Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 49/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lutego 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa Iwony K. reprezentowanej przez ojca Augustyna K.
przeciwko Aleksandrowi C.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 lutego 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 sierpnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego z
dnia 17 marca 2010 r. sygn. akt [...] i przekazuje sprawę do
rozpoznania sądowi przed którym toczy się postępowanie o
dział spadku po Katarzynie C.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 17 marca 2010 r. Sąd Okręgowy ustalił nieważność umowy
darowizny zawartej 11 maja 2001 r. w formie aktu notarialnego pomiędzy Katarzyną
C. i Aleksandrem C. Z ustaleń wynika, że darczyńca, przebywająca w zakładzie
opiekuńczym Katarzyna C., z powodu demencji starczej, zespołu otępiennego i
braku kontaktu słownego nie była w stanie podjąć świadomie decyzji i wyrazić swej
woli. Wobec zaistnienia przesłanek z art. 82 k.c. umowa jest zatem nieważna. Z
ustaleń wynika także, że Katarzyna C. zmarła, a spadek po niej nabyli z ustawy
powódka Iwona K. oraz pozwany Aleksander C. po ½ części. W dniu 29 lutego
2008 r. powódka złożyła wniosek o dział spadku po Katarzynie K. Postępowanie w
sprawie działowej zostało zawieszone do zakończenia procesu w sprawie o
ustalenie nieważności umowy darowizny, wszczętego na skutek pozwu z dnia 1
września 2008 r.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 sierpnia 2010 r. oddalił apelację
pozwanego od powyższego wyroku, podzielając ustalenia faktyczne i ocenę
prawną. Sąd ten za niezasadny uznał zarzut naruszenia art. 618 k.p.c. W ocenie
Sądu, co prawda z § 2 tego przepisu wynika, że z chwilą wszczęcia postępowania
działowego nie jest dopuszczalne odrębne postępowanie o to, czy dany przedmiot
należy do spadku, jednak swoista zawisłość sporu nie uzasadnia odrzucenia
pozwu. Zachodzi specyficzna nieważność postępowania, której skutkiem powinno
być przekazanie sprawy do dalszego postępowania sądowi, przed którym toczy się
postępowanie o dział spadku. Sąd Apelacyjny powołał się jednak na uzasadnienie
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP 114/09 (OSNC
2010, nr 7-8, poz. 102) w której zawarto stwierdzenie, że z uwagi na racjonalność
postępowania przekazanie sprawy sądowi prowadzącemu postępowanie działowe
powinno mieć miejsce wówczas, gdy zajdzie potrzeba uchylenia wyroku z innych
przyczyn niż naruszenie art. 618 § 2 k.p.c. Także jednak w wypadkach, których
zdanie trzecie tego przepisu wprost nie dotyczy, istnieje ewentualna możliwość
wykorzystania tego rozwiązania. Takie właśnie racjonalne względy, zdaniem Sądu
Apelacyjnego, przemawiają przeciwko potrzebie uchylenia wyroku i przekazania
sprawy sądowi prowadzącemu postępowanie działowe. Przeprowadzono bowiem
3
wyczerpująco postępowanie dowodowe, poddano dowody prawidłowej ocenie i nie
istnieje potrzeba ponownego gromadzenia materiału dowodowego. Sąd Apelacyjny
uznał także, że powódka wykazała istnienie interesu prawnego w rozumieniu art.
189 k.p.c. w żądaniu ustalenia nieważności umowy darowizny przedmiotu
wchodzącego w skład spadku.
Pozwany zaskarżył powyższy wyrok skargą kasacyjną, przytaczając
w ramach podstawy materialno prawnej jako naruszone przepis art. 82 i 6 k.c.,
a w ramach drugiej podstawy kasacyjnej – przepisy art. 618 w związku z art. 684
i 688 k.p.c., art. 189 k.p.c. w związku z art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. 2001, Nr 124, poz. 1361; dalej
- u.k.w.h.), art. 233 § 1, art. 217 § 2 w związku z art. 278 k.p.c., art. 244, 245
w związku z art. 316 § 1 i 382 k.p.c., ponadto art. 379 ust. 3 i art. 386 § 2 i 4 k.p.c.
Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie
o przekazanie sprawy sądowi rejonowemu prowadzącemu postępowanie o dział
spadku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Spośród zarzutów kasacyjnych za najistotniejsze należy uznać te,
które odnoszą się do wzajemnej relacji postępowania w sprawie niniejszej oraz
wszczętego wcześniej postępowania o dział spadku, nie można jednak mówić
o nieważności postępowania, a jedynie o istnieniu przeszkody procesowej
w rozpoznaniu niniejszej sprawy.
Do działu spadku, z mocy art. 688 k.p.c., stosuje się przepisy o zniesieniu
współwłasności, a w szczególności art. 618 § 2 i 3 k.p.c. Przepis § 2 stanowi,
że z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności odrębne
postępowanie w sprawach wymienionych w paragrafie poprzedzającym jest
niedopuszczalne, a sprawy będące w toku przekazuje się do dalszego rozpoznania
sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie współwłasności. Wśród spraw,
które wymienia § 1, wskazano m.in. spory o prawo własności. Do sporów o prawo
własności zalicza się spory o istnienie przedmiotu współwłasności. Niewątpliwie
zatem do tej kategorii trzeba zaliczyć spór o to, czy określony przedmiot należy do
spadku, a do rozstrzygnięcia takiego sporu właśnie zmierza żądanie ustalenia,
4
że umowa darowizny takiego przedmiotu, zawarta inter vivos przez spadkodawcę
z jednym ze spadkobierców, jest nieważna. W razie uznania takiej umowy
za nieważną przedmiot ten wchodzi do spadku i podlega podziałowi. Spór taki
zatem należy do kategorii określonej w art. 618 § 1 k.p.c. co oznacza, że powinien
zostać rozstrzygnięty w postępowaniu działowym.
Z chwilą wszczęcia postępowania działowego nie jest zatem dopuszczalne
odrębne postępowanie o ustalenie nieważności umowy darowizny zawartej przez
spadkodawcę ze spadkobiercą. Jeżeli, jak w niniejszej sprawie, po wszczęciu
postępowania działowego wszczęto proces o ustalenie nieważności umowy
darowizny, sprawa powinna zostać przekazana sądowi prowadzącemu
postępowanie działowe. Ewentualne uchybienie w tym zakresie nie wiąże się
co prawda z nieważnością postępowania i nie skutkuje koniecznością odrzucenia
pozwu ani koniecznością zniesienia postępowania w razie uchylenia wyroku przez
sąd drugiej instancji, stanowi jednak przeszkodę procesową, zaś
niedopuszczalność prowadzenia równoległych postępowań skutkuje obligatoryjnym
zastosowaniem art. 618 § 2 k.p.c. Obowiązkiem sądu prowadzącego postępowanie
działowe jest wyjaśnienie, czy toczy się postępowanie w sprawach wymienionych
w art. 618 § 1 k.p.c., a obowiązkiem sądu prowadzącego takie postępowanie jest
wyjaśnienie, czy nie zostało wszczęte postępowanie działowe. Obowiązkiem zaś
sądu drugiej instancji jest usunięcie stanu niezgodnego z prawem. W razie więc
stwierdzenia, że spór o prawo własności przedmiotu mogącego wchodzić
do spadku został wszczęty po wszczęciu postępowania działowego, należało wyrok
uchylić, bez konieczności zniesienia postępowania, i przekazać sprawę sądowi
prowadzącemu postępowanie o dział spadku. Jedyny wyjątek określa art. 618 § 2
zdanie trzecie k.p.c., zgodnie z którym jeżeli postępowanie o zniesienie
współwłasności zostało wszczęte po wydaniu wyroku, przekazanie następuje tylko
wówczas, gdy sąd drugiej instancji uchyli wyrok i sprawę przekaże do ponownego
rozpoznania. Sąd Apelacyjny powołał się na wskazaną w uzasadnieniu uchwały
Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2010 r., III CZP 114/09 ewentualną możliwość
rozciągnięcia, w razie stwierdzenia przez sąd drugiej instancji naruszenia art. 618
§ 2 zd. pierwsze k.p.c., hipotezy wyrażonej w zdaniu trzecim także na przypadki,
których ten przepis wprost nie dotyczy. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że przepis
5
art. 618 § 2 zd. trzecie k.p.c. ma charakter wyjątkowy, wyjątek zaś nie może
podlegać wykładni rozszerzającej. Poza tym, powołana uchwała nie dotyczyła
kwestii zakresu stosowania tego przepisu, a stwierdzenie, na które powołał się Sąd
Apelacyjny, stanowiło jedynie wyrażony obiter dicta postulat o charakterze de lege
ferenda. Istotnie bowiem, w niektórych wypadkach względy racjonalności mogą
przeczyć konieczności uchylania wyroku wydanego w sprawie objętej zakresem art.
618 § 1 k.p.c., nawet jeżeli pozew wniesiono po wszczęciu postępowania
działowego, w sytuacji, w której zebrano bogaty materiał dowodowy, sprawa toczyła
się dłuższy czas, a wydane orzeczenie jest w ocenie sądu drugiej instancji trafne.
Niemniej jednak, w obecnym stanie prawnym rozciąganie art. 618 § 1 zd. trzecie
k.p.c. na przypadki w nim nie wymienione nie jest dopuszczalne. Wobec tego
zatem, że zachodziła swoista zawisłość sporu, rzeczą Sądu Apelacyjnego
było uchylenie z urzędu zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi
prowadzącemu postępowanie działowe, takiej zresztą treści uchwalę podjęto
w sprawie III CZP 114/09. Podobnym uchybieniem jest też dotknięte postępowanie
przed Sądem Apelacyjnym, wyrok ten zatem podlegał uchyleniu przez Sąd
Najwyższy.
Nie zasługują na uwzględnienie pozostałe zarzuty podniesione w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczące ustaleń faktycznych i oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.), do tego zaś
zmierzają zarzuty naruszenia przytoczonych w skardze przepisów regulujących
postępowanie dowodowe. Wywody skarżącego sprowadzają się w istocie do
kwestionowania poczynionych w sprawie ustaleń faktycznych, kontrola zaś w tym
zakresie nie jest objęta kognicją Sądu Najwyższego.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej podniesiono również zarzut
naruszenia art. 189 k.p.c. oraz art. 10 u.k.w.h. Przede wszystkim trzeba zwrócić
uwagę, że przepisy te mają charakter materialnoprawny, zatem ewentualny zarzut
może być zgłaszany w ramach pierwszej podstawy. Szczegółowe rozważanie
zarzutów materialnoprawnych nie jest możliwe, skoro postępowanie dotyczące
ważności umowy darowizny będzie prowadzone w sprawie o dział spadku i trudno
przesądzić, jakich ustaleń sąd działowy dokona. Należy jedynie wskazać,
że co do zasady nie jest wykluczone uznanie istnienia interesu prawnego
6
w żądaniu ustalenia nieważności umowy darowizny nieruchomości także w sytuacji,
w której dla nieruchomości urządzona jest księga wieczysta. Wbrew zarzutom
skarżącego nie ma podstaw do generalnego uznania, że istnienie interesu
prawnego wyklucza możliwość wytoczenia powództwa z art. 10 u.k.w.h. (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10, niepubl.).
Skarżący powołał się wybiórczo na orzeczenia Sądu Najwyższego wykluczające
taką możliwość. Orzeczenia te jednak dotyczą innych okoliczności faktycznych,
przedmiotem umowy, której dotyczyło żądanie ustalenia nieważności było bowiem
użytkowanie wieczyste. W takiej sytuacji rzeczywiście interes prawny skarżącego
jest lepiej chroniony w drodze powództwa opartego na art. 10 u.k.w.h., co wyklucza
istnienie takiego interesu w powództwie o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c.
W przypadku użytkowania wieczystego wpis w księdze wieczystej ma bowiem
charakter konstytutywny, który może być obalony jedynie w procesie o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 13 stycznia 2011 r., III CZP 213/10, OSNC 2011, nr 9, poz. 96,
wyrok z dnia 16 lutego 2011 r., I CSK 305/10, niepubl.). W przypadku wpisu
o charakterze deklaratywnym, jakim jest wpis prawa własności, roszczenie z art.
189 k.p.c. nie jest wykluczone.
Wobec konieczności uchylenia wydanych w sprawie wyroków i przekazania
sprawy do rozpoznania sądowi prowadzącemu postępowanie o dział spadku
nie jest możliwe również odniesienie się do zarzutów naruszenia art. 82 i 6 k.c.
Kwestia bowiem, czy istnieją przesłanki określone w art. 82 k.c. zależy od
konkretnych ustaleń faktycznych, jakie dopiero zostaną poczynione. Gdy chodzi
o przepis art. 6 k.c., reguluje on ciężar dowodu i stanowi, że ponosi go strona, która
z faktu wywodzi skutki prawne. Zasadzie tej nie sprzeciwił się Sąd Apelacyjny
uznając, że powódka udowodniła okoliczności, na których oparła swoje żądanie.
Ciężar dowodu został rozłożony prawidłowo, kwestia zaś oceny wiarygodności
dowodów nie należy do Sądu Najwyższego. Oceny tej dokona sąd prowadzący
postępowanie, któremu sprawa została przekazana.
Wobec powyższego orzeczono, jak w sentencji (art. 39815
k.p.c.).