Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 379/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Grzegorz Misiurek (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Z. G.
przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych w W. i Hodowli Zarodowej Zwierząt K.
Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w K.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych w W.
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 14 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 15 grudnia 2010 r. uzgodnił treść
prowadzonych w tym Sądzie ksiąg wieczystych KW x i KW y z rzeczywistym
stanem prawnym w ten sposób, że w pierwszej z nich w dziale II w miejsce Skarbu
Państwa – Agencji Nieruchomości Rolnych oraz w drugiej w dziale II w miejsce
Hodowli Zarodowej Zwierząt K. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą
w PGR K. wpisał powódkę Z. G.
Sąd Okręgowy wyrokiem zaskarżonym skargą kasacyjną oddalił apelację
pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych w W. od wyroku Sądu Rejonowego w
części uwzględniającej powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej KW x i
orzekł o kosztach procesu. Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia i wnioski.
W księdze wieczystej KW x prowadzonej dla nieruchomości składającej się z
działek oznaczonych nr 24, 33, 35, 54, 57, 52/4 i 52/1 o łącznej powierzchni 178,97
ha, położonych we wsi S., gmina J., jako właściciel został wpisany Skarb Państwa –
Agencja Nieruchomości Rolnych. Wymienione działki wchodziły w skład majątku
„S.” obejmującego łącznie 204,9252 ha (w tym 188 ha użytków rolnych) i stanowiły
własność J. B. Po jego śmierci, aktem notarialnym z dnia 24 lipca 1933 r. majątek
ten został podzielony na cztery części między spadkobierców: A. B., W. B., W.
(po mężu) Ś. i J. B.; powódka jest ich spadkobiercą.
Majątek „S.” został przejęty przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1
lit. e dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej,
chociaż żadna z jego czterech części wydzielonych po podziale dokonanym w 1933
r. nie obejmowała gruntów rolnych o powierzchni przekraczającej 50 ha. Wojewoda
B. prawomocnym orzeczeniem z dnia 21 listopada 1948 r. stwierdził, że przejęty
majątek, podzielony między spadkobierców J. B., nie podlega przepisom dekretu o
reformie rolnej. Nie zważając na to, Urząd Wojewódzki w B. Dział Rolnictwa i
Reform Rolnych w listopadzie 1949 r. przejął grunty tego majątku i wcielił do
Państwowego Gospodarstwa Rolnego w K.
Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd Okręgowy uznał, że wpis do
księgi wieczystej KW x Skarbu Państwa – Agencji Nieruchomości Rolnych, jako
właściciela nieruchomości objętej tą księgą, został dokonany bezprawnie, gdyż jego
podstawę stanowiły zaświadczenie Kierownika Urzędu Rejonowego w M. z dnia 21
3
października 1992 r. stwierdzające, że działki o obecnych numerach geodezyjnych
24, 33, 35, 52, 54 i 57 o powierzchni 182,06 ha, położone we wsi S., zostały
przejęte przez Skarb Państwa na podstawie przepisów dekretu o reformie rolnej
oraz protokołu w sprawie przejęcia na cele reformy rolnej. Żaden z tych aktów nie
stanowi decyzji administracyjnej oraz podstawy nabycia własności.
Strona pozwana nie ma innego tytułu prawnego do spornej nieruchomości.
W szczególności nie wykazała, że nieruchomość ta przeszła na własność Państwa
na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży
państwowych nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw
związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (Dz. U. Nr 17,
poz. 71 ze zm.). Nabycie własności na podstawie wymienionej ustawy wymagało
potwierdzenia decyzją administracyjną (art. 16 ust. 3). Tymczasem strona pozwana
nawet nie twierdziła, ze decyzja taka została wydana.
Tytuł prawny do przedmiotowej nieruchomości posiada niewątpliwie
powódka; wynika on ze złożonych do akt sprawy postanowień spadkowych oraz
z umowy darowizny zawartej w dniu 7 grudnia 2007 r. między powódką a J. Ś.
Okoliczność, że postanowienia spadkowe (z wyjątkiem postanowienia
stwierdzającego nabycie spadku po W. Ś.) nie zawierają orzeczenia o
dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, nie pozbawia powódki legitymacji czynnej w
niniejszej sprawie.
A. B. zmarła 21 marca 1956 r., a nabycie spadku po niej stwierdzone zostało
przez sąd postanowieniem z dnia 29 stycznia 1998 r. Jej zstępni nie mogli przed
dniem 5 lipca 1963 r. – stosownie do art. LVI § 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964
r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) - objąć w
posiadanie przypadającej im części gospodarstwa rolnego ani spełnić na dzień 5
lipca 1963 r. warunków przewidzianych w art. 1059-1060 k.c. Te same uwagi
odnoszą się odpowiednio do dziedziczenia po W. B. Gdyby majątek ziemski nie
został rodzinie B. bezprawnie odebrany, to doszłoby do dziedziczenia
gospodarstwa rolnego po spadkobiercach J. B.
Orzekania o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniach
o stwierdzeniu nabycia spadku po J. H. oraz W. B. było zbędne. Oba te spadki
otworzyły się po dniu 14 lutego 2004 r., zaś art. 1059 k.c. w zakresie, w którym
4
odnosi się do spadków otwartych od tego dnia został uznany za niekonstytucyjny
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., P 4/99 (OTK 2001,
nr 1, poz. 5). Nadto, dziedziczenie po zmarłej J. H. zostało stwierdzone na
podstawie testamentu z dnia 17 marca 1992r., a więc po odstąpieniu - w wyniku
nowelizacji Kodeksu cywilnego, dokonanej ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. (Dz. U. Nr
55, poz. 321) – od ustawowego regulowania testamentowego dziedziczenia
gospodarstw rolnych.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c., pozwana Agencja Nieruchomości Rolnych w W. podniosła zrzuty
naruszenia:
- art. 16 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o sprzedaży państwowych
nieruchomości rolnych oraz uporządkowaniu niektórych spraw związanych
z przeprowadzeniem reformy rolnej i osadnictwa rolnego (dalej: „ustawa z dnia
12 marca 1959 r.”) przez błędną wykładnię i niezastosowanie w następstwie
uznania, że nieruchomość objęta księgą wieczystą KW x nie przeszła na własność
Skarbu Państwa wobec braku decyzji właściwego organu;
- art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w związku z art. 1059 k.c. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem 14 lutego 2001 r. i art. LVI § 1, 2 i 3 Przepisów
wprowadzających Kodeks cywilny oraz art. 677 § 2 i 3 k.p.c. w brzmieniu
obowiązującym przed 2 października 2008 r. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez
błędną wykładnię i bezzasadne uznanie, że w postępowaniu o uzgodnienie stanu
prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym sąd może orzekać o dziedziczeniu przez spadkobierców gospodarstwa
rolnego w sytuacji, gdy w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie
orzeczono w tym przedmiocie, a w konsekwencji bezzasadne przyjęcie, że
spadkobiercy po A. B. i W. B. mogli dziedziczyć gospodarstwo rolne;
- art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. przez jego niezastosowanie i niezawieszenie
postępowania do czasu rozstrzygnięcia przez właściwy organ administracji
publicznej, czy przedmiotowa nieruchomość przeszła na własność Państwa na
podstawie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r., mimo że przed Ministrem
Rolnictwa i Rozwoju Wsi toczy się postępowanie dotyczące majątku „S.” ;
5
- art. 10 ust. 1 u.k.w.h. w związku z art. 6 k.c., art. 232 in fine k.p.c.
w związku z art. 278 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c. przez nieprzeprowadzenie dowodu
z opinii biegłego geodety i niezasadne przyjęcie, że powódka wykazała pełną
tożsamość nieruchomości jej poprzedników prawnych z nieruchomością aktualnie
objętą księgą wieczystą KW x, co doprowadziło do błędnego uznania powódki za
legitymowaną czynnie w odniesieniu całej tej nieruchomości;
- art. 386 § 4 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy wskutek uchylenia
się przez Sądy obu instancji od rozstrzygnięcia, czy przedmiotowa nieruchomość
przeszła na własność Skarbu Państwa na podstawie przepisów ustawy z dnia
12 marca 1958 r. oraz od ustalenia istnienia po stronie powódki pełnej legitymacji
czynnej, tj. w odniesieniu do całej nieruchomości.
Powołując się na tak ujęte podstawy kasacyjne, pozwana wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i uwzględnienie apelacji, ewentualnie
o uchylenie tego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia i kosztach postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną powódka wniosła o jej oddalenie
i zasądzenie na jej rzecz od pozwanej kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie, chociaż nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty mogły być uznane za usprawiedliwione.
Oczywiście bezzasadny okazał się zarzut obrazy art. 386 § 4 k.p.c. Przede
wszystkim zauważyć należy, że podstawy skargi kasacyjnej nie mogą stanowić
zarzuty kierowane pod adresem sądu pierwszej instancji, gdyż zaskarżeniu tym
środkiem odwoławczym podlega wyłącznie orzeczenie sądu drugiej instancji
(art. 3981
§ 1 k.p.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zostało już wyjaśnione, że o naruszeniu
tego przepisu można mówić wtedy, gdy sąd drugiej instancji, mimo stwierdzenia
nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy bądź konieczności
przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości i powinności uchylenia
wyroku, wydał inne niż przewidziane nim rozstrzygnięcie. Nierozpoznanie istoty
sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. zachodzi natomiast wówczas, gdy sąd
pierwszej instancji nie wniknął w ogóle w całokształt okoliczności sprawy, nie
6
zbadał merytorycznej podstawy powództwa, jak też, gdy rozstrzygnięcie nie odnosi
się do tego, co było przedmiotem sprawy. Stwierdzenie tego uchybienia stwarza
sądowi drugiej instancji możliwość, a nie obowiązek uchylenia wyroku i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania. Nie ma przeszkód, aby sąd drugiej instancji
wydał orzeczenie kończące postępowanie, jeśli uzna, że materiał dowodowy
zezwala na prawidłowe zastosowanie prawa materialnego (zob. m.in. wyroki: z dnia
3 grudnia 2010 r., I CSK 123/10, niepubl.; z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK
299/10, niepubl. oraz postanowienie z dnia 3 czerwca 2011 r., III CSK 330/10,
niepubl.).
Skarżąca upatrywała naruszenia ar. 386 § 4 k.p.c. w nierozpoznaniu istoty
sprawy przez Sąd Okręgowy, a więc w uchybieniu w ogóle nie objętym hipotezą
tego przepisu.
Zamierzonego skutku nie mógł wywrzeć zarzut naruszenia art. 16 ust. 1 i 3
ustawy z dnia 12 marca 1958 r., za pomocą którego skarżąca usiłowała wykazać
dopuszczalność samodzielnego stwierdzenia przez sąd orzekający w procesie
o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym spełnienia przesłanek przejęcia nieruchomości rolnej z mocy tej
regulacji. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd jednoznacznie
wyłączający taką możliwość i wskazujący, że orzekanie o przejęciu zostało
zastrzeżone w art. 16 ust. 3 wymienionej ustawy do drogi postępowania
administracyjnego (zob. orzeczenia: z dnia 21 sierpnia 1959 r., I CR 964/58,
OSNCK 1961, nr 2, poz. 42 i z dnia 14 listopada 1960 r., II CR 386/59, OSNC 1962,
nr 3, poz. 88; postanowienia: z dnia 13 lutego 1963 r., II CR 120/62, OSNPG 1963,
nr 7, poz. 43 oraz z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CSK 747/09, niepubl.; wyroki z dnia
8 maja 2002 r., III CKN 762/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 43 i z dnia 27 sierpnia
2008 r., II CSK 105/08, niepubl.). Sąd Okręgowy, odwołując się do tego poglądu,
nie naruszył wymienionych przepisów. Skarżący zapatrywaniu temu nie
przeciwstawił żadnych argumentów podważających jego trafność. Na marginesie
należy zauważyć, że poprzednik prawny skarżącej domagał się stwierdzenia
zasiedzenia przedmiotowej nieruchomości na swoją rzecz, a więc miał pełną
świadomość tego, że nie przysługuje mu żaden tytuł prawny do tej nieruchomości;
wniosek zgłoszony w tym przedmiocie został prawomocnie oddalony.
7
W uzasadnieniu powołanego wyżej wyroku z dnia 27 sierpnia 2008 r. Sąd
Najwyższy rozważając kwestię skutków uchylenia art. 16 ustawy z dnia 12 marca
1958 r. - z mocy art. 58 pkt 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r.
o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 107, poz.
464 ze zm.) - zwrócił uwagę na zasadniczy cel tej regulacji, wynikający już choćby
z samego jej tytułu. Niewątpliwie ustawa z dnia 12 marca 1958 r., mająca
charakter epizodyczny, była kolejną próbą uporządkowania stanów prawnych
nieruchomości objętych zmianami stanu posiadania i własności w trakcie
przeprowadzania reformy rolnej. Skoro w ustawie tej nie przewidziano przejścia
własności wskutek tylko wejścia jej w życie, można zasadnie twierdzić, że
derogacja art. 16 po niemal 30 latach obowiązywania oznacza wyczerpanie
uprawnień Skarbu Państwa wynikających z przeprowadzenia reformy rolnej
w związku ze "skonsumowaniem” przepisu, tzn. wyczerpania się stanów
faktycznych uzasadniających orzekanie o przejęciu własności. Wniosek taki jest
usprawiedliwiony tym bardziej, że na Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa
nałożono obowiązki sprzedaży gruntów rolnych pozostałych po państwowych
gospodarstwach rolnych. Wyjaśnia to przyczynę wyeliminowania z obowiązującego
systemu prawnego przepisu określającego drogę prawną do aktów
ekspropriacyjnych związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej.
Podsumowując ten wątek rozważań Sąd Najwyższy wskazał, że nie ma
uzasadnionych podstaw do wniosku, że w następstwie uchylenia tego przepisu
zmianie uległ stan prawny i kompetencję do orzekania o przejęciu nieruchomości
na rzecz Skarbu Państwa przeszły na sądy powszechne.
Stojąc na gruncie tego zapatrywania, aprobowanego przez skład orzekający,
należy uznać, że po uchyleniu art. 16 ustawy z dnia 12 marca 1958 r., w związku
z wyczerpaniem się przewidzianej w nim formuły porządkowania spraw
związanych z przeprowadzeniem reformy rolnej, nie jest możliwe uzyskanie decyzji
administracyjnej o przejęciu na własność Skarbu Państwa nieruchomości rolnej
w trybie tej ustawy. Skarżąca nie wykazała, aby przed Ministrem Rolnictwa
i Rozwoju Wsi toczyło się postępowanie w przedmiocie wydania decyzji
orzekającej o przejęciu przez Skarb Państwa nieruchomości rolnych wchodzących
8
w skład Majątku S. W konsekwencji, zarzut naruszenia art. 177 § 1 pkt 3 należało
ocenić jako bezzasadny.
Chybiony wreszcie okazał się zarzut naruszenia art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
w związku z art. 6 k.c. oraz art. 232 w związku z art. 278 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c.
Wbrew twierdzeniom skarżącej, podstawę dokonanej przez Sąd Okręgowy oceny
tożsamości gruntów objętych księga wieczystą Kw x z gruntami wchodzącymi w
skład majątku „S.” nie była prywatna opinia geodety H. F., lecz dokumenty, w
oparciu o które wpisano w tej księdze Skarb Państwa – Agencję Nieruchomości
Rolnych (poprzednika prawnego skarżącej) jako właściciela nieruchomości.
Dokumenty te, tj. zaświadczenie Urzędu Rejonowego w M. stwierdzające, że działki
o numerach 24, 33, 35, 52, 54 i 57 wchodziły w skład majątku ziemskiego
należącego do poprzedników prawnych powódki oraz odbitkę mapy ewidencyjnej
wsi S. z adnotacją Kierownika Oddziału Geodezji i Gospodarki Komunalnej Urzędu
Rejonowego w M., potwierdzającą przejecie tego majątku na cele reformy rolnej,
Sąd Okręgowy uznał za dokumenty urzędowe, których prawdziwości skarżąca nie
kwestionowała. Moc dowodowa dokumentu urzędowego wynikająca z art. 244 § 1
k.p.c., przy uwzględnieniu art. 252 k.p.c., polega na domniemaniu zgodności z
prawdą oświadczenia uprawnionego organu, zawartego w pochodzącym od niego
dokumencie. Sąd Okręgowy nie miał zatem uzasadnionych podstaw do
zasięgnięcia dowodu z opinii biegłego geodety w celu weryfikacji stwierdzeń
zawartych w tych dokumentach.
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutowi skarżącej
podważającemu stanowisko Sądu Okręgowego w kwestii dopuszczalności
rozstrzygania w sprawie z powództwa wytoczonego na podstawie art. 10 u.k.w.h.
o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego.
Zgodnie z art. 677 § 2 k.p.c. – w brzmieniu obowiązującym do dnia
2 października 2008 r., mającym zastosowanie do spadków otwartych przed dniem
14 lutego 2001 r. (art. 6 ust. 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy –
Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 181, poz. 1287) –
w wypadku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne podlegające
dziedziczeniu z ustawy, sąd wymieni w treści tego postanowienia spadkobierców
dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w nim. Stosownie zaś do
9
obowiązującego na powyższej zasadzie art. 677 § 3 k.p.c., jeżeli w postanowieniu
o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa
rolnego, sąd wyda w tym przedmiocie postanowienie uzupełniające. Obowiązek
orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku
otwartego przed dniem 5 lipca 1963 r. przewidziany został w a art. XX ustawy
z dnia 17 listopada 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 297 ze zm.).
Z treści przytoczonych przepisów wynika, że o dziedziczeniu gospodarstwa
rolnego może rozstrzygnąć wyłącznie sąd spadku w postanowieniu o stwierdzeniu
nabycia spadku, ewentualnie w postanowieniu uzupełniającym to orzeczenie;
kompetencji takiej nie ma sąd rozpoznający powództwo na podstawie art. 10
u.k.w.h. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono, że wniosek o wydanie
postanowienia uzupełniającego jest dopuszczalny w każdym przypadku
niezamieszczenia w orzeczeniu o stwierdzeniu nabycia spadku rozstrzygnięcia
o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, niezależnie od tego, czy spadkodawca
rzeczywiście pozostawił takie gospodarstwo (zob. postanowienie z dnia 28 czerwca
1976 r., III CRN 91/76, OSNCP 1977, nr 3, poz. 52). Postanowienie o stwierdzeniu
nabycia spadku w zakresie, w jakim nie rozstrzyga o dziedziczeniu gospodarstwa
rolnego nie ma mocy wiążącej wynikającej z art. 365 k.p.c. (zob. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009 r., IV CSK 146/09, niepubl.).
Z ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego orzeczenia
wynika, iż postanowienia stwierdzające nabycie spadku po A. B. i W. B. nie
zawierają – mimo istnienia takiej potrzeby - rozstrzygnięcia o dziedziczeniu
gospodarstwa rolnego. Skoro w procesie o uzgodnienie stanu prawnego
nieruchomości ujawnionego z rzeczywistym stanem prawnym przesądzenie tej
kwestii nie było możliwe, to wyrażonej przez Sąd Okręgowy oceny, że powódka w
postępowaniu tym wykazała pełną legitymację czynną, nie można zaaprobować.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 orzekł, jak
w sentencji.
10