Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 507/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. B.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo przeciwko pozwanemu
ubezpieczycielowi o naprawienie szkody powstałej w uprawach powoda,
a spowodowanej suszą w okresie od maja do września 2008 r. Sąd ten nie
zanegował związania wartościami krytycznymi klimatycznego bilansu wodnego
(dalej „KBW”) ustalonymi w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
natomiast uznał za błędne związanie wskaźnikami KBW stwierdzonymi przez
Instytut Badawczy w P., co do dokładności których wyraził wątpliwości.
Za podstawę prawidłowego rozstrzygnięcia uznał jednoznaczne wnioski opinii
biegłego z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Oddział w P.
Apelację pozwanego ubezpieczyciela uwzględnił Sąd Apelacyjny w ten
sposób, że wyrokiem reformatoryjnym oddalił powództwo. Uznał, że wg. art. 3 ust.
2 pkt 10 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt
gospodarskich (Dz.U. Nr 150, poz. 1249 ze zm.), zwanej dalej „ustawą”, szkody
spowodowane przez suszę to szkody spowodowane wystąpieniem spadku KBW
poniżej wartości określonej dla m.in. poszczególnych gatunków roślin przez Instytut
w P. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny przyjął, że błędne było prowadzenie dowodu z
opinii biegłego z zakresu meteorologii na okoliczność wystąpienia szkody
spowodowanej suszą i oparcie ustaleń na opinii tego biegłego, a to wobec
bezwzględnego nakazu opierania się na wskaźnikach Instytutu w P. W ocenie
Sądu odwoławczego, z interpretacji art. 3 ust. 2 pkt 10 oraz ust. 4 i 5 ustawy wynika
ograniczenie możliwości dowodzenia zaistnienia wypadku objętego ochroną
ubezpieczeniową. Ponieważ ze wskazań Instytutu w P. wynika, że nie nastąpiło
przekroczenie wartości krytycznych KBW w odniesieniu do gruntów powoda, to nie
zaistniał wypadek suszy objęty ochroną ubezpieczeniową.
Powód zaskarżył w całości wyrok Sądu Apelacyjnego, opierając skargę
kasacyjną na obu podstawach kasacyjnych.
W ramach pierwszej z podstaw skarżący zarzucił naruszenie art. 805 k.c.
w zw. z art. 3 ust. 2 pkt 10 i ust. 4 i 5 ustawy przez ich błędną interpretację
i uznanie, że szkoda spowodowana suszą może być ustalona wyłącznie wynikami
badań Instytutu Badawczego w P., który uznał, że nie doszło do spadku
3
krytycznych wskaźników KBW w uprawach powoda. W ocenie powoda wynikiem
błędnej interpretacji tych przepisów było ich niewłaściwe zastosowanie. Zarzut
naruszenia art. 65 k.c. uzasadniono wadliwą wykładnią postanowień umowy stron,
a w szczególności wadliwą interpretacją § 2 ust. 2 pkt 8 o.w.u. pozwanego,
prowadzącą do błędnego wniosku, że szkoda spowodowana suszą może być
ustalona wyłącznie na podstawie wyników badań Instytutu w P.
Zarzuty sformułowane w ramach drugiej podstawy kasacyjnej to naruszenie
art. 233 § 1 k.p.c. i art. 385 k.p.c. mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy,
uzasadnione naruszeniem zasady swobodnej oceny dowodów przez przyznanie
priorytetu wskaźnikom ustalonym przez Instytut w P., przy całkowitym pominięciu
wskaźników innych jednostek badawczych i w tej sytuacji uznanie, że apelacja
pozwanego nie była zasada.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej powód wywodzi, że Sąd Apelacyjny
błędnie przyjął, iż przeprowadzenie dowodów z opinii biegłych z dziedziny
meteorologii na okoliczność ustalenia czy doszło do spadku wskaźników KBW
poniżej wskaźników krytycznych było niedopuszczalne, ponieważ stanowisko takie
sprzeciwia się przepisom ustawy. Skarżący także wywodzi, że okoliczność,
iż Instytut w P. nie ustalił spadku KBW poniżej wskaźników krytycznych, nie jest
równoznaczna z ustaleniem na tej podstawie, że nie doszło do zdarzenia
ubezpieczeniowego jakim jest szkoda spowodowana suszą.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się uzasadniona w odniesieniu do zarzutów
zgłoszonych w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, natomiast jako bezzasadny
ocenić należało zarzut naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. Jego uzasadnienie
ograniczono do kwestionowania oceny dowodów przez negowanie przyznania
priorytetu wskaźnikom ustalonym przez IUNiG w P., z pominięciem wyników badań
innych instytutów. Tymczasem z mocy art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące m.in. oceny dowodow, natomiast zarzut
pominięcia dokonania oceny innych dowodów nie dowodzi naruszenia art. 233 § 1
4
k.p.c., a ewentualnie mógłby dowodzić naruszenia art. 382 k.p.c., którego
to zarzutu skarga kasacyjna jednak nie zawiera.
Ocena zasadności zarzutu naruszenia art. 805 k.c. w zw. z art. 3 ust. 2 pkt
10 oraz ust. 4 i 5 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o ubezpieczeniach upraw rolnych
i zwierząt gospodarskich (Dz.U. Nr 150, poz. 1249 ze zm.), zwanej dalej „ustawą”,
wymaga przede wszystkim uprzedniej oceny dopuszczalnego przedmiotowego
zakresu zastosowania tej ustawy do stosunku prawnego zawiązanego umową
ubezpieczenia zawartą pomiędzy stronami niniejszego sporu. Jest to niezbędne
przed przesądzaniem o zasadności zarzutu błędnej wykładni art. 3 ust. 4 i 5
ustawy, którego badanie byłoby uzasadnione wówczas, gdyby przepisy te
znajdowały zastosowanie do rozstrzygnięcia niniejszego sporu.
Przedmiotowy zakres zastosowania ustawy określono w jej art. 1 ust. 1 pkt
1-3. Oznacza to, że ustawa reguluje następujące zasady:
1) stosowania dopłat do składek z tytułu zawarcia umów ubezpieczenia od
ryzyk określonych w pkt 1 art. 1 ustawy;
2) zawierania i wykonywania umów obowiązkowego ubezpieczenia określonych
upraw;
3) udzielania dotacji celowej na pokrycie części odszkodowania z tytułu szkód
spowodowanych przez suszę.
Innymi słowy, regulacja ustawą zasad zawierania i wykonywania umów
ograniczona została do umów ubezpieczenia obowiązkowego (pkt 2), natomiast
w odniesieniu do umów ubezpieczenia nie mających takiego obowiązkowego
charakteru ustawa reguluje jedynie zasady stosowania (udzielania) dopłat do
składek oraz udzielania dotacji celowej na pokrycie części odszkodowań z tytułu
szkód spowodowanych przez suszę. Wskazuje to na wyraźne zróżnicowanie
i sprecyzowanie przedmiotowego zakresu stosowania ustawy, poprzez objęcie jej
regulacją zasad zawierania i wykonywania ale jedynie umów ubezpieczenia
obowiązkowego określonych upraw, do których to umów, z oczywistych względów
leksykalnych, nie można zaliczyć umów ubezpieczenia dobrowolnego dotowanego.
Niniejszy spór o zasadność roszczenia o zapłatę odszkodowania z tytułu umowy
ubezpieczenia jest niewątpliwie sporem w płaszczyźnie wykonywania umowy
ubezpieczenia. Jednakże treść polisy oraz brzmienie wniosku o zawarcie umowy
5
ubezpieczenia, będącego integralną jej częścią (k. 11), dowodzi zawarcia przez
powoda z pozwanym umowy ubezpieczenia dobrowolnego dotowanego, mającego
pokrywać ewentualne szkody w uprawach kukurydzy spowodowane suszą.
Taka kwalifikacja umowy łączącej strony sporu przesądza o przedmiotowym
zakresie stosowania do niej przepisów ustawy, z uwzględnieniem przytoczonej,
zawartej w niej, regulacji art. 1 ust. 1 pkt 1-3. Ponieważ łącząca strony sporu
umowa ubezpieczenia nie jest umową ubezpieczenia obowiązkowego, lecz umową
ubezpieczenia dobrowolnego dotowanego, przeto przepisy tej ustawy nie określają
zasad zawierania i wykonywania tej umowy, a jedynie zasady udzielania dotacji
celowej na pokrycie części odszkodowań z tytułu szkód spowodowanych przez
suszę (art. 1 ust. 1 pkt 3 ustawy).
Z mocy art. 805 § 1 k.c. ubezpieczyciel zobowiązany jest spełnić określone
świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, co z mocy art.
805 § 2 k.c. pkt 1 - przy ubezpieczeniu majątkowym - oznacza zapłatę określonego
odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku.
O treści obowiązku ubezpieczyciela przesądza treść stosunku obligacyjnego
zawiązanego w wyniku zawarcia umowy ubezpieczenia. Jednakże treść tego
stosunku obligacyjnego wyznacza zarówno treść umowy jak również postanowień
wzorca umowy, doręczonego ubezpieczającemu przed zawarciem umowy przez
ubezpieczyciela, w postaci ogólnych warunków dobrowolnych, dotowanych
ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich, ustalonych uchwałą zarządu
strony pozwanej z dnia 10 lipca 2007 r. (k. 14 akt), cyt. dalej „o.w.u.”
Z postanowień § 1 o.w.u. wynika, że pozostałe postanowienia tego wzorca umowy
stosuje się do umów ubezpieczeń dobrowolnych objętych dopłatami na podstawie
ustawy. Ponieważ umowa ubezpieczenia łącząca strony sporu jest właśnie taką
umową dobrowolnego ubezpieczenia, przeto stosuje się do niej postanowienia
wspomnianego wzorca oraz przepisy ustawy, ale poświęcone zasadom udzielania
dotacji celowej i stosowania dopłat do składek, z wyłączeniem jednak przepisów
tej ustawy określających zasady zawierania i wykonywania umów. Ostatnio
wymienione przepisy znajdują bowiem zastosowanie tylko do umów ubezpieczenia
obowiązkowego (art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy), a taka umowa nie jest kanwą
niniejszego sporu.
6
W tej sytuacji należy przyjąć, że pozwany ubezpieczyciel odpowiada za
szkodę spowodowaną przez suszę, którą to szkodę należy rozumieć zgodnie
z postanowieniem z § 2 ust. 2 pkt 8 o.w.u., kształtującym w tym przedmiocie treść
węzła obligacyjnego łączącego strony sporu. Z mocy wspomnianego postanowienia
o.w.u. szkody spowodowane przez suszę oznaczają szkody spowodowane
wystąpieniem, we wskazanym okresie, spadku klimatycznego bilansu wodnego
(dalej KBW) poniżej wartości określonej dla poszczególnych gatunków roślin
uprawnych i gleb. Takie określenie w o.w.u. szkody spowodowanej przez suszę
zbieżne jest z określeniem szkody zawartym w art. 3 ust. 2 pkt 10 ustawy.
Jednakże ani postanowienie umowy stron (polisa z integralną jej częścią w postaci
wniosku), ani postanowienia o.w.u. nie zawierają żadnych ograniczeń stosowania
środków dowodowych odnośnie do wykazania przez ubezpieczającego faktu
spadku KBW poniżej wartości określonej przez właściwego Ministra dla
poszczególnych gatunków roślin uprawnych i gleb, a w szczególności nie zawierają
ograniczenia w postaci posługiwania się w tym zakresie wyłącznie wskaźnikami
KBW ogłoszonymi w dzienniku urzędowym przez właściwego Ministra na
podstawie danych przekazanych przez IUNiG – Państwowy Instytut Badawczy
w P.
Zważyć bowiem należy, że regulacja zawarta w art. 3 ust. 3 ust. 4 i 5 ustawy
nie dotyczy ani zasad stosowania dopłat do składek, ani zasad udzielania dotacji
celowej na pokrycie części odszkodowania, lecz przewiduje ograniczenia sposobu
i podstaw ustalania szkody spowodowanej suszą, co mieści się w pojęciu zasad
wykonywania umów, ale znajdujących zastosowanie wyłącznie w odniesieniu do
umów ubezpieczenia obowiązkowego (art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy).
W tej sytuacji trudno podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego, że nie jest
dopuszczalne - w odniesieniu do umowy ubezpieczenia dobrowolnego dotowanego
- prowadzenie innych dowodów na okoliczność ustalenia spadku klimatycznego
bilansu wodnego (KBW) poniżej wartości KBW określonych dla poszczególnych
gatunków roślin uprawnych i gleb przez właściwego ministra w drodze
rozporządzenia, przy wykorzystaniu wskaźników KBW, ogłoszonych przez Ministra
w drodze obwieszczenia w dzienniku urzędowym na podstawie danych
przekazanych przez IUNiG w P.
7
Wprowadzone w art. 3 ust. 4 i 5 ustawy ograniczenia odnośnie do elementu
mieszczącego się w zasadach wykonywania umowy, do oznaczania szkody
spowodowanej przez suszę, mają z mocy art. 1 ust. 1 pkt 2 zastosowanie
wyłącznie do umów ubezpieczenia obowiązkowego. Ponieważ zasady te nie
zostały powtórzone ani w umowie ubezpieczenia (polisie oraz wniosku), ani
w postanowieniach o.w.u. współkształtujących łącznie z umową treść stosunku
umownego ubezpieczenia dobrowolnego, przeto wynikające z art. 3 ust. 5 ustawy
ograniczenia co do podstaw ogłoszenia wskaźnika KBW nie mogą przekładać się
na ograniczenia dowodowe przy określaniu spadku KBW poniżej jego wartości
określonej w rozporządzeniu właściwego Ministra.
O wystąpieniu szkody spowodowanej suszą przesądza, w odniesieniu do
umowy ubezpieczenia dobrowolnego dotowanego, spadek KBW poniżej jego
wartości określonej przez właściwego Ministra (§ 2 ust. 2 pkt 8 o.w.u.), a brak jest
w odniesieniu do wspomnianych umów jakichkolwiek podstaw prawnych,
zawierających ograniczenia co do sposobu dowodzenia, że wspomniany spadek
nastąpił bądź nie nastąpił.
Ponadto Sąd Apelacyjny nieściśle odniósł wywiedziony przez siebie zakaz
prowadzenia innych dowodów celem ustalenia wartości odmiennych
niż wskazywane przez Instytut w P., ponieważ wartości KBW określa właściwy
Minister w drodze rozporządzenia (art. 3 ust. 4 ustawy), a nie Instytut w P., który
przekazuje jedynie dane będące podstawą dla właściwego Ministra do ogłoszenia
w drodze obwieszczenia w dzienniku urzędowym wskaźników KBW, z podziałem
na województwa (art. 3 ust. 5 ustawy).
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c.