Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 509/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. K.-L.
przeciwko Przedsiębiorstwu Państwowemu „Porty Lotnicze” w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 25 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 6 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
2
Uzasadnienie
Powódka K. K. – L. wystąpiła przeciwko pozwanemu Przedsiębiorstwu
Państwowemu PORTY LOTNICZE w W., na podstawie art. 129 ust. 2 ustawy z
dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jedn. Dz. U. 2008r. Nr
25, poz. 150 ze zm. – dalej jako p.o.ś.). pozwem o zapłatę odszkodowania z tytułu
rewitalizacji akustycznej budynku oraz na podstawie art. 435 k.c. o odszkodowanie
z tytułu spadku wartości nieruchomości.
Wyrokiem wstępnym z dnia 20 sierpnia 2010 r. Sąd Rejonowy uznał
roszczenie powódki o odszkodowanie za spadek wartości nieruchomości za
usprawiedliwione co do zasady.
Sąd Rejonowy ustalił, że powódka jest właścicielką nieruchomości położonej
w W. przy ul. J.[...]. Nieruchomość znajduje się w strefie ograniczonego
użytkowania, utworzonej rozporządzeniem Wojewody nr 50 z dnia 7 sierpnia 2007
r. w sprawie utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla Portu Lotniczego
im. F. Chopina (Dz. Urz. Wojewody Mazowieckiego z 2007 r. Nr 156, poz. 4276)
wydanym na podstawie art. 135 ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo
ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. 2008 r. Nr 25, poz. 150 ze zm. – dalej jako
p.o.ś.).
W ocenie tego Sądu powódka nie może uzyskać dochodzonego
odszkodowania w oparciu o przepis art. 129 p.o.ś., z uwagi na nieobowiązywanie
obszaru ograniczonego użytkowania dla Portu Lotniczego im. Fryderyk Chopina.
W dniu 15 listopada 2008 r. nastąpiła bowiem zmiana art. 135 ust. 2 p.o.ś., przez
określenie, że obszar ograniczonego użytkowania tworzy sejmik wojewódzki
w drodze uchwały, jednak ustawa zmieniająca nie zwierała przepisów
przejściowych, które wskazywałyby na utrzymanie w mocy przepisów
wykonawczych wydanych na podstawie art. 135 ust. 2 p.o.ś., a tym samym
rozporządzenie stało się nieaktualne. W konsekwencji tego – jak stwierdził –
w uzasadnieniu wyroku upadła podstawa prawna do żądania przez powódkę
3
odszkodowania z tytułu rewitalizacji akustycznej budynku, które jest bezzasadne
i podległo oddaleniu.
Powódka powoływała się na pogorszenie warunków korzystania
z nieruchomości na skutek emitowania hałasu powyżej dopuszczalnego poziomu,
co wpływa na pogorszenie komfortu życia jej mieszkańców oraz obniżenie wartości
nieruchomości i uniemożliwienie korzystania w pełni z jej własności. Okoliczności te
pozwoliły – zdaniem Sądu Rejonowego – rozważać roszczenie powódki o
odszkodowanie z tytułu spadku wartości nieruchomości na podstawie art. 435 k.c.
w zw. z art. 322 p.o.ś. Powódka nie może natomiast, także w tym zakresie,
powoływać się na art. 129 p.o.ś., z uwagi na nieobowiązywanie obszaru
ograniczonego użytkowania. Przepis ten stanowiący lex specialis w stosunku do
art. 322 p.o.ś. ma zastosowanie wyłącznie w związku ze stworzeniem strefy
ograniczonego użytkowania. Nie wyłącza to jednak stosowania art. 322 p.o.ś.
i z jego odesłania przepisów Kodeksu cywilnego, jako podstawy dochodzenia
roszczeń powstałych w następstwie wprowadzonych ograniczeń, które nastąpią
bez związku z treścią tych ograniczeń, ale w związku z działalnością podmiotu, na
rzecz którego ograniczenie nastąpiło. Sąd Rejonowy uznał, że pozwany prowadzi
przedsiębiorstwo wprowadzane w ruch siłami przyrody, jakim jest lotnisko i z tą jego
działalnością jest związana nadmierna emisja hałasu, stanowiąca przyczynę
obniżenia wartości nieruchomości powódki. Za przyjęciem, że pozwany jest
przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 435 k.c. przemawia fakt, że ustawa – Prawo
ochrony środowiska wskazuje, jako podmiot odpowiedzialny za wypłatę
odszkodowania w przypadku utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania
lotnisko, a nie poszczególne linie lotnicze. Odnosząc się do kwestii obniżenia
wartości nieruchomości wskazał, że stanowi ono wymierną stratę, niezależnie od
tego, czy właściciel ją zbył lub zamierza ja zbyć. Spadek wartość rzeczy wyrażony
w pieniądzu i odnoszony do zasad rządzących rynkiem jest szkodą poniesioną
przez powódkę w rozumieniu art. 361 k.c.
Na skutek apelacji pozwanego Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu
Rejonowego w ten sposób, że oddalił powództwo i rozstrzygnął o kosztach procesu
za obie instancje stosownie do jego wyniku.
4
Sąd Okręgowy podzielił rozważania Sądu Rejonowego odnośnie do
bezzasadności żądania powódki zasądzenia odszkodowania z tytułu rewitalizacji
budynku w oparciu o art. 129 p.o.s., jako trafne i nie wymagające ponownego ich
przytaczania.
Nie zaakceptował natomiast stanowiska Sądu pierwszej instancji, że
roszczenia powódki są usprawiedliwione co do zasady na podstawie art. 435 k.c.,
który ma zastosowanie jedynie do przedsiębiorstw, w całości wprawianych w ruch
za pomocą sił przyrody. Do zastosowania art. 435 k.c. nie wystarczy, by
przedsiębiorstwo lub zakład bezpośrednio wykorzystywały elementarne siły
przyrody, lecz chodzi o procesy polegające na przetwarzaniu energii elementarnej
na pracę lub inne postacie energii, co wymaga użycia maszyn i innych urządzeń
przetwarzających. Zastosowana jako źródła energii siła przyrody ma stanowić siłę
napędową przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości. Podzielił zarzut apelującego
który, odwołując się do przedmiotowej definicji przedsiębiorstwa z art. 551
k.c.,
podniósł, że skoro pozwany nie jest posiadaczem statków powietrznych, to nie
może ponosić odpowiedzialności za hałas spowodowany przez wytworzony przez
nie ruch, a ewentualną odpowiedzialność w tym zakresie ponosi na podstawie art.
206 i 207 ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo Lotnicze (tekst jedn.: Dz.U.
z 2006 r. Nr 100, poz. 696 ze zm.) osoba eksploatująca statki powietrzne.
Odmienna pod tym względem – co podnosił apelujący – jest natomiast sytuacja
lotniska wojskowego, wówczas bowiem zarówno samoloty i cała infrastruktura
lotnicza należą do tego samego podmiotu – Skarbu Państwa reprezentowanego
przez Wojskowy Zarząd Infrastruktury. Sąd Okręgowy podzielił zarzut apelującego,
że ze względu na odrębność podstaw prawnych z tytułu art. 129 do 136 ustawy
z dnia 27 kwietnia 2001 r. ustawy – Prawo ochrony środowiska bezpodstawna jest
dokonana przez Sąd Rejonowy interpretacja art. 435 k.c. odwołująca się do zasady
odpowiedzialności z art. 136 ust. 2 tej ustawy.
W skardze kasacyjnej powódki od wyrok Sądu Okręgowego, opartej na obu
ustawowych podstawach, skarżąca zarzuciła naruszenie:
1) art. 129 ust. 2 p.o.ś. przez jego niezastosowanie i przyjęcie, że powództwo nie
zasługuje na uwzględnienie wobec utraty mocy obowiązującej przez
5
rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego Nr 50 z dnia 7 sierpnia 2007 r.
w sprawie utworzenia obszaru ograniczonego użytkowania dla Portu
Lotniczego im. Fryderyka Chopina,
2) art. 135 ust. 2 p.o.ś. przez niewłaściwą wykładnię i przyjęcie, że zmiana jego
treści dokonana na podstawie ustawy z dnia 3 października 2008 r.
o udostępnieniu informacji o środowisku, jego ochronie, udziale
społeczeństwa w ochronie społeczeństwa oraz o ocenach oddziaływania na
środowisko (Dz. U. Nr 1999, poz. 1227 – dalej jako ustawa o udostępnieniu
informacji o środowisku) spowodowała utratę mocy obowiązującej przez
rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego z dnia 7 sierpnia 2007 r.,
3) art. 316 § 1 k.p.c. przez niewzięcie pod uwagę obowiązywania tego
rozporządzenia,
4) art. 435 w zw. z art. 322 – 328 p.o.ś. i przyjęcie, że pozwany nie jest
przedsiębiorstwem wprawianym w ruch za pomocą sił przyrody, o którym jest
mowa w art. 435 k.c.,
5) art. 435 k.c. przez niewłaściwą wykładnię i ograniczenie definicji
przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 435 k.c. do definicji wskazanej w art. 551
k.c.,
6) art. 206 i 207 ustawy Prawo lotnicze przez ich błędne zastosowanie
w sprawie i przyjęcie, że za hałas generowany przez statki powietrzne
korzystające z lotniska pozwanego odpowiada osoba eksploatująca statek
powietrzny jak też, że przepisy te wyłączają odpowiedzialność na podstawie
art. 435 i nie stanowią lex specialis do art. 436 k.c.,
7) art. 1 Protokołu Nr 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności przez usankcjonowanie zaskarżonym wyrokiem
naruszenia przez pozwanego prawa własności nieruchomości powódki, bez
potrzeby kompensaty poniesionej szkody oraz art. 6 Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przez pozbawienie powódki prawa
do rzetelnego procesu,
6
8) art. 21 ust. 1 i 2 Konstytucji przez usankcjonowanie naruszenia przez
pozwanego prawa własności nieruchomości powódki bez potrzeby
rekompensaty poniesionej szkody,
9) naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez brak wskazania w uzasadnieniu wyroku
uzasadnienia prawnego dla wydanego orzeczenia, niewyjaśnienie jego
podstawy faktycznej i prawnej, rażącą ogólnikowość uzasadnienia, a tym
samym uniemożliwienie jego kontroli instancyjnej.
We wnioskach skargi powódka domagała się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podzielić należy, wyrażającą się w zarzucie naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
krytykę uzasadnienia zaskarżonego wyroku, które może rodzić wątpliwości co do
prawnych motywów rozstrzygnięcia oraz mające początek w uzasadnieniu wyroku
Sądu Rejonowego wątpliwości odnośnie do jego zakresu przedmiotowego.
Powódka wystąpiła w sprawie z dwoma wyraźnie wyspecyfikowanymi pod
względem faktycznym i prawnym roszczeniami. Domagała się mianowicie na
podstawie art. 129 ust. 2 p.o.ś. odszkodowania z tytułu rewitalizacji akustycznej
budynku i na podstawie art. 435 w zw. z art. 322 p.o.ś. odszkodowania z tytułu
spadku wartości nieruchomości.
Sąd Rejonowy, który uznał za usprawiedliwione co do zasady roszczenie
powódki o odszkodowanie za spadek wartości nieruchomości, w motywach
swojego wyroku dokonał również oceny zasadności drugiego jej roszczenia
opartego na art. 129 ust. 2 p.o.ś. i uznał że nie zasługuje ono na uwzględnienie,
niejako uprzedzając tym samym nie wydane jeszcze w tym zakresie
rozstrzygnięcie, zaś Sąd Okręgowy poddając to stanowisko merytorycznej kontroli,
bez jakiegokolwiek uzasadnienia swojego stanowiska, przyłączył się do tej oceny.
Kwestia zastosowania art. 129 ust. 2 p.o.ś. jako podstawy roszczenia
odszkodowawczego właściciela nieruchomości z tytułu obniżenia jej wartości
w związku z ograniczeniem sposobu korzystania z nieruchomości w następstwie
7
ustanowienia obszaru ograniczonego użytkowania, była już przedmiotem rozważań
Sądu Najwyższego. W postanowieniu z dnia 24 lutego 2010 r. III CZP 128/09 SN
(Lex nr 5781 38) Sąd Najwyższy trafnie wskazał, że związek ustanowienia obszaru
ograniczonego użytkowania z obniżeniem wartości nieruchomości należy rozumieć
szeroko. W związku z ustanowieniem obszaru ograniczonego użytkowania
pozostaje nie tylko obniżenie wartości nieruchomości będące następstwem
ograniczeń przewidzianych bezpośrednio w treści rozporządzenia o utworzeniu
obszaru (zwłaszcza ograniczeń w zabudowie), lecz także obniżenie jej wartości
wynikające z tego, że na skutek wejścia w życie rozporządzenia dochodzi do
zawężenia granic własności (art. 140 i 144 k.c.) i tym samym ściśnienia wyłącznego
władztwa właściciela względem nieruchomości położonej na obszarze
ograniczonego użytkowania. Właściciel, który przed wejściem w życie
rozporządzenia mógł żądać zaniechania immisji (hałasu) przekraczającego
standard ochrony środowiska, w wyniku ustanowienia obszaru możliwości takiej
zostaje pozbawiony. Szkodą podlegającą naprawieniu na podstawie art. 129 ust. 2
p.o.ś. jest więc także obniżenie wartości nieruchomości wynikające z faktu, że
właściciel będzie musiał znosić dopuszczalne na tym obszarze immisje.
W świetle powyższego, za właściwą podstawę prawną uzyskania przez
powódkę ochrony w zakresie roszczenia o naprawienie szkody w postaci
zmniejszenia się wartości nieruchomości, wynikającej z faktycznego oddziaływania
lotniska pozwanego, emitującego hałas w stopniu, który uzasadniał utworzenie
obszaru ograniczonego użytkowania, jeżeli obszar ten obowiązuje, uznać należy
art. 129 ust. 2 p.o.ś.
Wskazana przez powódkę podstawa prawna jej roszczenia nie ma
charakteru wiążącego sądy orzekające w sprawie, które nie mogły jedynie
rozstrzygać sprawy na podstawie innego stanu faktycznego, niż ten, który jest
podstawą powództwa. Jeżeli jednak z powołanych w jego uzasadnieniu
okoliczności faktycznych wynika, że roszczenie jest uzasadnione w całości bądź
w części, to powinno być ono uwzględnione mimo, że jego podstawa prawna
została błędnie przytoczona.
8
W tym stanie rzeczy pozostaje odnieść się do kwestii obowiązywania
rozporządzenia Wojewody Mazowieckiego nr 50 z dnia 7 sierpnia 2007 r.
w związku z kolejnymi zmianami art. 135 ust. 2 p.o.ś. Przepis ten zawierający
upoważnienie do ustanawiania obszarów ograniczonego użytkowania (art. 135
ust. 2) został zmieniony przez art. 19 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zmianie
niektórych ustaw w związku ze zmianami w podziale zadań i kompetencji
administracji terenowej (Dz.U. Nr 175, poz. 1462 ze zm.). W wyniku tej zmiany
kompetencje do wydawania aktów w tym zakresie przeszły z dniem 1 stycznia
2008 r. z wojewodów na sejmiki województw, które miały je wydawać w formie
uchwały. O dalszym obowiązywaniu dotychczasowych rozporządzeń wojewodów
rozstrzygał art. 47 ust. 2 ustawy zmieniającej, stanowiąc o utrzymaniu ich w mocy
do czasu wydania nowych aktów prawa miejscowego przez organy przejmujące
zadania i kompetencje. Wbrew stanowisku zaskarżonego wyroku, rozporządzenie
Wojewody Mazowieckiego nr 50 nie utraciło mocy obowiązującej także po kolejnej
zmianie art. 135 ust. 2 ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu
informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie
środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227
ze zm.), która weszła w życie z dniem 15 listopada 2008 r. W jej następstwie nie
doszło bowiem do zmiany zakresu spraw przekazanych tym przepisem do
uregulowania w akcie prawa miejscowego, ani też nie uległy zmianie wytyczne
dotyczące treści tego aktu w rozumieniu § 32 ust. 2 rozporządzenia Prezesa Rady
Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”
(Dz.U. Nr 100, poz. 908). Zgodnie z zawartą w tym przepisie regułą walidacyjną,
która na podstawie § 147 powyższego rozporządzenia ma odpowiednio
zastosowanie do aktów prawa miejscowego, jeżeli zmienia się treść przepisu
upoważniającego do wydania aktu wykonawczego w ten sposób, że zmienia się
rodzaj aktu wykonawczego albo zakres spraw przekazanych do uregulowania
aktem wykonawczym lub wytyczne dotyczące treści tego aktu przyjmuje się, że taki
akt wykonawczy traci moc obowiązującą z dniem wejścia w życie ustawy
zmieniającej treść przepisu upoważniającego, jakim jest w omawianym stanie
prawnym art. 135 p.o.ś. Mimo nowelizacji ustawy – Prawo o ochronie środowiska
w opisanym wyżej zakresie, rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego nr 50
9
z dnia 7 sierpnia 2007 r. w przedmiocie utworzenia obszaru ograniczonego
użytkowanie, nie utraciło więc, w następstwie dokonanych zmian art. 135 ust. 1 i 2
p.o.ś. mocy obowiązującej (tak również WSA w Warszawie w szczegółowo
i obszernie umotywowanym wyroku z dnia 31 sierpnia 2009 r., IV SA/Wa 2569/07).
W tej sytuacji odmowa zastosowania przez Sąd Rejonowy, za akceptacją
Sądu Okręgowego, art. 129 ust. 2 p.o.ś. jako podstawy prawnej roszczenia powódki
z powodu błędnego zapatrywania odnośnie do utraty mocy obowiązującej przez
przedmiotowe rozporządzenie Wojewody Mazowieckiego i jego nieobowiązywania
w dacie orzekania niewątpliwie narusza zarówno art. 316 § 1 k.p.c. jak i art. 129
ust. 2 p.o.ś.
Przyjęte w niniejszym wyroku wskazania co wykładni omówionych przepisów
nie wyłączają możliwości przypisania pozwanemu na podstawie art. 435
odpowiedzialności za związane z ruchem lotniska szkody w mieniu w zakresie,
w jakim ustanowienie obszaru ograniczonego użytkowania nie wyłączyło ochrony
mienia oraz za szkody na osobie.
Przy właściwym, dla zdefiniowania pojęcia „przedsiębiorstwa poruszanego
siłami przyrody” w rozumieniu art. 435 k.c., funkcjonalnym ujęciu, pojęcie to
określać będzie przedsiębiorstwo, którego globalny cel funkcjonowania jest zależny
od użycia sił przyrody, a korzystanie z nich stanowi warunek konieczny jego
istnienia i funkcjonowania w tym sensie, że zarówno jego struktura jak i system
organizacji i wykonywania zadań jest dostosowany do sił przyrody i zależny od
nich. Ruch tego rodzaju przedsiębiorstwa wiąże się ze znacznym stopniem ryzyka
możliwości wyrządzenia szkody osobom trzecim, a użycie urządzeń technicznych,
o znacznym stopniu komplikacji technicznej ma charakter powszechny (wyrok SN
z dnia 10 października 2008 r., II CSK 232/08, Lex nr. 497665 i dalsze powołane
w nim orzeczenia SN)
Definicji tej odpowiada pozwane Przedsiębiorstwo PORTY LOTNICZE,
którego działalność polega na obsłudze startów i lądowań przewoźników lotniczych,
a jego siła napędową jako całości są siły przyrody. Mając to względzie nie można
zaakceptować stanowiska Sądu Okręgowego odwołującego się do treści art. 551
k.c. i kwalifikującego przedsiębiorstwo pozwanego w oparciu o jego strukturę
10
własnościową, jako nie mieszczące się w kategorii przedsiębiorstw poruszanych
siłami przyrody w ujęciu art. 435 k.c. Nie wchodzi tym samym w rachubę
odpowiedzialność za szkody, których naprawienia domaga się powódka, kierując
swoje roszczenia przeciwko pozwanemu na podstawie art. 435 k.c., ze strony osób
eksploatujących statki powietrzne obsługiwane przez pozwane Przedsiębiorstwo
w oparciu o art. 206 i 207 Prawa lotniczego.
Z tych przyczyn, przesądzających o zasadności podstaw wniesionej skargi
kasacyjnej, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 39814
k.p.c. i art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).