Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 66/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Jerzy Kwaśniewski
w sprawie z powództwa
1. Związku Zawodowego Pracowników Okręgowego Szpitala Kolejowego w L., 2.
Związku Zawodowego Pielęgniarek i Położnych przy Okręgowym Szpitalu
Kolejowym Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w L.,
3. Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność" Komisji
Zakładowej działającej przy Okręgowym Szpitalu Kolejowym Samodzielnym
Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w L.,
4. Ogólnopolskiego Związku Zawodowego Lekarzy Oddziału Terenowego przy
Okręgowym Szpitalu Kolejowym Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki
Zdrowotnej w L.
przeciwko Okręgowemu Szpitalowi Kolejowemu Samodzielnemu Publicznemu
Zakładowi Opieki Zdrowotnej w L.
o przekazanie środków na fundusz socjalny,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
2
z dnia 1 marca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Powodowie: /…/ wnoszący o przekazanie środków na zakładowy fundusz
świadczeń socjalnych wnieśli skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 1 marca 2011 r., którym oddalono
ich apelację od wyroku Sądu Okręgowego – Sądu Pracy z dnia 22 listopada 2010 r.
Powodowie domagali się nakazania pozwanemu przekazania środków na
zakładowy fundusz świadczeń socjalnych (zwany dalej także „Funduszem”), gdyż
pracodawca nie wywiązał się z tego obowiązku w latach 2005, 2008 i 2009.
Dochodzona kwota wynosiła 1 847 980,86 zł. Na tę należność składały się kwoty: I.
1 432 219,61 zł – odpis Funduszu za sporne lata łącznie z odpisem stażystów; II.
390 093,80 zł – odsetki od odpisu; III. 25 667,45 zł – odsetki od odpisu stażystów.
Pozwany uznał roszczenie do kwoty 907 960,27 zł.
W sprawie niesporne było, że strona pozwana powinna w latach 2005, 2008 i
2009 przekazać na rzecz Funduszu kwotę 1 432 219,61 zł. Niesporne było także,
że w okresie tym dokonała wpłaty na Fundusz w kwocie 524 259,34 zł. Spór
dotyczył tego, czy wpłata ta powinna być zarachowana na należności na rachunek
Funduszu sprzed 2005 r., jaki jest termin przedawnienia roszczeń związków
zawodowych o przekazanie należnych środków na Fundusz oraz czy powodowie
mogą dochodzić odsetek od kwot nieprzekazanych w terminie na rachunek
bankowy Funduszu.
Sąd pierwszej instancji nakazał pozwanemu wypłacić na rzecz Zakładowego
Funduszu Świadczeń Socjalnych Okręgowego Szpitala Kolejowego Samodzielnego
Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w L. kwotę 907 960,27 zł i oddalił
powództwo w pozostałym zakresie.
3
Sąd Apelacyjny oddalając apelację powodów od powyższego wyroku
wskazał, że pomiędzy stronami sporu nie istnieje stosunek zobowiązaniowy w
rozumieniu art. 353 § 1 k.c., kiedy zaś nie ma stosunku zobowiązaniowego
wynikającego z umowy lub czynu niedozwolonego, nie powstaje również obowiązek
zapłaty odsetek. Sąd podniósł między innymi, że wyposażenie związków
zawodowych w legitymację procesową do żądania by pracodawca przekazał część
środków na cele socjalne, nie prowadzi do zmiany własności tych środków.
Właścicielem tych środków pozostaje nadal pracodawca, a odpis na fundusz jest
jedynie przesunięciem majątkowym o charakterze formalnym, w obrębie kont, jakie
posiada pracodawca. Pracodawca nie staje się zatem dłużnikiem wobec związków
zawodowych w razie nieprzekazania przedmiotowych środków w terminie. Stąd
Sąd uznał za niezasadny zarzut naruszenia art. 359 § 1 k.c. w związku z art. 481
k.c. w związku z art. 6 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm. –
zwanej dalej ustawą o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych).
Z uwagi na fakt, iż pomiędzy stronami nie zachodzi stosunek
zobowiązaniowy, w ocenie Sądu Apelacyjnego, w sprawie nie ma również
zastosowania art. 451 k.c. dotyczący możliwości zaliczenia zapłaty dłużnika na
poczet jego innych wymagalnych długów. Sąd stwierdził, że dokonana przez
pracodawcę w spornym okresie wpłata na rachunek Funduszu nie mogła być
zarachowana na należności sprzed tego okresu także z tego powodu, że
należności z tytułu odpisów pracodawcy na rzecz Funduszu przedawniają się z
upływem lat 3, co wynika z art. 291 k.p.
Sąd Apelacyjny uznał także, że w sprawie nie doszło do naruszenia art. 5
k.c. oraz art. 8 k.p., gdyż pozwany Szpital nie dokonał odpisu na Fundusz
wyłącznie z powodu złej sytuacji finansowej spowodowanej narastającym
zadłużeniem; przekazał także na konto funduszu kwotę 524 259,34 zł. Tym samym
nie doszło do naruszenia zasad współżycia społecznego, czy nadużycia prawa
podmiotowego przez pracodawcę.
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili naruszenie przepisów prawa
materialnego: art. 353 § 1 k.c. w związku z art. 10 ustawy o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych, art. 359 § 1 k.c. w związku z art. 481 § 1 k.c. w związku z
4
art. 6 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w związku z art. 476
k.c.; art. 451 k.c. w związku z art. 6 i 11 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych w związku z art. 353 § 1 k.c., art. 5 k.c. w związku z art. 481 § 1 k.c. i
art. 6 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych ewentualnie art. 8 k.p.
w związku z art. 481 § 1 k.c. i art. 6 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych oraz art. 291 k.p. w związku z art. 476 § 1 k.c. w związku z art. 118 k.c.
Skarga zawiera także zarzut naruszenia prawa procesowego: art. 233 k.p.c. w
związku z art. 451 k.c. w związku z art. 6 i 11 ustawy o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych w związku z art. 353 § 1 k.c.
Powodowie wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie Sądowi Apelacyjnemu sprawy do ponownego rozpoznania, w tym
rozstrzygnięcia o kosztach procesu za obie instancje oraz kosztach postępowania
kasacyjnego; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie
co do istoty sprawy poprzez: nakazanie pozwanemu dodatkowo ponad
rozstrzygnięcie zawarte w punkcie pierwszym wyroku Sądu Okręgowego z dnia 22
listopada 2010 r., wypłacenia na rzecz Zakładowego Funduszu Świadczeń
Socjalnych Okręgowego Szpitala Kolejowego Samodzielnego Publicznego Zakładu
Opieki Zdrowotnej w L. kwoty 524 259,34 zł, co obejmuje odpis podstawowy na
Fundusz za lata 2005, 2008, 2009 wraz z odsetkami od dnia wytoczenia
powództwa tj. od dnia 27 maja 2010 r. do dnia przekazania środków na rachunek
bankowy Funduszu oraz nakazanie pozwanemu wypłacenia na rzecz Zakładowego
Funduszu Świadczeń Socjalnych Okręgowego Szpitala Kolejowego Samodzielnego
Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w L. kwoty 415 761,25 zł, co obejmuje
odsetki naliczone z tytułu zwłoki w przekazaniu środków na Fundusz za lata 2005,
2008, 2009 wraz z dalszymi odsetkami od tej kwoty liczonymi od kwoty 390 093,80
zł od dnia wytoczenia powództwa do dnia wpłaty środków na rachunek bankowy
Funduszu i od kwoty 25 667,45 zł od dnia 28 września 2010 r. do dnia wpłaty
środków na rachunek bankowy Funduszu oraz o zasądzenie od pozwanego na
rzecz każdego z powodów kosztów procesu za obie instancje oraz kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy, zważył co następuje:
5
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie pomimo, że nie wszystkie
wskazane w niej podstawy okazały się uzasadnione.
Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych tworzy się z corocznego odpisu
podstawowego, naliczanego procentowo w stosunku do przeciętnej liczby
zatrudnionych; odpis ten na warunkach przewidzianych w ustawie może być
odpowiednio zwiększony (art. 5 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych). Równowartość dokonanych odpisów i zwiększeń naliczonych na dany
rok kalendarzowy pracodawca przekazuje na rachunek bankowy Funduszu w
terminie do dnia 30 września tego roku, z tym że do dnia 31 maja tego roku
przekazuje kwotę stanowiącą co najmniej 75 % równowartości odpisów (art. 6 ust.
1 i 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych). Związkom
zawodowym przysługuje prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o
przekazanie należnych środków na Fundusz (art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych)
Jak to już zostało przedstawione, spór w niniejszej sprawie dotyczył dwóch
zagadnień.
Pierwsze – rozstrzygnięte przez Sąd Najwyższy na korzyść strony pozwanej
- dotyczyło prawa do żądania przez związki zawodowe występujące po stronie
powodowej odsetek od kwot nieprzekazanych w terminie przez pozwanego
pracodawcę na rachunek bankowy zakładowego funduszu świadczeń socjalnych.
Drugie zagadnienie – rozstrzygnięte przez Sąd Najwyższy na korzyść strony
powodowej - dotyczyło przedawnienia żądania przez związki zawodowe
przekazania tychże kwot oraz tego, w jaki sposób powinna zostać zarachowana
wpłata pracodawcy w kwocie 524 259,34 zł dokonana w okresie objętym pozwem.
W odniesieniu do obowiązku uiszczenia przez pozwanego pracodawcę
odsetek od kwot nieprzekazanych w terminie na rachunek Funduszu, Sąd
Najwyższy w niniejszej sprawie w pełni podziela dotychczasowe stanowisko Sądu
Najwyższego zajęte w tej kwestii, z którego wynika, że pracodawca nie ma takiego
obowiązku (por. postanowienie z dnia 17 października 1996 r., KAS 2/96,
OSNAPiUS 1997 nr 10, poz. 180; glosa B. Cudowski OSP 1997, z. 6, poz. 124 oraz
wyrok z dnia 13 kwietnia 1999 r., I PKN 663/98, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 534).
6
Tak jak to zostało ujęte w wymienionych judykatach, w myśl art. 359 § 1 k.c.
odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności
prawnej, albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu,
przy czym jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się
odsetki ustawowe (art. 359 § 2 k.c.). W szczególności nie można uznać, jak tego
chce skarżący, iż opóźnienie w przekazaniu przez pracodawcę równowartości
dokonanych odpisów i zwiększeń na rachunek bankowy zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych stanowi niewykonanie lub nienależyte wykonanie
zobowiązania w rozumieniu prawa cywilnego. W związku z tym nie ma
zastosowania przepis art. 481 k.c., przewidujący, iż jeżeli dłużnik opóźni się ze
spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas
opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było
następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Powinność pracodawcy przekazania określonych kwot na rachunek bankowy
zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie jest bowiem jego długiem wobec
tego Funduszu w rozumieniu przepisów prawa cywilnego. Środki te nie przestają
być własnością pracodawcy, natomiast jest on ograniczany w możliwości
dysponowania nimi, gdyż może je przeznaczyć jedynie na finansowanie
działalności socjalnej. W myśl art. 10 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych środkami tego Funduszu administruje pracodawca, on też określa w
regulaminie zasady przeznaczania środków tego Funduszu na poszczególne cele i
rodzaje działalności socjalnej oraz zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń
finansowanych z Funduszu (art. 8 ust. 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych). Fundusz ten jest instrumentem realizacji obowiązku pracodawcy
zaspokajania bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników (art. 16 i
art. 94 pkt 4 k.p.), w konsekwencji też to on, a nie jakieś inne ciało (organ,
organizacja), może prowadzić wspólną działalność socjalną na warunkach
określonych w umowie (art. 9 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych). W następstwie tego należy przyjąć, że obowiązujące prawo nie
uzasadnia twierdzenia, iż za opóźnienie w przekazaniu równowartości odpisów i
zwiększeń na rachunek bankowy zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
przysługują odsetki. Słusznie zauważył Sąd Apelacyjny, że odpis na Fundusz lub
7
brak takiego odpisu stanowi jedynie przesunięcie majątkowe o charakterze
formalnym w obrębie kont, jakie posiada pracodawca. Nie ma więc - mimo
naruszenia przepisu – podmiotu poszkodowanego. Jednocześnie prawa do
dochodzenia w niniejszej sprawie odsetek nie ustanawiają ani ustawa o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, ani też inne ustawy. W szczególności
nie jest możliwe, jak to czyni skarżący, wywiedzenie tego prawa z art. 5 k.c. lub
art. 8 k.p.
Z tych samych względów – braku dłużnika i wierzyciela w rozumieniu
art. 353 § 1 k.c. - w sprawie nie ma zastosowania art. 451 k.c., dotyczący kwestii
zaliczania zapłaty na poczet długu w sytuacji, gdy dłużnik ma względem tego
samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju. Tak jak bowiem zostało
powiedziane, to że pracodawca opóźnia się z przekazaniem kwot na rachunek
Funduszu, nie oznacza powstania po jego stronie długu.
Niemożność postawienia związku zawodowego (czy załogi, którą
reprezentuje ten związek) w pozycji wierzyciela pracodawcy w rozumieniu prawa
cywilnego oznacza także, że żądania wpłaty wymagalnych kwot nie przekazanych
w terminie przez pozwanego pracodawcę na rachunek bankowy zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych nie przedawniają się. Jak słusznie bowiem
zauważono w literaturze (por. M. Gersdorf, Czy roszczenia związku zawodowego o
zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych
niezgodnie z przepisami przedawniają się?, Praca i Zabezpieczenie Społeczne
2001 nr 10, s. 28 i n.) reżimowi przedawnienia z Kodeksu cywilnego czy z Kodeksu
pracy podlegają tylko roszczenia majątkowe związane z prawem zobowiązaniowym
(prywatnym). A zatem, choć skarżący nie ma racji, iż w niniejszej sprawie
obowiązuje termin przedawnienia określony w art. 118 k.c., kwestia przedawnienia
została rozstrzygnięta na jego korzyść. Brak relacji prywatnoprawnej pomiędzy
związkami zawodowymi działającymi na podstawie art. 8 ust. 3 ustawy o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych a pracodawcą nie oznacza bowiem, iż
pomiędzy tymi podmiotami w zakresie spraw związanych z Funduszem nie
zachodzi żadna relacja. W ocenie Sądu Najwyższego roszczenia o przekazanie
należnych środków na Fundusz mają charakter publiczny. Związki zawodowe
działają tu na rzecz załogi. Ich zadanie polega na organizowaniu działalność
8
socjalnej w interesie zbiorowym, sam zaś Fundusz ma służyć realizacji konkretnych
działań socjalnych podejmowanych dla dobra wspólnego wszystkich pracowników,
nie zaś konkretnych osób fizycznych lub prawnych. W sferze publicznoprawnej
przedawnienie istnieje zaś tylko wtedy, gdy konkretny przepis tak stanowi lub
odsyła w kwestiach nieuregulowanych w ustawie do stosowania w tym przedmiocie
np. przepisów prawa cywilnego. W prawie publicznym ewentualne przedawnienie
się należności musi zatem wynikać z wyraźnego przepisu prawa mającego
expressis verbis zastosowanie do tej należności. Ponieważ żaden przepis ustawy o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych ani innej ustawy nie odnosi się do
przedawnienia roszczeń o przekazanie należnych środków na Fundusz, to należy
uznać, że roszczenia te nie przedawniają się. Jeżeli zatem Sąd przy ponownym
rozpoznaniu sprawy ustali, iż w przedmiotowej sprawie pracodawca zalegał z
wpłatą na Fundusz także w okresie sprzed 2005 r. to należy przyjąć, że wpłaconą
przez niego w okresie objętym pozwem kwotę 524 259,34 zł należy zaliczyć na
poczet salda rachunku Funduszu z tego wcześniejszego okresu.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w
sentencji.