Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 565/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa W. P.
przeciwko S. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 marca 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda kwotę 3600
(trzy tysiące sześćset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód - W. P. dochodził w postępowaniu nakazowym od pozwanego S. S.
kwoty 312.121.78 zł z odsetkami na podstawie weksla własnego i jako podstawę
roszczenia wskazywał art. 376 k.c. Wcześniej bowiem uiścił cały dług kredytowy
obciążający spółkę cywilną wobec niewystępującego w sporze banku.
Sąd Okręgowy wydał nakaz zapłaty zgodnie z żądaniem pozwu, a następnie
utrzymał nakaz w mocy po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.
Strony były wspólnikami spółki cywilnej (WW ”E.”), a ich udziały w zyskach i
stratach spółki wynosiły po 50%. W kwietniu 2008 r. spółka zawarła umowę
kredytową z bankiem i dla zabezpieczenia wierzytelności kredytowej wystawiony
został przez powoda i pozwanego weksel in blanco, zaopatrzony w poręczenie
żony powoda. W czerwcu i lipcu 2009 r. strony złożyły wobec siebie oświadczenia o
”wypowiedzeniu umowy spółki”. W lipcu 2009 r. kredytodawca wypowiedział umowę
kredytu wspólnikom i wezwał ich do zapłaty należności kredytowej w wysokości
624.034,28 zł. Powód spłacił w dniu 29 sierpnia 2009 r. całość zadłużenia, uzyskał
posiadanie weksla od banku, na którym zamieszczono indos tego banku
(remitenta) na rzecz powoda. Powód (nabywca weksla) uzupełnił następnie weksel,
wpisując na nim sumę wekslową na kwotę 624.243,57 zł i termin płatności weksla
(27 sierpnia 2009 r.). Następnie wezwał pozwanego do zapłaty połowy tej sumy.
W ocenie Sądu Okręgowego, powód wypełnił weksel gwarancyjny
niezgodnie z treścią deklaracji wekslowej, ponieważ w chwili uzupełnienia weksla
wierzytelność wekslowa już wygasła, a weksel nie zabezpieczał wierzytelności
regresowej wynikającej z art. 376 k.c. Po wniesieniu zarzutów od nakazu
zapłaty przedmiotem rozpoznania może być również roszczenie regresowe
wynikające z faktu spłaty przez powoda(wspólnika) długów kredytowych spółki
cywilnej. Roszczenie regresowe może być rozpoznane w obecnym postępowaniu,
a przepisy art. 618 k.p.c. w zw. z art. 875 § 3 k.c. nie mają zastosowania.
Powód udowodnił, że płacąc dług kredytowy spółki, poniósł nakład z majątku
osobistego na majątek wspólny spółki cywilnej.
3
Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanego, przyjmując, że w postępowaniu
wywołanym wniesieniem zarzutów od nakazu zapłaty nie istnieje zakaz badania
innych okoliczności faktycznych niż dotyczące zobowiązania podstawowego,
będącego podstawą wystawienia weksla gwarancyjnego. Wystarczy bowiem
wykazanie przez powoda, że związek między podstawą powództwa opartą na
wekslu i stosunku podstawowym wynika z twierdzeń powoda, iż dany weksel
zabezpiecza dochodzoną równocześnie wierzytelność wekslową. Merytoryczna
zasadność takiego twierdzenia powoda jest tu bez znaczenia, toteż skuteczne
podważenie żądania opartego na wekslu oznacza konieczność badania powództwa
w oparciu o stosunek podstawowy wskazany w pozwie, a powód w pozwie
wskazywał właśnie obie te podstawy (weksel i spłatę należności kredytowej
istniejącej wobec spółki).
Analizując treść art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c., Sąd Apelacyjny stwierdził,
że sformułowana w nim zasad kompleksowego rozstrzygania roszczeń związanych
z istnieniem współwłasności (także łącznej, art. 875 § 3 k.c.) nie ma charakteru
absolutnego. Występuje zatem możliwość, że niektóre roszczenia między byłymi
wspólnikami spółki cywilnej po jej ustaniu mogą być rozstrzygane poza
nieprocesowym postępowaniem działowym. Wyjątek taki zachodzi wówczas, gdy
spór odnoszący się do takiego roszczenia (np. regresowego) zawisł między byłymi
wspólnikami przed wszczęciem postępowania działowego. W rozpoznawanej
sprawie doszło do takiej właśnie sytuacji. Nakaz zapłaty wobec pozwanego
wydano w dniu 14 września 2009 r., a postanowieniem z dnia 6 lipca 2010 r.
uchylono postanowienie Sądu Okręgowego o przekazaniu niniejszej sprawy
do rozpoznania w toczącym się postępowaniu działowym. Dla powstania
dochodzonego przez powoda roszczenia regresowego (art. 376 k.c.) nie ma
znaczenia zapłata przez powoda długu kredytowego spółki z majątku
niezwiązanego z prowadzeniem jej działalności. Pozwany dłużnik regresowy
nie wykazał tego, że kwota 42.000 zł przeznaczona została ostatecznie na zapłatę
długu kredytowego spółki, co miałaby pomniejszyć rozmiar roszczenia
regresowego powoda.
W skardze kasacyjnej pozwanego podniesiono zarzuty naruszenia art. 495
§ 2 k.p.c. i art. 496 § 2 i art. 496 k.p.c. w zw. z art. 385 k.p.c., art. 227 k.p.c. i art.
4
217 § 2 k.p.c. w zw. z art. 385 k.p.c., art. 375 § 5 k.p.c. oraz art. 618 § 2 zdanie
trzecie k.p.c. Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
1. Skarżący utrzymuje pogląd, że naruszenie art. 495 § 2 i art. 496 k.p.c.
nastąpiło w wyniku błędnego przyjęcia, iż zakresem kognicji sądu prowadzącego
postępowanie na skutek wniesienia zarzutów od nakazu zapłaty, wydanego na
podstawie weksla, może być roszczenie niestanowiące stosunku prawnego
podstawowego wobec zobowiązania wekslowego. Doprowadziło to w rezultacie do
orzekania w zakresie roszczenia, które nie stanowiło podstawy wydania
zaskarżonego przez pozwanego nakazu zapłaty.
Sąd Apelacyjny trafnie stwierdził, że powód (b. wspólnik) wypełnił nabyty od
banku (remitenta) weksel gwarancyjny niezgodnie z deklaracją wekslową,
ponieważ umieścił na nim sumę odpowiadającą zadłużeniu wspólników spółki
cywilnej wobec banku już po spłacie zobowiązania kredytowego. Wystawiony
przez wspólników (kredytobiorców) weksel służył tymczasem zabezpieczeniu
wierzytelności wynikającej ze stosunku kredytowego łączącego bank
ze wspólnikami. Po spłaceniu kredytu wierzytelność kredytowa wygasła i tym
samym nie mogło już powstać skutecznie zobowiązanie wekslowe powoda
(posiadacza weksla) wobec pozwanego (b. wspólnika). Nie znaczy to jednak, że nie
było uzasadnionych podstaw do utrzymania nakazu zapłaty z dnia 14 września
2009 r. w mocy.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiła się już kwestia
dopuszczalności powoływania się przez powoda (posiadacza weksla) na stosunek
inny niż stosunek podstawowy w celu utrzymania nakazu zapłaty w tzw. drugiej
fazie postępowania na podstawie weksla. Podkreślając obowiązującą
w postępowaniu nakazowym zasadę zakazu zmiany powództwa przez wierzyciela
wekslowego (art. 495 § 2 k.p.c.), dopuszcza się jednocześnie wyjątki. Jeżeli
już w pozwie (inicjującym tzw. pierwszą fazę postępowania nakazowego) powód
obok weksla (gwarancyjnego) przedstawia także fakty i dowody uzasadniające
roszczenie podstawowe albo przytacza fakty i dowody w odpowiedzi na zarzuty
5
pozwanego, pojawia się możliwość utrzymania przez sąd nakazu zapłaty w mocy
w razie niezasadności roszczenia wekslowego, a wykazania zasadności roszczenia
ze stosunku podstawowego (pozawekslowego; por. zwłaszcza uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1972 r., III PZ 17/70,OSNC 1973, z. 5, poz. 72).
Rozważano także możliwość-w celu utrzymania nakazu zapłaty - oparcia
roszczenia zapłaty na innym niż podstawowy stosunek obligacyjny, który łączyłby
powoda z pozwanym, a powód wykazał istnienie tego stosunku uzasadniającego
świadczenie dłużnika w rozmiarze objętym nakazem zapłaty (zob. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 marca 1997 r., I CKN 48/97, OSNC 1997, z. 9, poz. 124).
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 2006 r., II CSK 205/06
(OSNC 2007, z. 9, poz. 139) przyjęto możliwość wydania nakazu zapłaty na
podstawie weksla gwarancyjnego stanowiącego zabezpieczenie innej
wierzytelności niż ta, dla której dochodzenia powód posłużył się wekslem.
Recz jasna, także w takiej sytuacji powinny być w pozwie wskazane obydwie
podstawy roszczenia wierzyciela, na podstawie weksla i określonego stosunku
podstawowego. Podobne stanowiska wynika z wyroku z dnia 6 kwietnia 2011 r.
I CSK 386/10 (Biuletyn Sądu Najwyższego z 2011, z. 6, s. 11) i z wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 11 marca 2011 r., II CSK 311/10 (Monitor Prawa Bankowego
2012, z. 1, s. 41). W tym ostatnim orzeczeniu stwierdzono, że nakaz zapłaty,
zasadzający nieistniejące roszczenie wekslowe, nie może być utrzymany w mocy
na podstawie niepowołanego w pozwie stosunku cywilnoprawnego innego niż
stosunek podstawowy względem dochodzonego roszczenia.
Nie można podzielić stanowiska skarżącego, że „powód w żadnym miejscu
nie powołał się na to, iż stosunkiem podstawowym dla weksla jest tzw. roszczenie
regresowe” (s. 9 skargi). O czym innym świadczy jednak treść pozwu, opisana
następnie w określeniu żądania powoda w uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej
instancji(m.in. wyraźne wskazywanie roszczenia regresowego z art. 376 k.c. w zw.
z art. 867 k.c., jego wysokości). Prawidłowe są zatem ustalenia przyjęte w tym
względzie przez Sądy meriti (s. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Nie ma przy
tym znaczenia samo - jak się okazało - nietrafne pierwotnie przekonanie powoda,
że nabył skuteczne roszczenie na podstawie weksla, a nie niezależne od tego
żądania roszczenie regresowe wynikające z art. 376 k.c. w zw. z art. 864 k.c.
6
Jeżeli to drugie żądanie zgłoszone zostało już w pozwie, to mogło być
merytorycznie rozpatrywane w obecnym postępowaniu po wniesieniu zarzutów od
nakazu zapłaty.
Za nietrafne należy zatem uznać zarzuty naruszenia art. 495 § 2, art. 496
k.p.c. w zw. z art. 385 k.c.
2. Pojawiła się także kwestia ,czy roszczenie regresowe powstające między
b. wspólnikami spółki cywilnej (art. 376 k.c.) powinno być rozpatrywane w toku
postępowania o dział majątku spółki cywilnej (art. 618 k.p.c. w zw. z art. 875 k.c.)
i czy mogło być ono zatem rozpoznane w obecnym postępowaniu. W art. 618 § 2
k.p.c. przyjęto bowiem jako zasadę, że z chwilą wszczęcia postępowania
o zniesienie współwłasności odrębne postępowanie w sprawach wymienionych
w art. 618 § 1 k.p.c. jest niedopuszczalne. Sprawy będące w toku przekazuje się do
dalszego postępowania sądowi prowadzącemu postępowanie o zniesienie
współwłasności, a gdy postępowanie o zniesienie współwłasności wszczęto po
wydaniu wyroku, przekazanie następuje tylko wówczas, gdy sąd drugiej instancji
uchyli wyrok i sprawę przekaże do ponownego rozpoznania.
Z akt spraw wynika to, że wniosek o podział majątku b. wspólników spółki
cywilnej (stron w obecnym procesie) został złożony po wydaniu nakazu zapłaty
z dnia 14 września 2009 r., w którym rozstrzygnięto o żądaniu powoda, a więc już
po rozpoczęciu obecnego postępowania rozpoznawczego. Strony postępowania
przedstawiają odmienne interpretacje sformułowania „po wydaniu wyroku”,
przyjętego w art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c. Przepis ten, jak wspomniano,
wprowadza wyjątek od zasady koncentracji postępowań obowiązującej w toku
podziału majątku spółki cywilnej po jej ustaniu
Zdaniem skarżącego, formuła ta oznacza konieczność zakończenia
postępowania w pierwszej instancji, tymczasem po wniesieniu zarzutów od nakazu
zapłaty sprawa toczy się nadal przed sądem pierwszej instancji. Właściwsza jest
jednak taka interpretacja, która kładzie nacisk na kwestię pierwszego,
merytorycznego rozstrzygnięcia, wydanego w zainicjowanym (jeszcze przed
wnioskiem o podział majątku) postępowaniu nakazowym. Chodzi bowiem
o kontynuowanie tak rozpoczętego postępowania w odniesieniu do elementów
7
majątkowych podlegających podziałowi. Zgodnie z art. 3532
k.p.c., do nakazów
zapłaty stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach, jeżeli kodeks nie stanowi
inaczej. Przewidzianą zatem w art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c. formułę prawną
należy rozumieć także w tym sensie, że postępowanie o zniesienie współwłasności
(w częściach ułamkowych) powinno nastąpić także „po wydaniu nakazu zapłaty”.
Nie ma bowiem jakiś zasadniczych powodów natury procesowej, aby
w omawianym zakresie przyjmować odmienne skutki prawne wydania wyroku
i nakazu zapłaty. Oznacza to, że przekazanie sprawy sądowi rozpatrującemu
wniosek o podział majątku b. spółki nie następuje także wówczas, gdy wniosek
o podział został złożony po zapadnięciu rozstrzygnięcia merytorycznego w postaci
nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 618 § 2 zdanie trzecie k.p.c.).
Zarzut naruszenia art. 618 § 2 zdanie 3 k.p.c. uznać należy także za
nieuzasadniony. Tym samym nie doszło do sugerowanego przez powoda w pkt I.2
części wstępnej skargi pozbawienia pozwanego możności obrony jego praw
w obecnym postępowaniu.
Z przedstawionych względów oddalono apelację pozwanego jako
nieuzasadnioną (art. 39814
k.p.c.). O kosztach postępowania rozstrzygnięto zgodnie
z postanowieniami art. 98 k.p.c. i art. 108 § 1 k.p.c.