Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 255/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku K. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 24 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 maja 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w G., Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia
12 października 2010 r. zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, z dnia
27 listopada 2009 r. i przyznał K. P. prawo do emerytury od dnia złożenia wniosku.
W decyzji stwierdzono, że ubezpieczony ukończył wiek emerytalny 60 lat, lecz nie
wykazał wymaganego stażu ubezpieczenia, gdyż zamiast 35 lat okresów
2
składkowych i nieskładkowych udowodnił 34 lata 2 miesiące 7 dni. Do stażu pracy
nie wliczono okresu członkowstwa ubezpieczonego w Rolniczej Spółdzielni
Produkcyjnej „Z." w B. od dnia 1 lutego 1979 r. do dnia 31 grudnia 1979 r. z
powodu braku informacji z tego okresu co do liczby przepracowanych dniówek
obrachunkowych. Sąd zaliczył ten okres po ustaleniu na podstawie zeznań
świadków, że wnioskodawca, członek spółdzielni, pracował w niej jako zootechnik,
co do zasady we wszystkie dni robocze, co najmniej po 8 godzin dziennie, a zakres
jego obowiązków uzasadniał przyjęcie, że podlegał wówczas ubezpieczeniu na
podstawie dekretu z 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków
rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin
(jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 135).
Wyrokiem z dnia 20 maja 2011 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił apelację organu rentowego. W pełni akceptując ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego i traktując je jak własne, podkreślił, że organ rentowy
nie kwestionował w apelacji ustaleń co do wymiaru zatrudnienia ubezpieczonego,
jak też nie podważał wiarygodności dowodów, na których je oparto, ani też nie
wskazał dowodów, których przeprowadzenie prowadziłoby do odmiennych
wniosków, a jedynie konsekwentnie podtrzymywał stanowisko o możliwości
zaliczenia spornego okresu tylko na podstawie informacji o liczbie
przepracowanych dni. W ocenie Sądu Apelacyjnego, wymaganie takie znajdowało
uzasadnienie tylko w stanie prawnym obowiązującym przed dniem 1 stycznia 1999
r., tj. przed wejściem w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. nr
153, poz. 1227 ze zm.), gdyż na mocy tej ustawy zostały złagodzone
dotychczasowe warunki zaliczania okresów pracy w rolniczych spółdzielniach
produkcyjnych do okresów składkowych, w szczególności uchylony został warunek
obliczania okresów pracy w spółdzielni na zasadach określonych w przepisach
obowiązujących przed dniem wejścia w życie ustawy, w szczególności dekretu z
dnia 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni
produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych i ich rodzin. Innymi słowy w aktualnym
stanie prawnym nie jest wymagane wykazanie okresu pracy obliczonego według
reguł wskazanych w dekrecie z 1976 r., a jedynie na zasadach ogólnych. Sąd
3
zwrócił także uwagę, że w postępowaniu sądowym z zakresu ubezpieczeń
społecznych w pełni miarodajnym dowodem wykonywania pracy mogą być
zeznania świadków, zwłaszcza gdy uzyskano je od osób niezainteresowanych
bezpośrednio rozstrzygnięciem i gdy układają się one w spójną i logiczną całość.
Skarga kasacyjna organu rentowego, zawierająca wniosek o uchylenie
zaskarżonego nią wyroku i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy przez oddalenie
odwołania, została oparta na podstawie naruszenia prawa materialnego przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 29 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z art. 4
dekretu z dnia 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych
spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin, które
polegało na przyjęciu, że wnioskodawca spełnia ustawowe przesłanki
uzasadniające przyznanie mu prawa do wcześniejszej emerytury na podstawie art.
29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a w
szczególności wymagany okres składkowy i nieskładkowy. Skarżący Zakład
Ubezpieczeń Społecznych podniósł, że udowodnienie okresów pracy
ubezpieczonego w spółdzielni przed dniem 15 listopada 1991 r. możliwe było
wyłącznie na podstawie dokumentacji potwierdzającej przepracowanie w każdym
miesiącu 1979 r. co najmniej 20 dni, tymczasem w legitymacji ubezpieczeniowej nie
było stosownych informacji odnośnie do tego roku.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Wskazany w podstawie skargi kasacyjnej art. 29 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych stanowi o warunkach nabycia
prawa do emerytury przez ubezpieczonego urodzonego przed dniem 1 stycznia
1949 r., który nie osiągnął podstawowego wieku emerytalnego, lecz udowodnił
ukończenie 60 lat oraz co najmniej 35 lat okresów składkowych i nieskładkowych.
Zastosowanie przepisu art. 29 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych warunkowane jest ustaleniami faktycznymi, których
kierunek powiązany jest z treścią art. 6 ust. 2 tej ustawy wyliczającego okresy
przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r., uważane obecnie za okresy
4
składkowe. W art. 6 ust. 2 pkt 12 ustawy jako taki okres wskazano okresy pracy na
obszarze Państwa Polskiego w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych i w innych
spółdzielniach zrzeszonych w Centralnym Związku Rolniczych Spółdzielni
Produkcyjnych, w zespołowych gospodarstwach rolnych spółdzielni kółek
rolniczych zrzeszonych w Krajowym Związku Rolników, Kółek i Organizacji
Rolniczych oraz okresy pracy na rzecz tych spółdzielni - objętej obowiązkiem
ubezpieczenia społecznego, za które opłacono składkę na to ubezpieczenie lub w
których występowało zwolnienie od opłacania składki oraz przed dniem objęcia
obowiązkiem ubezpieczenia społecznego z tego tytułu. W przepisie tym – wbrew
stwierdzeniu Sądu Apelacyjnego – nie rozluźniono wymagań co do wykazania
ubezpieczeniowego charakteru okresu pracy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej.
Przepis ten nie zawiera odesłania do reguł ogólnych, niewskazanych zresztą przez
Sąd; jego zastosowanie dotyczy pracy, która była objęta obowiązkiem
ubezpieczenia społecznego przed dniem 15 listopada 1991 r.
Warunki podlegania ubezpieczeniu społecznemu należy – w okresie, którego
dotyczy spór – odnieść do art. 1 w związku z art. 2 pkt 3 dekretu z dnia 4 marca
1976 r. o ubezpieczeniu społecznym członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych
i spółdzielni kółek rolniczych oraz ich rodzin, wymieniającego jako podmioty
ubezpieczenia społecznego członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych oraz
innych spółdzielni, zrzeszonych w Centralnym Związku Rolniczych Spółdzielni
Produkcyjnych, wykonujących pracę w tych spółdzielniach, członków spółdzielni
kółek rolniczych zrzeszonych w Krajowym Związku Rolników, Kółek i Organizacji
Rolniczych, którzy wykonują pracę w zespołowych gospodarstwach rolnych tych
spółdzielni i pozostałe osoby, wykonujące pracę w spółdzielniach i wynagradzane
według zasad obowiązujących członków tych spółdzielni. Trzeba z tego wnosić, że
każdy członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej, który wykonywał pracę na jej
rzecz, wykonywał pracę objętą obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, o której
mowa w art. 6 ust. 2 pkt 12 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych. Objęcie pracy członków rolniczych spółdzielni
produkcyjnych ubezpieczeniem społecznym nie było zastrzeżone innymi
warunkami, lecz jednocześnie samo podleganie obowiązkowi ubezpieczenia należy
uznać za niewystarczające do zaliczenia okresu ubezpieczenia z tytułu pracy w
5
rolniczej spółdzielni produkcyjnej do okresów składkowych. Uwzględniając kontekst
systemowy ubezpieczeń społecznych sprzed reformy w 1991 r. trzeba stwierdzić,
że wymiar świadczonej pracy miał również wpływ na podleganie ubezpieczeniu
społecznemu i wprowadzona w art. 4 dekretu zasada ustalania okresu pracy w
spółdzielni wymaganego do uzyskania świadczeń przez uznawanie za dzień pracy
8 godzin pracy, za miesiąc 20 dni i za rok pracy rok obrachunkowy, w którym
mężczyzna przepracował w spółdzielni co najmniej 240 dni lub odpowiednio 18 dni
w miesiącu i 220 dni w roku, gdy użytkował działkę przyzagrodową lub dostarczał
spółdzielni produkty rolne wytworzone w prowadzonym przez siebie gospodarstwie
rolnym, poza członkowstwem w spółdzielni, decydowała o podleganiu
ubezpieczeniu społecznemu. Nie można pomijać, że w art. 8 ust. 4 równolegle
obowiązującej ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.) zastrzeżono
uwzględnianie przy ustalaniu okresów zatrudnienia wymaganych do uzyskania
emerytury lub renty inwalidzkiej tylko okresów zatrudnienia wykonywanego w
wymiarze czasu pracy nie niższym niż połowa obowiązującego w danym zawodzie.
W zakresie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego dla członków
rolniczych spółdzielni produkcyjnych ówczesne regulacje rzutują obecnie na
uwzględnianie okresu pracy w spółdzielni jako okresu składkowego, zważywszy że
w art. 195 o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie
wymieniono wśród uchylonych przepisów dekretu z dnia 4 marca 1976 r. jego art.
4, wskazując tylko na art. 1, 2, 3 pkt 3, 5 i 9, ust. 2 pkt 3 i ust. 3, art. 13-16, art. 18-
20, art. 22, art. 25, art. 26, art. 28. Ponadto na podstawie art. 194 ustawy
emerytalnej zostały utrzymane w mocy przepisy wykonawcze wymienionego
dekretu. W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że dopiero współcześnie tytułem
ubezpieczenia społecznego jest członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej
bez dodatkowych warunków (por. art. 6 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr
205, poz. 1585 ze zm.).
Stosowanie przeliczników dniówek obrachunkowych na okresy
ubezpieczenia społecznego uzasadnione było ze względu na różnicę między pracą
wykonywaną w ramach stosunku pracy a pracą świadczoną w ramach stosunku
6
członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 142/04, OSNP 2005 Nr 17, poz. 272 i z dnia 5
czerwca 1968 r., I PR 183/68, niepublikowany). Stosowanie przepisów o
ubezpieczeniu społecznym musiało uwzględniać swoisty stosunek prawny,
odmienny zarówno od pracowniczego, jak i od spółdzielczego stosunku pracy, w
którym pozostawali członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, opierający się
na prawie i obowiązku każdego zdolnego do pracy członka spółdzielni do
wykonywania pracy w spółdzielni w zakresie ustalonym przez statut lub uchwałę
walnego zgromadzenia (art. 113 ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i
ich związkach, Dz.U. z 1961 r., Nr 12, poz. 61) oraz przyjmowania za podstawę
obliczania wkładu pracy członków dniówki obrachunkowej (art. 116 ustawy o
spółdzielniach i ich związkach). Ten sposób obliczania stosowany był zresztą tylko
do okresów pracy w spółdzielni przypadających po dniu 1 lipca 1962 r., kiedy
wprowadzono nową ewidencję, odpowiadającą potrzebom emerytalnym; za okres
do dnia 30 czerwca 1962 r. za 1 dzień pracy przyjmowało się dniówkę
obrachunkową - nie więcej jednak niż 300 rocznie, a jeżeli w spółdzielni brak było
ewidencji dniówek obrachunkowych, zaliczało się 100 dni za każdy rok
członkostwa. Wyznacznikiem pracy w spółdzielni nie był przeto dzień pracy, ale
szczególny miernik nakładu pracy, którym była dniówka obrachunkowa (dniówka
inwentarzowa, także złoty obrachunkowy), a czasem stawki wynagrodzenia za
poszczególne roboty. Ogólna liczba dniówek uzyskanych w danym roku
gospodarczym stanowiła podstawę do obliczenia wynagrodzenia członka za dany
rok, płatnego zaliczkowo i wyrównywanego po sporządzeniu i zatwierdzeniu
bilansu.
Aktualny jest pogląd Sądu Najwyższego, że w stosunku do członków
rolniczej spółdzielni produkcyjnej istotne dla zaliczenia roku pracy do okresu
zatrudnienia wymaganego do uzyskania renty inwalidzkiej lub emerytury jest
przepracowanie w tym roku wymaganej ilości dniówek obrachunkowych, a nie
faktyczny okres pozostawania w ubezpieczeniu (por. wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 5 maja 1979 r., II UR 7/79, Nowe Prawo 1981 nr 6, s. 87, z dnia 12 maja 1999
r., II UKN 624/98, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 556 i z dnia 1 września 2010 r., II
UK 80/10, niepublikowany).
7
Ten pogląd ani wskazane wyżej przepisy nie stanowią jednak o źródle
wiedzy organu ustalającego prawo do świadczeń z tytułu ubezpieczenia
społecznego członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych, w szczególności nie
wymienia się dowodów, na których opierać ma się ustalenie przepracowania
wymaganej liczby dniówek obrachunkowych. Zasady dowodzenia tych faktów przez
organy rentowe przewidziane zostały w wydanym na podstawie art. 123 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, obowiązującym w
dniu wydania zaskarżonej decyzji rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty
tych świadczeń (Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm.). W § 22 tego rozporządzenia
postanowiono, że okresy zatrudnienia mogą być udowadniane zeznaniami
świadków tylko wówczas, gdy zainteresowany wykaże, że nie może przedstawić
zaświadczenia zakładu pracy. Także w § 22 ust. 2 rozporządzenia, z dnia 11
października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe
(Dz.U. Nr 237, poz. 1412) przewidziano, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość
udowodnienia okresu składkowego, od którego zależy prawo lub wysokość
świadczenia, zeznaniami świadków, dowód ten dopuszcza się pod warunkiem
złożenia przez zainteresowanego oświadczenia w formie pisemnej lub ustnej do
protokołu, że nie może przedłożyć odpowiedniego dokumentu potwierdzającego ten
okres. Przepis ten może być odpowiednio stosowany do okresów pracy członków
rolniczych spółdzielni produkcyjnych, zatem nie jest możliwe pominięcie tej istotnej,
a wykazywanej w skardze kasacyjnej okoliczności, że niemożność przedłożenia
odpowiednich dokumentów została potwierdzona przez skarżącego, który w
uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniósł brak w dokumentacji wniosku danych
dotyczących roku 1979, przy pełnym udokumentowaniu wymiaru pracy świadczonej
na rzecz spółdzielni później, do 31 stycznia 1994 r. Treść zeznań świadków
zastępuje dowód w postaci wykazu dniówek obrachunkowych.
Na podstawie zeznań świadków, które mogły być dowodem także w
postępowaniu rentowym, zostało niepodważalnie ustalone, że ubezpieczony w
spornym okresie od dnia 1 lutego 1979 r. do dnia 31 grudnia 1979 r. stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy, po 8 godzin dziennie, świadczył pracę zootechnika
na rzecz RSP "Z". To, że ustalenia tego dokonał Sąd Apelacyjny, ma tylko to
8
znaczenie, że Sąd Najwyższy jest nim związany (art. 39813
§ 2 in fine k.p.c.), wobec
czego zarzuty dotyczące niewłaściwego zastosowania przepisów przewidujących
warunki, od których spełnienia uzależnione było prawo ubezpieczonego do
emerytury są nietrafne.
Oddalenie skargi kasacyjnej opiera się na art. 39814
k.p.c.