Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 446/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo
- Kredytowej „W.”
przeciwko A. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 25 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. nie obciąża pozwanej kosztami zastępstwa procesowego
powoda w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Powódka – Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa „W."
ostatecznie sprecyzowanym żądaniem pozwu wniosła o zasądzenie od pozwanej
A. M. kwoty 369.497,89 zł z odsetkami od dnia wniesienia pozwu – co do kwoty
342.315,58 zł (należność główna stanowiąca kapitał pożyczki) według zmiennej
stopy procentowej, obowiązującej w danym okresie jako ustalonej przez Zarząd
Kasy dla kredytów przeterminowanych, w wysokości 20% w stosunku rocznym, a w
przypadku zmiany stopy kredytu lombardowego NBP, wraz z odsetkami w
wysokości nieprzekraczającej czterokrotnej stopy kredytu lombardowego NBP
(odsetki maksymalne), liczonymi od dnia zmiany do dnia zapłaty, – co do kwoty
27.182,69 zł (zsumowane odsetki 17.848,02 zł i 9.274,29 zł naliczone do dnia
wniesienia pozwu, 60 zł koszty monitów) w wysokości ustawowej. Powódka cofnęła
pozew co do kwoty 0,38 zł z odsetkami.
Pozwana wniosła o oddalenie powództwa, zarzucając nieważność umowy
pożyczki w zakresie jej postanowień dotyczących odsetek wymaganych od
należności przeterminowanych (pkt 14), prowizji (pkt 2) i opłaty manipulacyjnej
(pkt 15). Podniosła ponadto, że łączyło ją z powódką pięć umów pożyczek
wzajemnie powiązanych, na podstawie których uiściła na rzecz powódki ogółem
kwotę 327.650 zł tytułem prowizji, pobraną bezpośrednio z kwot udzielanych
pożyczek, i kwota ta powinna zostać potrącona z wierzytelnością objętą pozwem.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 15 października 2010 r. zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 314.935,97 zł z ustawowymi odsetkami od dnia
5 lutego 2009 r., oddalił powództwo w pozostałej części i rozstrzygnął o kosztach
procesu. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 lutego 2011 r. zmienił wskazany
wyrok w części w ten sposób, że podwyższył należność główną do kwoty
369.497,89 zł z ustawowymi odsetkami od kwoty 27.182,69 zł od dnia 21 grudnia
2009 r., oddalił powództwo w pozostałym zakresie co do żądania odsetek, oddalił
apelację powódki w pozostałym zakresie i apelację pozwanej w całości.
Sąd ustalił, że pozwana była członkiem Spółdzielczej Kasy
Oszczędnościowo – Kredytowej „W." (dalej także jako: SKOK). Strony zawarły w
3
dniu 20 grudnia 2007 r. umowę pożyczki kwoty 350.000 zł na okres 180 miesięcy,
do dnia 28 grudnia 2022 r. Na podstawie pkt 2 umowy powódka potrąciła prowizję
w wysokości 28.000 zł (8% kwoty pożyczki). W umowie zastrzeżono
wypowiedzenie z 30-dniowym terminem i postawienia całej niespłaconej kwoty
pożyczki z odsetkami w stan natychmiastowej wymagalności w przypadku
stwierdzenia, że warunki udzielenia pożyczki nie zostały dotrzymane, i braku
zapłaty w terminach określonych w umowie „pełnej raty pożyczki za co najmniej
jeden okres płatności po uprzednim jej wezwaniu listem poleconym do zapłaty
zaległych rat w terminie nie krótszym niż 7 dni od otrzymania wezwania pod
rygorem wypowiedzenia umowy” (pkt 17). W myśl pkt 14 pożyczka była
oprocentowana według zmiennej stopy procentowej ustalonej przez Zarząd SKOK,
wynoszącej w dacie zawarcia umowy 7% rocznie. W przypadku nieterminowej
spłaty, należność w dniu następnym miała zostać należnością przeterminowaną, od
której miały być pobierane odsetki według stopy procentowe,j obowiązującej
w danym okresie dla należności przeterminowanych, wynoszącej na dzień
zawarcia umowy 22% (pkt 14 umowy). Pozwana zapłaciła łącznie 35.064,03 zł
tytułem zwrotu pożyczki, w większości zarachowaną na odsetki. Powódka w dniu
5 lutego 2010 r. wezwała pozwaną do zapłaty zaległej kwoty 7.424,47 zł pod
rygorem wypowiedzenia umowy pożyczki. W kolejnym piśmie z dnia 6 maja 2009 r.
powódka poinformowała pozwaną, że w związku ze zwłoką w spłacie pełnej raty
pożyczki za co najmniej jeden okres płatności, Zarząd SKOK uchwałą z dnia
21 kwietnia 2009 r. wypowiedział umowę pożyczki z terminem 30 dni liczonym od
otrzymania pisma. Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej
instancji, że powódka nie może pobierać od pożyczkobiorców odsetek i innych
należności, poza prowizją, wobec wynikającego z art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 14
grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U.
1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) wymogu prowadzenia przez kasy działalności
niezarobkowej, stanowiącego w istocie zakaz prowadzenia działalności zarobkowej.
Uznał że przepis powyższy ma wyłącznie charakter publicznoprawny, jego
adresatem są SKOK, a niezastosowanie się do zakazu stanowi uchybienie, nie
mające bezpośredniego oddziaływania na stosunki z kontrahentami i nie wywołuje
nieważności czynności prawnych. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe,
4
podobnie jak banki, prowadzą działalność depozytowo- kredytową i w celu ochrony
wkładów depozytariuszy, kierując się rachunkiem ekonomicznym, muszą
gromadzić odpowiednie rezerwy kapitałowe w formie nadwyżki bilansowej na
funduszu zasobowym. Na rezerwy składają się m.in. prowizje i oprocentowania
udzielanych pożyczek oraz kredytów. Sąd Apelacyjny podzielił zarzuty SKOK co do
tego, że umowa pożyczki była ważna co do wszystkich jej istotnych postanowień
i została skutecznie wypowiedziana. Stwierdził, że statut powodowej Kasy pozwala
na oprocentowywanie wkładów członkowskich i oszczędności oraz pożyczek
i kredytów według stałych i zmiennych stóp procentowych, a także określanie
wysokości stóp procentowych przez zarząd kasy (§ 66). Pobieranie opłat i prowizji
od przyznanej kwoty pożyczki znajduje podstawę w § 15 ust 1 pkt 2 regulaminu
udzielania kredytów i pożyczek, uchwalonym przez zarząd Kasy na podstawie § 42
ust. 2 pkt 4 statutu, a opłaty za upomnienie i wezwanie do zapłaty w § 28
regulaminu. Sąd stwierdził, że pozwana jest członkiem powodowej Kasy i wiążą ją
akty prawa wewnętrznego. Nie wykazała również, że postanowienia statutu
i regulaminu Kasy dotyczące warunków umowy pożyczki w zakresie
oprocentowania, pobranej prowizji, opłat od upomnień i wezwań do zapłaty były
sprzeczne z właściwością pożyczki w ogólności (art. 3531
k.c.), a zawieranej
w warunkach ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych
w szczególności, co miałoby uzasadniać zarzut nieważności (art. 58 k.c.). Z tych
względów uznał, że nie ma uzasadnienia zarzut potrącenia kwoty 327.500 zł
pobranej łącznie przez powódkę z tytułu prowizji.
Sąd odwoławczy uznał, że żądanie dotyczące odsetek od należności głównej
w kwocie 342.315,58 zł zostało prawidłowo oddalone z innej przyczyny. Stwierdził,
że niedopuszczalne jest takie oznaczenie wysokości i terminów płatności odsetek,
z odwołaniem do zmiennych aktualnych stóp procentowych kredytów
lombardowych NBP, które nie pozwala na weryfikację prawidłowości wyliczenia
zadłużenia odsetkowego wobec niewskazania kwoty stanowiącej podstawę
obliczenia, stopy procentowej i okresu opóźnienia. Brak tych danych pozbawia
dłużnika możliwości sprawdzenia zadłużenia i nakłada na organ egzekucyjny
określanie stóp procentowych, co nie należy do jego kompetencji i nie zasługuje na
akceptację.
5
Skargę kasacyjną od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego wywiodła
pozwana, opierając ją na podstawie naruszenia prawa materialnego, tj. (1) art. 58
§ 1 k.c. w zw. z art. 3531
k.c. i art. 29 ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych przez ich błędną wykładnię i uznanie, że
postanowienia zawartego w pkt 2 umowy pożyczki, na mocy którego powód
z udzielonej pożyczki potrącił jako prowizję kwotę 28 tysięcy złotych (łącznie
z wszystkich umów 327.500 zł), nie można uznać za czynność bezwzględnie
nieważną, podczas gdy zgodnie z art. 29 ust. 1 ustawy zasady udzielania pożyczek
określa statut kasy, a statut nie upoważnia do pobierania innego wynagrodzenia jak
odsetki i brak odesłania do stosowania przepisów prawa bankowego oraz (2) art.
58 § 1 k.c. w zw. z art. 3531
k.c. i art. 3 ust. 2 ustawy o spółdzielczych kasach
oszczędnościowo-kredytowych przez błędną wykładnię i uznanie, że art. 3 ust. 2 tej
ustawy ma wyłącznie charakter publicznoprawny i nie ma przełożenia na stosunki
cywilnoprawne, przez co jego naruszenie nie może być podstawą do stwierdzenia
bezwzględnej nieważności czynności prawnej. Skarżąca wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa, ewentualnie uchylenie wyroku
w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej
instancji.
Powódka wniosła o odrzucenie, ewentualnie o oddalenie skargi kasacyjnej
i zasądzenie zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszym rzędzie odnieść się należy do zakresu zaskarżenia. Pozwana
wskazała w skardze, że zaskarża wyrok Sądu Apelacyjnego w całości i adekwatnie
sformułowała wniosek skargi. Wskazane orzeczenie, wydane w następstwie
rozpoznania apelacji obu stron, zostało sformułowane nieprawidłowo. Po pierwsze,
zmienia bowiem orzeczenie w części zasądzającej należność główną w kwocie
314.935,97 zł zamiast zmienić w części oddalającej powództwo o zapłatę dalszej
kwoty 54.561,92 zł poprzez jej zasądzenie; po drugie, zmienia je w części
zasądzającej odsetki ustawowe od kwoty 314.935,97 zł za okres od dnia 5 lutego
2009 r. do dnia zapłaty poprzez oddalenie powództwa w tej części przy
jednoczesnym oddaleniu apelacji pozwanej w całości; po trzecie, zmienia w części
6
oddalającej poprzez oddalenie powództwa o zapłatę umownych odsetek od kwoty
342.315,58 zł. Powyższe uchybienia, wywołujące wątpliwości co do zakresu
uwzględnienia apelacji obu stron, mogły wprowadzić w błąd. W tej sytuacji, mimo
braku interesu prawnego w zaskarżeniu części wyroku, tj. pokrzywdzenia
polegającego na nieuzyskaniu pełnej korzystnej różnicy między rozstrzygnięciem
Sądu drugiej a pierwszej instancji, wynikającej ze zgłoszonych w toku procesu
zarzutów, przyjąć należy, że skarga kasacyjna pozwanej także w tym zakresie
podlegała oddaleniu, a nie odrzuceniu.
Wobec niepodniesienia wprost w podstawach skargi kasacyjnej zarzutu
nieuwzględnienia potrącenia wierzytelności pozwanej w kwocie 327.500zł z tytułu
prowizji uiszczonych w związku z zawarciem pięciu umów pożyczki, ze wskazaniem
właściwych naruszonych przepisów, mimo odwołania się do niego w uzasadnieniu
innych zarzutów i treści skargi kasacyjnej, kwestia powyższa uchyla się spod
kontroli Sądu Najwyższego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2003 r.,
III CKN 1137/00, nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2004 r.,
II CKN 367/03, nie publ.).
Przystępując do rozważania podstaw kasacyjnych, wskazać należy, z uwagi
na zmianę stanu prawnego, że zastosowanie w sprawie mają przepisy ustawy
z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych
(Dz. U. 1996r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania
umowy. Kwestią podstawową, wymagająca rozstrzygnięcia, jest wykładnia art. 3
ust. 2 cyt. ustawy. Z zawartego w nim sformułowania, że kasy prowadzą
działalność niezarobkową wywodzi bowiem skarżąca wniosek o nieważności
czynności prawnych stanowiących podstawę pobierania prowizji, opłat za wezwania
do zapłaty (monity), naliczania odsetek umownych. Zagadnienie powyższe,
budzące istotne wątpliwości orzecznictwa i doktryny prawniczej z uwagi na relację
tej normy z przepisami innych ustaw oraz szczególną formę organizacyjno-prawną
SKOK, częściowo utraciło aktualność. Niemniej, na gruncie relewantnego stanu
prawnego, podzielić należy stanowisko wyrażone w uchwale Sądu Najwyższego
z dnia 21 stycznia 2011 r., III CZP 125/10, OSNC 2011, nr 10, poz. 107, w myśl
którego spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa, utworzona i działająca na
podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r., jest przedsiębiorcą w rozumieniu art.
7
4792
§ 1 k.p.c.. Wskazano w nim m.in., że skoro SKOK jest spółdzielnią, to
prowadzenie działalności gospodarczej jest podstawowym przedmiotem jej
działania oraz racją bytu prawnego, działalność ta jest prowadzona w interesie
członków na zasadach rachunku ekonomicznego w celu zapewnienia im korzyści.
Kasy działają zatem w myśl zasady racjonalnego gospodarowania, osiąganie zysku
(zarobku) wynika z charakteru realizowanych przez nie zadań i ustawowo
określonego celu. Powyższa tzw. działalność „non for profit” oznacza
dopuszczalność prowadzenia działalności gospodarczej obliczonej nie na
osiągnięcie zysku do podziału, tylko zysku przeznaczonego na cele określone
w ustawie lub statucie, w tym pokrywanie kosztów funkcjonowania własnymi
dochodami. Art. 3 ust. 2 powinien zatem być wykładany łącznie z art. 15 i art. 16,
które stanowią podstawę utworzenia zasadniczych funduszy własnych kasy i źródła
ich finansowania. Oznacza to obowiązek przeznaczenia nadwyżki bilansowej na
zwiększenie funduszu zasobowego, który pokrywa ewentualne straty bilansowe
SKOK. Z powołanej normy nie można wywieść, wbrew twierdzeniom skarżącej,
ustawowego zakazu dokonywania czynności odpłatnych (tu: pożyczki
oprocentowane) oraz obciążania wydatkami związanymi z wykonywaniem umowy
(wynagrodzenie prowizyjne, koszt pism monitujących). Zakaz taki próbowała
wyprowadzić pozwana zarówno z ustawy o SKOK, prawa spółdzielczego, jak
i prawa bankowego. Co do tego ostatniego skarżąca twierdzi, że skoro nie jest
dopuszczalne stosowanie w odniesieniu do umów pożyczek zawieranych przez
SKOK art. 78 prawa bankowego, stanowiącego, że do umów pożyczek pieniężnych
zawieranych przez bank stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące
zabezpieczenia spłaty i oprocentowania kredytu, nieistnienie odpowiadającej mu
treściowo normy w ustawie o SKOK oznacza brak podstawy prawnej do odpłatności
(oprocentowania) pożyczki udzielanej przez kasę. Jakkolwiek trafnie wskazano, że
ustawowym celem działalności kas jest m.in. gromadzenie środków pieniężnych
wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów (art. 3 ustawy
o SKOK), to przedstawione wyżej wnioskowanie oparte jest na błędnej przesłance.
Porównanie dotyczy bowiem różnych stosunków obligacyjnych, w tym umowy
kredytu, stanowiącej czynność prawa bankowego na zawieranie której,
z zastrzeżeniem stosowania tego prawa, zezwala w drodze wyjątku art. 29 ust. 2
8
ustawy o SKOK, i umowy pożyczki, do której stosuje się ogólne zasady prawa
cywilnego. Przepis art. 29 ust. 1 ustawy o SKOK, stwierdzający że zasady
udzielania pożyczek oraz ich spłaty określa statut kasy, już wyraźnie przeciwstawia
oba typy umów. Normy te w istocie wyznaczają różne granice swobody
kontraktowej umów kredytu i pożyczki (art. 3531
k.c.). Nieuzasadnione jest również
przypisywanie cytowanemu art. 29 ust. 1 takiego znaczenia prawnego, na jakie
powołuje się skarga. Przepis powyższy ma charakter kompetencyjny. Stwierdzając,
że materią statutową jest określenie „zasad" nakazuje, aby podstawowe kwestie
dotyczące czynności SKOK („udzielania pożyczek” i „spłat”) regulował statut. Nie
nadaje mu jednak charakteru iuris cogentis i nie zrównuje z ustawą w rozumieniu
art. 3531
k.c. Oznacza to, że postanowienia statutu, umożliwiając ukształtowanie
treści umowy, muszą być wprowadzone przez strony wprost lub pośrednio (przez
odwołanie) do jej treści, a strony mogą zawrzeć w kontrakcie dodatkowe
postanowienia wyznaczające zakres ich praw i obowiązków, także jeżeli nie są one
przewidziane w statucie. Granice swobody umów wyznacza jednak nie statut,
a przepis art. 3531
k.c. Ich naruszenia, skutkującego nieważnością umowy
w części nakładającej na pozwaną obowiązek odpłatności i ponoszenia kosztów
zawarcia i wykonywania kontraktu, skarżąca nie wykazała.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, uznając, że skarga kasacyjna nie jest
oparta na uzasadnionej podstawie, oddalił ją na podstawie art. 39814
k.p.c..
O kosztach postępowania kasacyjnego poniesionych przez powódkę
orzeczono w oparciu o art. 102 k.p.c. w zw. z art. 39821
i art. 391 § 1 k.p.c. Za
okoliczności szczególne, uzasadniające zwolnienie pozwanej od obowiązku ich
zwrotu, uznano charakter dochodzonego roszczenia oraz jej sytuację majątkową,
wysokie zadłużenie.
md