 2009 r. lekarz medycyny pracy PKP SA
Kolejowego Zakładu Medycyny Pracy w L. – Przychodnia Badań Profilaktycznych
stwierdził, że z dniem 20 listopada 2009 r. ubezpieczony utracił zdolność do
wykonywania pracy na stanowisku maszynisty lokomotywy spalinowej. B. C.
legitymuje się stażem ubezpieczeniowym w rozmiarze 31 lat i 1 miesiąca okresów
składkowych i nieskładkowych, w tym ponad 15 lat pracy na stanowisku maszynisty
pojazdów trakcyjnych.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał odwołanie
wnioskodawcy za zasadne, powołując się na treść art. 4, 49 i 9 ustawy z dnia 19
grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.).
Sąd pierwszej instancji zakwestionował w szczególności stanowisko organu
rentowego, że art. 9 pkt 3 tej ustawy wymaga przedstawienia przez
ubezpieczonego orzeczenia o niezdolności do pracy maszynisty pojazdu
3
trakcyjnego powstałej w czasie wykonywania pracy na tym stanowisku. Według
Sądu Okręgowego, z treści przepisu nie można wywieść takiego wniosku, wobec
czego ZUS uzależnił przyznanie emerytury pomostowej od warunku
niezastrzeżonego w regulacji ustawowej. W takiej zaś sytuacji, biorąc pod uwagę
spełnienie przez wnioskodawcę pozostałych przesłanek uprawniających do
emerytury pomostowej, jego odwołanie od zaskarżonych decyzji podlegało
uwzględnieniu.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, rozpoznając
sprawę na skutek apelacji organu rentowego, wyrokiem z dnia 8 marca 2011 r.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego i oddalił odwołanie B. C.
Sąd odwoławczy wskazał, że w sprawie sporne było jedynie spełnienie przez
ubezpieczonego warunku przewidzianego w art. 9 pkt 3 ustawy o emeryturach
pomostowych, zgodnie z którym w stosunku do pracownika wykonującego prace
maszynistów pojazdów trakcyjnych jedną z koniecznych przesłanek uprawniających
do tego świadczenia jest wydanie przez lekarza medycyny pracy orzeczenia o
niezdolności do wykonywania prac jako maszynista pojazdów trakcyjnych. W
ocenie Sądu drugiej instancji, takie orzeczenie powinno być wydane przed
zaprzestaniem wykonywania pracy w szczególnym charakterze, a w każdym razie z
orzeczenia tego winno wynikać stwierdzenie takiej niezdolności powstałej jeszcze
podczas wykonywania takiej pracy. Wskazuje na to już sama treść art. 9 ustawy,
dotycząca „pracownika wykonującego prace maszynistów pojazdów trakcyjnych”.
Przemawia za tym, według Sądu Apelacyjnego, również wykładnia celowościowa
przepisów ustawy, dotyczącej warunków nabywania i utraty prawa do emerytur i
rekompensat przez niektórych pracowników wykonujących pracę w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (art. 1 ust. 1), przy czym definicje takich
prac zawierają art. 3 ust. 1 i 3 ustawy. Sąd odwoławczy wskazał, że „skutkiem
wykonywania takich prac jest właśnie obniżenie pełnej wydolności organizmu we
wcześniejszym niż emerytalny wieku i takich właśnie osób dotyczy przedmiotowa
ustawa. Tak więc przyczyną niemożności świadczenia pracy w szczególnym
charakterze winien być stan organizmu danej osoby skutkujący wydaniem
orzeczenia przez lekarza medycyny pracy, że nie już ona zdolna do dalszej pracy w
takim charakterze”. Zdaniem Sądu drugiej instancji, brak jest więc podstaw do
4
przyznania emerytury pomostowej wnioskodawcy, bo za niezdolnego do pracy w
charakterze maszynisty pojazdów trakcyjnych został uznany z dniem 20 listopada
2009 r. w sytuacji, gdy w chwili złożenia wniosku o emeryturę pomostową (23
listopada 2009 r.) od ponad pięciu lat (od 1 września 2004 r.) nie pozostawał już w
ogóle w stosunku pracy, gdyż najpierw pobierał zasiłek chorobowy, a następnie od
22 lutego 2005 r. do 30 listopada 2008 r. rentę z tytułu niezdolności do pracy, zaś
pracy w szczególnym charakterze zaprzestał z dniem 30 września 2001 r. Nie
spełnił więc warunku przewidzianego w art. 9 pkt 3 ustawy o emeryturach
pomostowych.
Wnioskodawca wywiódł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego,
zarzucając naruszenie:
1. art. 49 w związku z art. 9 ustawy o emeryturach pomostowych, polegające
na przyjęciu stanowiska, że „wnioskodawca został uznany za niezdolnego do
pracy jako maszynista pojazdów trakcyjnych z datą 20 listopada 2009 r. w
sytuacji, gdy w dacie złożenia wniosku o emeryturę pomostową w dniu 23
listopada 2009 r. nie pozostawał w stosunku pracy, który ustał od dnia
1 września 2004 r.”;
2. art. 232 w związku z art. 278 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., przez pominięcie
wniosku dowodowego ubezpieczonego o dopuszczenie dowodu z opinii
biegłego na okoliczność, kiedy faktycznie powstała niezdolność
wnioskodawcy do pracy na stanowisku maszynisty pojazdów trakcyjnych.
Opierając skargę na takich podstawach, ubezpieczony wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Emerytury pomostowe zostały wprowadzone do polskiego prawa przez
ustawę z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, która weszła w
życie 1 stycznia 2009 r. Zgodnie z art. 4 tej ustawy, prawo do emerytury
pomostowej przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:
1. urodził się po 31 grudnia 1948 r.;
5
2. ma okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
wynoszący co najmniej 15 lat;
3. osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla
mężczyzn;
4. ma okres składkowy i nieskładkowy, ustalony na zasadach określonych w
art. 5-9 i art. 11 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych , wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat
dla mężczyzn;
5. przed 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub
prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o
emeryturach pomostowych lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;
6. po 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o
emeryturach pomostowych;
7. nastąpiło z nim rozwiązanie stosunku pracy.
Ustawa o emeryturach pomostowych przewiduje odrębne warunki przejścia
na emeryturę pomostową dla pracowników wykonujących kilka rodzajów prac
(art. 5-11 i art. 13), a także dopuszcza odstępstwa od przesłanki wymienionej w jej
art. 4 pkt 6. Zgodnie bowiem z art. 49 ustawy, prawo do emerytury pomostowej
przysługuje również osobie, która po dniu 31 grudnia 2008 r. nie wykonywała pracy
w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust.
1 i 3, spełnia warunki określone w art. 4 pkt 1-5 i 7 i art. 5-12, a w dniu wejścia w
życie ustawy miała wymagany w przepisach, o których mowa w pkt 2, okres pracy
w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust.
1 i 3. W takiej sytuacji znajduje się wnioskodawca, który przed dniem wejścia w
życie ustawy o emeryturach pomostowych przepracował ponad 15 lat na
stanowisku maszynisty pojazdów trakcyjnych, tj. na stanowisku wymienionym w pkt
5 załącznika nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych. Biorąc pod uwagę
charakter wykonywanej przez ubezpieczonego pracy, nabycie przez niego prawa
do emerytury pomostowej uzależnione jest od spełnienia przesłanek wynikających
z art. 9 ustawy, zgodnie z którym pracownik wykonujący prace maszynistów
6
pojazdów trakcyjnych wymienione w pkt 5 załącznika nr 2 do ustawy, który spełnia
warunki określone w art. 4 pkt 1, 4-7, nabywa prawo do emerytury pomostowej,
jeżeli osiągnął wiek wynoszący co najmniej 50 lat dla kobiet i co najmniej 55 lat dla
mężczyzn, ma okres pracy jako maszynista pojazdów trakcyjnych wymienionej w
pkt 5 załącznika nr 2 do ustawy, wynoszący co najmniej 15 lat, a lekarz medycyny
pracy wydał orzeczenie o niezdolności do wykonywania prac jako maszynista
pojazdów trakcyjnych. W niniejszej sprawie sporne było jedynie spełnienie przez
wnioskodawcę warunku odnoszącego się do orzeczenia o niezdolności do
wykonywania prac jako maszynista pojazdów trakcyjnych, a konkretnie, czy taka
niezdolność powinna być stwierdzona jeszcze w trakcie zatrudnienia w
szczególnym charakterze, czy też może być orzeczona z datą późniejszą.
W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że w państwie prawnym
interpretator musi zawsze w pierwszym rzędzie brać pod uwagę językowe
znaczenie tekstu prawnego. Jeżeli językowe znaczenie tekstu jest jasne, wówczas -
zgodnie z zasadą clara non sunt interpretanda - nie ma potrzeby sięgania po inne,
pozajęzykowe metody wykładni. W takim wypadku wykładnia pozajęzykowa może
jedynie dodatkowo potwierdzać, a więc wzmacniać, wyniki wykładni językowej
wykładnią systemową czy funkcjonalną. Podobnie ma się rzecz z wykładnią
tekstów prawnych, których sens językowy nie jest jednoznaczny z tego względu, że
tekst prawny ma kilka możliwych znaczeń językowych, a wykładnia funkcjonalna
(celowościowa) pełni rolę dyrektywy wyboru jednego z możliwych znaczeń
językowych. W obu wypadkach interpretator związany jest językowym znaczeniem
tekstu prawnego, znaczenie to stanowi zawsze granicę dokonywanej przez niego
wykładni. W pewnych szczególnych sytuacjach rola wykładni funkcjonalnej nie
będzie jednak ograniczać się wyłącznie do roli dyrektywy wyboru jednego ze
znaczeń językowych, ale może tworzyć swoiste, różne od alternatyw językowych,
znaczenie tekstu prawnego. Przyjęcie takiego swoistego znaczenia tekstu
prawnego, ustalonego na podstawie wykładni funkcjonalnej (celowościowej) będzie
prowadziło zawsze do wykładni rozszerzającej lub zwężającej (por. np. wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 czerwca 2000 r., K 25/99, OTK 2000 nr 5,
poz. 141 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1993 r., III ARN 84/92,
OSNC 1993 nr 10, poz. 183, z dnia 8 maja 1998 r., I CKN 664/97, OSNC 1999 nr 1,
7
poz. 7, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 3 listopada 1997 r., III ZP 38/97,
OSNAPiUS 1998 nr 8, poz. 234, z dnia 8 lutego 2000 r., I KZP 50/99, OSNKW
2000 nr 3-4, poz. 24 i uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
25 kwietnia 2003 r., III CZP 8/03, OSNC 2004 nr 1, poz. 1). Sąd Najwyższy
wielokrotnie zaś podkreślał, że przepisy regulujące system zabezpieczenia
społecznego ze względu na swoją istotę i konstrukcję podlegają wykładni ścisłej.
Nie powinno się więc stosować do nich wykładni celowościowej, funkcjonalnej lub
aksjologicznej w opozycji do wykładni językowej, jeżeli ta ostatnia prowadzi do
jednoznacznych rezultatów interpretacyjnych, a zatem nie można ich poddawać ani
wykładni rozszerzającej, ani zwężającej, modyfikującej wyczerpująco i
kazuistycznie określone przez ustawodawcę uprawnienia do świadczeń (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 16 sierpnia 2005 r., I UK 378/04, OSNP 2006 nr
13 – 14, poz. 218; 23 października 2006 r., I UK 128/06, OSNP 2007 nr 23 – 24,
poz. 359; 29 stycznia 2008 r., I UK 239/07, OSNP 2009 nr 7 – 8, poz. 103; 4 marca
2008 r., II UK 129/07, OSNP 2009 nr 11 – 12, poz. 155; 19 maja 2009 r., III UK
6/09, LEX nr 509028).
Przytoczoną regułę złamał Sąd Apelacyjny, sięgając przy wykładni art. 9 pkt
3 ustawy o emeryturach pomostowych do dyrektyw celowościowych, mimo ich
subsydiarnego charakteru w stosunku do wykładni językowej, i nadając im
priorytetowe znaczenie w stosunku do pozostałych typów wykładni. Wbrew
stanowisku Sądu odwoławczego, pojęcie „pracownik” zawarte w treści tego
przepisu nie oznacza osoby aktualnie zatrudnionej, bowiem legalna definicja
pracownika w rozumieniu ustawy zawarta jest w jej art. 2 pkt 3, który stanowi, że
przez określenie pracownik rozumie się nie tylko ubezpieczonego, o którym mowa
w art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1, 2a i ust. 6 pkt 2 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, podlegającego ubezpieczeniu
emerytalnemu z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze, ale również ubezpieczonego, który przed dniem wejścia w życie
ustawy z tytułu takiej pracy podlegał ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu
emerytalnemu, a więc osobę niepozostającą aktualnie w stosunku pracy. Wskazać
należy nadto, iż ilekroć ustawodawca zastrzega spełnienie warunku
uprawniającego do świadczeń z ubezpieczeń społecznych w określonym czasie,
8
daje temu wyraz wprost w treści przepisu. Tytułem przykładu można przytoczyć § 7
pkt 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, zgodnie z którym prawo do emerytury w wieku
obniżonym jest uzależnione od osiągnięcia wieku emerytalnego wynoszącego 55
lat w czasie wykonywania pracy w szczególnych warunkach, na stanowisku
objętym wykazem działu II B załącznika do tego rozporządzenia albo w czasie
pracy, do której pracownik został skierowany, stosownie do zaleceń lekarskich.
Skoro więc art. 9 pkt 3 ustawy o emeryturach pomostowych nie zastrzega warunku
orzeczenia o niezdolności do pracy w trakcie zatrudnienia na stanowisku
maszynisty pojazdów trakcyjnych, to nie ma żadnych podstaw do stwierdzenia, że
uprawnienie do emerytury pomostowej uzależnione jest od takiej przesłanki.
Znaczenie językowe przepisu jest zatem jednoznaczne, a odwołując się do
dyrektyw celowościowych, Sąd drugiej instancji dokonał niedopuszczalnej
zwężającej jego wykładni.
Niezależnie od tego można podkreślić, że i wykładnia celowościowa
przepisów ustawy wcale nie prowadzi do wniosków zaprezentowanych przez Sąd
Apelacyjny. Zgodnie z definicją zawartą w art. 3 ust. 1 ustawy o emeryturach
pomostowych, prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami
ryzyka, mogące z wiekiem z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe
uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy,
determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, stawiające przed
pracownikami - mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej
i medycznej - wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w
wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w
stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Wykaz prac w
szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy. Z kolei pod pojęciem
prac o szczególnym charakterze ustawodawca rozumie, zgodnie z art. 3 ust. 3
ustawy, prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej
sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób
niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób,
zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia
9
sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac o
szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy. Jak trafnie zauważył
WSA w Lublinie (por. np. wyrok z dnia 18 listopada 2010 r., III SA/Lu 243/10, LEX
nr 653544), „porównanie definicji ustawowych, jak również katalogów prac
zaliczanych do poszczególnych kategorii, pozwala na stwierdzenie, że o ile w
pierwszym przypadku możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę uzasadniona
jest bardziej względami interesu indywidualnego pracownika, który wykonuje pracę
w warunkach szczególnie negatywnie wpływających na stan jego zdrowia, o tyle w
przypadku prac o szczególnym charakterze definicja kładzie nacisk na szczególną
odpowiedzialność pracownika, związaną z wykonywanymi czynnościami. W tym
zatem przypadku dominującą rolę odgrywa raczej czynnik interesu publicznego -
ochrony innych osób przed niebezpieczeństwem związanym z faktem, że
pracownik, który wykonuje te szczególnie odpowiedzialne czynności może nie mieć
już należytej sprawności psychofizycznej, ze względu na jej naturalne obniżenie
podyktowane wiekiem. W związku z tym istotne jest to, aby taki pracownik nie
podejmował czynności wymagających wyższej sprawności psychofizycznej. W
interesie publicznym leży więc odsunięcie takiego pracownika od wykonywania
czynności obarczonych szczególnym ryzykiem, a w interesie pracownika
umożliwienie mu nabycia „przejściowych" świadczeń, przed uzyskaniem pełnych
praw emerytalnych”. Względy interesu publicznego wymagają, aby czynności
związane z prowadzeniem pojazdów trakcyjnych wykonywały osoby o wysokiej
sprawności psychofizycznej, która ulega naturalnemu obniżeniu wraz z wiekiem. Z
tej przyczyny ustawodawca umożliwił im uzyskanie prawa do emerytury w wieku aż
o 10 lat niższym od powszechnego, jednakże pod dodatkowym warunkiem
wykazania niezdolności do wykonywania pracy tego rodzaju. Z tego punktu
widzenia nieistotne jest więc, kiedy ta niezdolność zostanie stwierdzona, byle
stosownym orzeczeniem lekarza medycyny pracy ubezpieczony legitymował się w
dniu składania wniosku o emeryturę pomostową.
Skoro zaś wnioskodawca uzyskał orzeczenie o niezdolności do pracy w
charakterze maszynisty pojazdów trakcyjnych w dniu 20 listopada 2009 r., a
wniosek o emeryturę złożył w dniu 23 listopada 2009 r., spełniając wszystkie
pozostałe warunki uprawniające do emerytury pomostowej, to żądane świadczenie
10
winno być mu przyznane, zaś odmienne stanowisko Sądu Apelacyjnego narusza
wykazane w podstawach skargi kasacyjnej przepisy prawa materialnego.
W takiej sytuacji bezprzedmiotowe są natomiast zarzuty naruszenia prawa
procesowego, bowiem ustalenie odnośnie do daty powstania u skarżącego
niezdolności do pracy w charakterze maszynisty pojazdów trakcyjnych jest zbędne
dla rozstrzygnięcia sprawy.
Z tych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. i
art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji.