Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 lutego 2012 r.
II UK 130/11
Obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych doty-
czy pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szcze-
gólnym charakterze w pełnym wymiarze czasu pracy (art. 35 ust. 1 ustawy z
dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze
zm.).
Przewodniczący SSN Małgorzata Gersdorf, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka,
Romualda Spyt (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 22 lutego
2012 r. sprawy z wniosku V.T. Spółki z o.o. z siedzibą w T., następcy prawnego
V.T.K. Spółki z o.o. z siedzibą w T. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w T. o interpretację, na skutek skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wy-
roku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28 grudnia 2010 r. […]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 4 lutego 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w
Toruniu uznał za nieprawidłowe stanowisko zawarte we wniosku płatnika V.T.K.
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w T. o wydanie interpretacji w
trybie art. 10 ust. 1 i ust. 5 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (jednolity
tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) w sprawie co do zakresu i sposobu
opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych w okresie od stycznia 2010 r.
za pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze pozostających w stosunku pracy z płatnikiem w niepełnym wymiarze
czasu pracy.
2
W odwołaniu od powyższej decyzji płatnik wniósł o jej zmianę i uznanie za
prawidłowe stanowiska przedstawionego we wniosku o wydanie interpretacji indywi-
dualnej. Odwołujący się podniósł, że jednym z warunków uznania pracownika za wy-
konującego pracę w szczególnych warunkach albo o szczególnym charakterze jest
wykonywanie pracy określonej odpowiednio w art. 3 ust. 1 bądź art. 3 ust. 3 ustawy z
dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze
zm.) w pełnym wymiarze czasu pracy.
Wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2010 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Toruniu oddalił odwołanie płatnika. Sąd Okręgowy ustalił, że wszyscy
zatrudnieni w zakładzie pracy płatnika kierowcy (wykonujący pracę na stanowiskach:
kierowca, kierowca konduktor, kierowca autobusowy), zarówno zatrudnieni w pełnym
wymiarze czasu pracy, jak i pozostający w stosunku pracy w niepełnym wymiarze
czasu pracy, urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., zostali ujęci w wykazie stanowisk
pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczegól-
nym charakterze, jak również zostali ujęci w ewidencji pracowników wykonujących
prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Sąd pierwszej in-
stancji stwierdził, że treść przepisów art. 3 ust. 4 i ust. 5 ustawy o emeryturach po-
mostowych, zgodnie z którymi za pracowników wykonujących prace w szczególnych
warunkach lub o szczególnym charakterze rozumie się pracowników wykonujących
te prace w pełnym wymiarze czasu pracy, ma znaczenie jedynie przy ubieganiu się o
ustalenie prawa do emerytury pomostowej, nie ma natomiast znaczenia dla obowiąz-
ków płatnika (pracodawcy), który jest zobowiązany zamieścić dane stanowiska w
ewidencji prac w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze oraz odpro-
wadzać składki na Fundusz Emerytur Pomostowych.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku, wyrokiem
z dnia 28 grudnia 2010 r. oddalił apelację, którą od powyższego wyroku wniósł płat-
nik składek. W uzasadnieniu Sąd drugiej instancji wskazał, że w pełni podziela ocenę
prawną, jakiej dokonał Sąd pierwszej instancji i uznaje ją za wyczerpującą. Podkre-
ślając zasadę ścisłej wykładni przepisów prawa ubezpieczeń społecznych, Sąd dru-
giej instancji zauważył, że wykładnia językowa art. 35 ust. 1 ustawy o emeryturach
pomostowych jest w jego ocenie jednoznaczna i nie uzależnia obowiązku opłacenia
składek od tego, czy pracownik zatrudniony jest w pełnym czy w niepełnym wymiarze
czasu pracy. Stwierdził ponadto, że nie można przy dekodowaniu normy z art. 35
ustawy sięgać w szczególności do definicji z art. 3 ust. 4 i 5, albowiem ich definien-
3
dum to odpowiednio „pracownicy wykonujący prace w szczególnych warunkach” oraz
„pracownicy wykonujący prace o szczególnym charakterze”, a więc pojęcia zakreso-
wo węższe od „pracownika”, którym posłużono się przy budowie wskazanego prze-
pisu. Sąd zwrócił także uwagę, że gdyby przy interpretacji przepisu art. 35 uwzględ-
niać definicje z art. 3 ust. 4 i 5 ustawy, to pkt 2 ust. 1 byłby całkowicie zbędny, gdyż
do przecinka stanowiłby powtórzenie, zaś w części końcowej powtórne odesłanie do
art. 3 ust. 1 i 3.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia wskazanych wyżej przepisów w związku
z art. 2 Konstytucji, Sąd w pierwszej kolejności wskazał, że nie można z góry przyjąć,
iż osoba wykonująca prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakte-
rze a zatrudniona w niepełnym wymiarze czasu pracy nigdy nie uzyska świadczeń z
ustawy o emeryturach pomostowych, gdyż możliwe jest uzupełnienie czasu pracy do
pełnego wymiaru czasu pracy w innym zakładzie pracy, a po wtóre ubezpieczenia
społeczne nie są oparte o zasadę bezwzględnej ekwiwalentności.
Odwołujący się zaskarżył ten wyrok skargą kasacyjną w całości, zarzucając
mu naruszenie prawa materialnego: art. 35 ust. 1 w związku z art. 3 ust. 1 i 3 oraz w
związku z art. 3 ust. 4 i 5 ustawy o emeryturach pomostowych, przez ich błędną wy-
kładnię polegającą na przyjęciu, że na odwołującym się ciąży obowiązek opłacania
składek na Fundusz Emerytur Pomostowych za pracowników wskazanych w załącz-
niku nr 2 do przedmiotowej ustawy zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu
pracy, podczas gdy z powołanych przepisów nie można wyciągnąć takiego obowiąz-
ku ze względu na niewykonywanie przez owych pracowników prac o szczególnym
charakterze w rozumieniu przepisów ustawy oraz art. 35 ust. 1 w związku z art. 3 ust.
4 i 5 oraz art. 4 pkt 2 ustawy o emeryturach pomostowych w związku z art. 2 Kon-
stytucji, przez ich błędną wykładnię (ewentualnie ich niezastosowanie) i uznanie, że
na odwołującym się ciąży obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomo-
stowych za pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy, wska-
zanych w załączniku nr 2 do przedmiotowej ustawy, pomimo że w określonych oko-
licznościach nie nabędą prawa do emerytury pomostowej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie rozważań zwrócić należy uwagę, że ustawa o emeryturach pomo-
stowych od 1 stycznia 2009 r. poszerzyła katalog ubezpieczeń społecznych wymie-
4
nionych w art. 1 ustawy z dnia 17 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.). Dodała bowiem
odrębne, obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne z tytułu pracy w szczególnych wa-
runkach lub o szczególnym charakterze (uprawniające do świadczeń z Funduszu
Emerytur Pomostowych), o czym wyraźnie stanowi jej art. 2 pkt 3, stosownie do któ-
rego użyty przez ustawodawcę termin „pracownik” oznacza między innymi ubezpie-
czonego podlegającego ubezpieczeniu emerytalnemu z tytułu pracy w szczególnych
warunkach lub o szczególnym charakterze.
W prawie ubezpieczeń społecznych objęcie z mocy ustawy ubezpieczeniem
społecznym wiąże się z obowiązkiem opłacania składki na to ubezpieczenie. Taki
obowiązek wprowadziła od 1 stycznia 2010 r. ustawa o emeryturach pomostowych.
Inaczej jednak niż w przypadku ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych usta-
wodawca nie wskazał expressis verbis kręgu osób objętych tym ubezpieczeniem (tak
w art. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) i okresu ubezpieczenia (tak w
art. 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Nie ulega wątpliwości, że
ubezpieczenie to obejmuje osoby, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust.
1, 2a i ust. 6 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych, które od dnia wejścia w życie ustawy o emeryturach pomostowych wy-
konują prace w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze. Natomiast
nie jest tak oczywiste to, czy dla objęcia ubezpieczeniem wymagane jest wykonywa-
nie tych prac w pełnym wymiarze czasu pracy. Wyjaśnienie tej kwestii wymaga się-
gnięcia do istoty prawa ubezpieczeń społecznych. Z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP wy-
nika obowiązek zapewnienia obywatelom prawa do zabezpieczenia społecznego w
razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnię-
ciu wieku emerytalnego. Realizacja tego obowiązku spoczywa na ustawodawcy.
Określenie przez niego zakresu i formy zabezpieczenia społecznego ma na celu
wykreowanie warunków, od których zależy prawo do świadczeń. Jednym z tych wa-
runków o charakterze podstawowym i zasadniczym jest podleganie ubezpieczeniu
społecznemu. Istotą prawa ubezpieczeń społecznych jest więc ścisła zależność mię-
dzy podleganiem ubezpieczeniu społecznemu a prawem do świadczenia z tego
ubezpieczenia, stąd obowiązek ubezpieczenia nie może dotyczyć osoby, co do której
od początku wiadomo, że nigdy świadczenia nie otrzyma. Nie chodzi w tym przypad-
ku o zasadę wzajemności składki i prawa do świadczenia w ubezpieczeniu społecz-
nym, która nie ma charakteru absolutnego (nie ma prostej zależności między prawem
5
do świadczeń i ich wysokością a okresem opłacania i rozmiarem składki), ale o kon-
strukcyjną cechę stosunku zobowiązaniowego ubezpieczenia społecznego, w którym
obie strony są względem siebie zobowiązane.
Stosownie do treści art. 35 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach pomostowych,
składki na Fundusz Emerytur Pomostowych opłaca się za pracownika, który wyko-
nuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których
mowa w art. 3 ust. 1 i 3. Jako podmiot ubezpieczenia (za którego należy opłacić
składki) przepis powyższy wskazuje „pracownika”, a więc posługuje się pojęciem,
którego ustawowa definicja zawarta jest w art. 2 pkt 3, stosownie do którego „pra-
cownik” to „ubezpieczony, o którym mowa w art. 6 ust. 1 pkt 1 oraz art. 8 ust. 1, 2a i
ust. 6 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych, podlegający ubezpieczeniu emerytalnemu z tytułu pracy w szczególnych wa-
runkach lub o szczególnym charakterze, a także ubezpieczony, który przed dniem
wejścia w życie ustawy z tytułu takiej pracy podlegał ubezpieczeniu społecznemu lub
zaopatrzeniu emerytalnemu”. Odwołanie się do art. 2 pkt 3 wskazuje, że w przepisie
35 ust. 1 pkt 2 chodzi o pracownika podlegającego ubezpieczeniu emerytalnemu z
tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze zatrudnio-
nego lub kontynuującego zatrudnienie po 31 grudnia 2008 r. Pracownik spełniający
wymagania przewidziane w art. 4 pkt 1-5 i 7 ustawy o emeryturach pomostowych,
który po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze w niepełnym wymiarze czasu pracy, nigdy nie nabędzie
prawa do emerytury pomostowej, gdyż co do tego okresu ustawodawca przyjął wy-
maganie pełnego wymiaru czasu pracy. Zgodnie bowiem z art. 3 ust. 4, za pracowni-
ków wykonujących prace w szczególnych warunkach uważa się pracowników wyko-
nujących po dniu wejścia w życie ustawy, w pełnym wymiarze czasu pracy, prace, o
których mowa w ust. 1. W myśl natomiast art. 3 ust. 5, za pracowników wykonujących
prace o szczególnym charakterze uważa się pracowników wykonujących po dniu
wejścia w życie ustawy, w pełnym wymiarze czasu pracy, prace, o których mowa w
ust. 3. Skoro w przypadku takiego pracownika prawo do emerytury pomostowej jest
wykluczone, to nie sposób przyjąć, że należy on do kręgu osób objętych ubezpiecze-
niem społecznym z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym cha-
rakterze na mocy ustawy o emeryturach pomostowych.
Poza tym uważna analiza gramatyczna zwrotu „pracownik, który wykonuje
prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w
6
art. 3 ust. 1 i 3” prowadzi do wniosku, że powtarza on w formie skondensowanej treść
art. 3 ust. 4 i 5 ustawy. Chodzi w nim o pracownika, który wykonuje (wykonującego)
prace w szczególnych warunkach, o których mowa w art. 3 ust. 1 lub prace o szcze-
gólnym charakterze, o których mowa w art. 3 ust. 3. Zastąpienie imiesłowu przymiot-
nikowego czynnego (wykonujący) czasownikiem w czasie teraźniejszym (wykonuje)
nie zmienia sensu zdania. Pracownik, który wykonuje prace, jest także pracownikiem
wykonującym prace. Poza tą nieistotną znaczeniowo zmianą gramatyczną - art. 35
ust. 1 pkt 2 stanowi kalkę językową oraz znaczeniową art. 3 ust. 4 i 5. Dlatego daje to
podstawę do przyjęcia, że ustawodawca w art. 35 ust. 1 pkt 2 w istocie powielił re-
gulację z art. 3 ust. 4 i 5. Można też uznać, że z tego powodu werbalne wyrażenie
zastrzeżenia o warunku pełnego wymiaru czasu pracy ustawodawca uznał za niepo-
trzebne. Natomiast zawarcie odesłania do art. 3 ust. 1 i 3 ustawy, wynika z koniecz-
ności zaznaczenia, że chodzi o pracownika wykonującego pracę w szczególnych wa-
runkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy o eme-
ryturach pomostowych, a nie w rozumieniu art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, bowiem zakres pojęciowy tych przepisów nie jest identyczny. Usta-
wodawca w ten sposób dał wyraz temu, że obowiązek składkowy dotyczy pracow-
nika wykonującego pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
określoną wyłącznie w ustawie o emeryturach pomostowych.
Nie można też nie dostrzec podobieństwa w redakcji przepisu określającego
jeden z warunków prawa do emerytury pomostowej - art. 4 pkt 6 i przepisu dotyczą-
cego obowiązku opłacania składek - art. 35 ust. 1 pkt 2. W pierwszym z nich ustawo-
dawca posłużył się zwrotem „pracownik, który wykonywał prace w szczególnych wa-
runkach lub o szczególnym charakterze”, w drugim - „pracownik, który (…) wykonuje
prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze”, w obu przypad-
kach nie nawiązując do wymiaru czasu pracy przez odesłanie do art. 3 ust. 4 i 5. Oba
te zwroty dotyczą tego samego okresu, a mianowicie pracy wykonywanej pod rzą-
dami ustawy o emeryturach pomostowych, gdyż w przypadku art. 4 pkt 6 wynika to z
jego brzmienia („po dniu 31 grudnia 2008 r.”), a w przypadku art. 35 ust. 1 pkt 2 cho-
dzi o składki od dnia wejścia w życie przepisów ustawy o emeryturach pomostowych
kreujących obowiązek opłacania składki (od 1 stycznia 2010 r.). Gdyby zatem przyjąć
stanowisko przedstawione w zaskarżonym wyroku, uznać by należało, że niezawa-
rcie w art. 4 pkt 6 wymagania pracy w pełnym wymiarze czasu pracy oznacza, że
jednym z warunków koniecznych prawa do emerytury pomostowej jest wykonywanie
7
po dniu 31 grudnia 2008 r. pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze niezależnie od tej okoliczności. Takie stanowisko pozostawałoby jednak
w jaskrawej sprzeczności z art. 1 ust. 1 ustawy, wedle którego ustawa określa wa-
runki nabywania i utraty prawa do emerytur i rekompensat przez niektórych „pracow-
ników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakte-
rze”, a za takich ustawodawca uważa pracowników wykonujących pracę w pełnym
wymiarze czasu pracy (art. 3 ust. 4 i 5).
Podkreślić też należy, że całkowite oderwanie obowiązku odprowadzania skła-
dek na Fundusz Emerytur Pomostowych od warunków, które muszą spełnić ubezpie-
czeni, aby uzyskać prawo do emerytury pomostowej, oznaczałoby, że składka na ten
Fundusz nie miałaby charakteru składki na ubezpieczenie społeczne, ale stanowiłaby
daninę publicznoprawną. Obciążenie nią pracodawców z tego tytułu, że zatrudniają
oni pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze, wymagałoby jednoznacznego uregulowania niepozostawiającego wąt-
pliwości co do intencji ustawodawcy. Wynikająca z art. 2 Konstytucji RP zasada na-
leżytej legislacji nie pozwala na to, aby na podstawie niejednoznacznych norm praw-
nych konstruować obowiązki o charakterze fiskalnym. Nakaz poprawnej (należytej)
legislacji, jest jednym z elementów generalnej zasady demokratycznego państwa
prawnego, wyrażonej w art. 2 Konstytucji. Jedną z jej dyrektyw jest zasada określo-
ności przepisów prawa. Wymaganie określoności przepisów prawa stanowi zarazem
element składowy zasady ochrony zaufania obywatela do państwa i tworzonego
przez nie prawa, wynikający z art. 2 Konstytucji. Z zasady tej wynika nakaz stano-
wienia przepisów prawa w sposób dostatecznie precyzyjny i jasny, umożliwiający
jednoznaczną ich wykładnię oraz konstruowanie na gruncie tych przepisów dosta-
tecznie precyzyjnych norm prawnych, jeśli przepisy te mają za zadanie taką funkcję
normotwórczą spełniać (zob. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z: 15 września 1999
r., K 11/99, OTK 1999 nr 6, poz. 116; 11 stycznia 2000 r., K 7/99, OTK 2000 nr 1,
poz. 2; 21 marca 2001 r., K 24/00, OTK 2000 nr 3, poz. 51; 30 października 2001 r.,
K 33/00, OTK 2001 nr 7, poz. 217; 22 maja 2002 r., K 6/02, OTK-A 2002 nr 3, poz.
33; 20 listopada 2002 r., K 41/02, OTK-A 2002 nr 6, poz. 83; 3 grudnia 2002 r., P
13/02, OTK-A 2002 nr 7, poz. 90; 29 października 2003 r., K 53/02, OTK-A 2003 nr 8,
poz. 83; 9 października 2007 r., SK 70/06, OTK-A 2007 nr 9, poz. 103). Trybunał
Konstytucyjny wyjaśniał w swoich orzeczeniach, że przez określoność przepisów
prawnych należy rozumieć możliwość konstruowania na gruncie tych przepisów (de-
8
kodowania) jednoznacznych norm prawnych oraz jednoznacznych konsekwencji tych
norm, za pomocą reguł interpretacji przyjmowanych na gruncie określonej kultury
prawnej (zob. np. orzeczenia z: 19 czerwca 1992 r., U 6/92, OTK 1992, cz. I, poz. 13;
1 marca 1994 r., U 7/93, OTK 1994, cz. I, poz. 5; 26 kwietnia 1995 r., K 11/94, OTK
1995, cz. I, poz. 12; postanowienie z 24 lutego 2003 r., K 28/02, OTK-A 2003 nr 2,
poz. 18 oraz wyroki z 17 października 2000 r., SK 5/99, OTK 2000 nr 7, poz. 254 i 28
czerwca 2005 r., SK 56/04, OTK-A 2005 nr 6, poz. 67). Określoność przepisów winna
prowadzić do precyzyjności norm prawnych, przejawiającej się w konkretności regu-
lacji praw i obowiązków, tak by ich treść była oczywista i pozwalała na ich wyegze-
kwowanie. Niejasność przepisu oznacza w praktyce niepewność sytuacji prawnej
adresata normy i pozostawienie jej ukształtowania organom stosującym prawo (por.
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 27 listopada 2007 r., SK 39/06, OTK-A 2007 nr
10, poz. 127). Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Trybunału Konstytucyjnego
stanowienie przepisów niejasnych, wieloznacznych, które nie pozwalają obywatelowi
na przewidzenie konsekwencji prawnych jego zachowań, jest naruszeniem Konstytu-
cji (por. wyroki w sprawach: K 6/02 i K 41/02).
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na mocy art. 39815
§ 1 k.p.c.
orzekł jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po myśli
art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
========================================