Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 172/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSA Maciej Piankowski
w sprawie z wniosku I. W. i J. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: I. L. i M. L.
o odpowiedzialność z tytułu nieopłaconych składek,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 28 lipca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu wraz z orzeczeniem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 17 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy, zmieniając dwie decyzje
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4 lipca 2006 r., orzekł o zwolnieniu I. W. i
J. W. z odpowiedzialności za nieopłacone przez spółkę jawną „J.I.M.I. I. L. i spółka”
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie zdrowotne
za okres od grudnia 2001 r. do maja 2004 r., a także na Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od listopada 2001 r. do maja
2004 r. Podstawę prawną decyzji stanowił art. 115 § 1 ustawy z dnia z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz.
60 ze zm.), który stanowi, że wspólnik spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz
komplementariusz spółki komandytowej albo komandytowo-akcyjnej odpowiada
całym swoim majątkiem solidarnie ze spółką i z pozostałymi wspólnikami za
zaległości podatkowe spółki.
Sąd, uwzględniając ustalenia Sądu Rejonowego, które stanowiły podstawę
jego wyroków – z dnia 23 grudnia 2004 r., uniewinniającego I. W. i J.W., i z dnia 9
września 2005 r., uniewinniającego I. W., J. W. oraz pozostałych wspólników I. L. i
M. L. od popełnienia czynu uporczywego naruszania praw pracowników przez
nieopłacanie składek na ich ubezpieczenie społeczne, iż czyn ten „spowodowany
był błędną decyzją Urzędu Skarbowego, powodującą zablokowanie bieżącej
działalności spółki” aż do czasu ogłoszenia jej upadłości, ustalił, że przyczyną
nieopłacenia składek były trudności finansowe spółki zaistniałe wskutek dokonania
przez Urząd Skarbowy zabezpieczenia należności podatkowych na kwotę
1.506.711,22 zł.
Ten sam pogląd wyraził Sąd Apelacyjny, który wyrokiem z dnia 28 lipca
2010 r. oddalił apelację organu rentowego. Uzupełnił materiał dowodowy;
przesłuchał w charakterze strony I. W., przeprowadził dowód z dokumentów
postępowania upadłościowego, z wyroku Sądu Okręgowego z dnia 10 lutego 2010
r. w przedmiocie rozwiązania spółki i jej ostatecznej likwidacji oraz ustalił kwoty
zadłużenia przypadające na okres po ogłoszeniu upadłości spółki w dniu 16
czerwca 2003 r. W świetle tych dowodów stwierdził rażącą dysproporcję między
kwotą zajęcia wynikającą z postanowienia Naczelnika Urzędu Skarbowego z dnia
27 sierpnia 2001 r. a ostatecznie ustaloną w decyzji z dnia 18 grudnia 2002 r.
3
należnością podatkową za 2000 r., wynoszącą za maj – 1.568 zł, za sierpień –
2.834 zł, za wrzesień – 359 zł, za październik – 39 zł, za listopad – 117 zł i za
grudzień – 1.074 zł, z odsetkami w kwocie 4.500 zł oraz dodatkowym
zobowiązaniem w wysokości 1.809 zł, w związku z czym działania podjęte przez
Urząd uznał za niezgodne z wyrażoną w art. 7 Konstytucji zasadą działania
organów władzy publicznej na podstawie i w granicach prawa oraz zasadą
proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji). W ocenie Sądu Apelacyjnego,
postępowanie organu podatkowego, nieuwzględniające interesu prywatnego
jednostki, nie mieściło się w granicach prawa i jako takie „implikowało ocenę
działania organu rentowego jako niemogącego uzyskać ochrony prawnej, gdyż
konsekwencjami działań opresyjnych ze strony organów fiskalnych państwa nie
mogą zostać obarczone osoby, które działały w dobrej wierze”.
W skardze kasacyjnej organu rentowego, zawierającej wniosek o uchylenie
zaskarżonego wyroku, podniesiono, że art. 115 Ordynacji podatkowej nie uzależnia
odpowiedzialności wspólnika spółki jawnej od przyczyn powstania zadłużenia ani
nie przewiduje zwolnienia z tej odpowiedzialności w razie nieopłacenia przez
płatnika składek na skutek wystąpienia szczególnych okoliczności. Oznacza to, że
ustalone przez Sąd Apelacyjny przyczyny powstania zadłużenia spółki,
sprowadzające się do trudności finansowych zapoczątkowanych błędnymi
decyzjami Urzędu Skarbowego, nie mają wpływu na odpowiedzialność jej
wspólników. W związku z tym skarga została oparta na podstawie naruszenia
przepisów postępowania – art. 47714
§ 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i w
związku z art. 178 ust. 1 Konstytucji, z zarzutem, że Sąd Apelacyjny nie badał
przesłanek odpowiedzialności wspólników spółki jawnej i pominął normujące je
przepisy art. 115 § 1 i § 2 Ordynacji podatkowej, oraz nie wskazując jakichkolwiek
innych przepisów prawa materialnego, które mogłyby znaleźć zastosowanie w
rozpoznawanej sprawie, nie dał swemu rozstrzygnięciu podstawy prawnej, co
spowodowało naruszenie art. 178 ust. 1 Konstytucji. Skarżący zarzucił również
naruszenie prawa materialnego przez niezastosowanie art. 115 § 1, 2 i 5 Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz
niewłaściwe zastosowanie art. 7 Konstytucji przez zwolnienie wspólników spółki
jawnej z odpowiedzialności za zadłużenie spółki, mimo że nakładająca taki
4
obowiązek decyzja wydana została w zakresie ustawowych kompetencji organu
rentowego i nie nosi cech bezprawności.
Ubezpieczeni I. W. i J. W. wnieśli o oddalenie skargi, podnosząc, że Sąd
Apelacyjny nie ograniczył się do prostego niezastosowania art. 115 § 1, 2 i 5
Ordynacji podatkowej, lecz odmówił jego zastosowania po dokonaniu – przez
odwołanie się do aktu prawnego wyższego rzędu – gruntownej analizy stanu
faktycznego i wskazanego przepisu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odmowa zastosowania przez sąd – ze względu na naruszenie
konstytucyjnych praw jednostki – przepisu regulującego wiążąco w konkretnej
sprawie stosunek prawny jest dyskusyjna, gdyż pogląd aprobujący taką praktykę
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia z kwietnia 1998 r., I PKN 90/98, OSNAPiUS
2000 nr 1, poz. 6, z dnia 26 maja 1998 r., III SW 1/98, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz.
528, z dnia 26 września 2000 r., III CKN 1089/00, OSNC 2001 nr 3, poz. 37, z dnia
19 stycznia 2006 r., III BP 3/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 991) został skutecznie i
przekonująco zakwestionowany. Jeżeli zatem sąd poweźmie wątpliwości co do
zgodności przepisu ustawy z Konstytucją, powinien zwrócić się z odpowiednim
pytaniem do Trybunału Konstytucyjnego (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
16 kwietnia 2004 r., I CK 291/03, OSNC 2005 nr 4, poz. 71, z glosą M. Jasińskiego,
Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa 2005 nr 4, s. 163 i z dnia 30
października 2002 r., V CKN 1456/00, niepublikowany). Należy jednak zauważyć,
że Sąd Apelacyjny odstąpił od zastosowania art. 115 § 1 ustawy – Ordynacja
podatkowa bez jakichkolwiek wątpliwości co do kolizji treści tego przepisu z
Konstytucją, lecz bez oparcia w prawie, dokonał badania zgodności z Konstytucją
praktyki stosowania prawa.
W związku z tym, że w wyrażonych w tonie publicystycznym tezach
uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia można odnaleźć nawiązanie do konstrukcji
nadużycia prawa, przewidzianej w art. 5 k.c., należy podkreślić, iż w prawie
administracyjnym, jako dziedzinie prawa publicznego, w zasadzie wyłączone jest
sięganie – w drodze analogii lub innych reguł interpretacyjnych – do konstrukcji
5
przyjętych w prawie prywatnym. Dotyczy to w szczególności odwoływania się do
zasad współżycia społecznego lub innych klauzul generalnych ukształtowanych na
użytek stosunków cywilnoprawnych. Z tych względów sąd ubezpieczeń
społecznych nie może kształtować stosunków z zakresu prawa ubezpieczeń
społecznych przy wykorzystaniu stosowanych w prawie prywatnym reguł
słuszności, sprawiedliwości lub zgodności z zasadami współżycia społecznego,
chyba że prawo pozytywne wyraźnie taką możliwość dopuszcza.
Ocena, czy występują okoliczności uzasadniające odstąpienie od orzeczenia
ze względu na zasady współżycia społecznego lub inne ważne względy społeczno-
gospodarcze przewidziana była w poprzednim stanie prawnym. Na podstawie
art. 40 ust. 2 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.) organ rentowy był
zobowiązany jej dokonać przed wydaniem decyzji orzekającej o odpowiedzialności
osoby trzeciej za zobowiązania podatnika z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 1999 r., II UKN 383/98,
OSNAPUS 2000 nr 7, poz. 293, z dnia 7 listopada 1997 r., II UKN 308/97,
OSNAPiUS 1998 nr 16 p. 485 i z dnia 7 listopada 1997 r., II UKN 315/97,
OSNAPiUS 1998 nr 16 p. 490). Obowiązujące wówczas odwołanie do klauzul
generalnych mogło prowadzić do podjęcia przez organ rentowy decyzji o
„zwolnieniu” osoby trzeciej z ponoszenia odpowiedzialności podatkowej za spółkę
osobową. W obecnym stanie prawnym przyczyny powstania zadłużenia spółki nie
mają wpływu na odpowiedzialność jej wspólników; mogą być uwzględnione tylko w
osobnym postępowaniu o umorzenie należności, prowadzonym na zasadach
określonych w art. 28 ust. 3 lub ust. 3a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych.
Organ rentowy nie ma zatem kompetencji do „zwolnienia” wspólników z
obowiązku pokrycia długu spółki jawnej, a jeżeli stwierdzi brak przesłanek do
przeniesienia na nich odpowiedzialności, nie wydaje decyzji w ogóle. Wydanie
decyzji w przedmiocie stwierdzenia odpowiedzialności wspólników wbrew
przesłankom przewidzianym w art. 115 Ordynacji podatkowej może wprawdzie – w
wyniku rozpoznania odwołania – prowadzić do jej zmiany przez sąd pracy i
ubezpieczeń społecznych, lecz tylko przez stwierdzenie braku obowiązku pokrycia
6
długu składkowego spółki przez wspólnika, a nie przez zwolnienie go z takiego
obowiązku. Zwolnienie wspólników spółki jawnej z obowiązku zapłaty długu spółki
nie jest możliwe na podstawie art. 22 § 2 k.s.h., zgodnie z którym każdy wspólnik
odpowiada za zobowiązania spółki jawnej bez ograniczenia, całym swoim
majątkiem, solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką. Mimo więc
umiejscowienia art. 115 Ordynacji podatkowej w rozdziale regulującym
odpowiedzialność osób trzecich, odpowiedzialność wspólników spółki jawnej za
zobowiązania podatkowe spółki dotyczy ich wprost. Jedynie egzekucja długu spółki,
w tym należności z tytułu ubezpieczeń społecznych powstałych w związku z
działalnością spółki, może być wobec wspólników prowadzona dopiero wówczas,
gdy egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna
(art. 108 § 4 Ordynacji podatkowej).
W związku z tym, że Sąd drugiej instancji zaaprobował orzeczenie Sądu
pierwszej instancji o „zwolnieniu” wspólników spółki jawnej z odpowiedzialności
majątkowej za zaległości składkowe spółki, należy wskazać, iż stosownie do art. 31
i 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.), do należności z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne, na Fundusz Pracy, Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz ubezpieczenie zdrowotne stosuje
się odpowiednio m.in. art. 107 § 1 i 2 pkt 2 i 4, art. 108 § 1 i 4 oraz art. 115
Ordynacji podatkowej, regulujące odpowiedzialność podatkową osób trzecich.
Podstawę prawną decyzji organu ubezpieczeń społecznych stanowił art. 115
Ordynacji podatkowej, dotyczący odpowiedzialności wspólników za zaległości
podatkowe spółki osobowej własnym majątkiem solidarnie ze spółką i z pozostałymi
wspólnikami. Na jego podstawie wskazano I. W. i J. W., wspólników spółki jawnej
„J.I.M.I. I. L. i spółka”, jako na solidarnie odpowiedzialnych z własnego majątku za
dług składkowy tej spółki.
Należy podkreślić, że art. 115 Ordynacji podatkowej ustanawia – jako
wyłączne przesłanki odpowiedzialności wspólników – ustalenie istnienia zaległości
podatkowej oraz wskazanego w nim podmiotu (wspólnika spółki jawnej). Nie
zostały w tym przepisie przewidziane jakiekolwiek inne przesłanki przeniesienia
zobowiązania, w szczególności odnoszone do przyczyn powstania zadłużenia
7
usprawiedliwionych wystąpieniem szczególnych okoliczności. Stosowanie tego
przepisu nie pozwala zatem na uwzględnienie przy określaniu odpowiedzialności
jakiegokolwiek elementu uznaniowości lub dyskrecjonalności. Przyczyny powstania
zaległości są nieistotne; stanowią element pozaprawny, którego ustalenie, a
następnie uwzględnienie w procesie decyzyjnym narusza prawo.
Sąd ubezpieczeń społecznych rozpoznający odwołanie dokonuje oceny
decyzji organu rentowego z punktu widzenia jej zgodności z materialnym prawem
administracyjnym zastosowanym w zaskarżonej decyzji, a jego orzeczenie polega
na oddaleniu odwołania lub zmianie decyzji w całości lub w części i orzeczeniu co
do istoty sprawy (art. 47714
§ 1 i 2 k.p.c.). Zmieniając decyzję organu rentowego,
nie może nadawać jej treści, której – ze względu na kompetencje zakreślone w
przepisach prawa materialnego lub normach proceduralno-formalnych – nie mógł
jej nadać ten organ. Należy podkreślić wykluczenie dokonywania oceny
konstytucyjności przepisów w ramach stosowania ich prawa przez organ rentowy.
Z tego względu, z punktu widzenia art. 47714
§ 2 k.p.c., niedopuszczalne jest
zwolnienie osoby trzeciej z odpowiedzialności majątkowej przeniesionej na nią na
podstawie art. 115 § 1 Ordynacji podatkowej.
Sąd Najwyższy uchylił zatem zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).