Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 254/11
POSTANOWIENIE
Dnia 23 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
w sprawie ze skargi A. K. o wznowienie postępowania
w sprawie I Ns 204/07 Sądu Rejonowego
z wniosku A. D.
przy uczestnictwie J. M., i innych o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej A. K.
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 10 maja 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
A. K., będąca następczynią prawną uczestniczki postępowania H. G. z tytułu
nabycia spadku, skargą złożoną w dniu 16 października 2009 r. wniosła o
wznowienie postępowania zakończonego postanowieniem Sądu Rejonowego z
dnia 4 kwietnia 2007 r. w sprawie sygn. akt I Ns 204/07, którym stwierdzono
2
nabycie przez A. D. udziału 3/4 części w prawie współwłasności nieruchomości
położonej w województwie m., powiecie t., gminie T., miejscowości Z., o łącznej
powierzchni 0,46 ha, stanowiącej działki oznaczone w ewidencji gruntów nr 317 o
pow. 0,28 ha i nr 342 o pow. 0,18 ha, objętej KW nr x Sądu Rejonowego - przez
zasiedzenie z dniem 28 maja 2005 r.
Skarga o wznowienie postępowania oparta była na podstawie pozbawienia
możności działania uczestniczki postępowania H. G. (art. 401 pkt 2 k.p.c.)
i wykrycia nowych środków dowodowych (art. 403 § 2 k.p.c.).
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 22 listopada 2010r. oddalił skargę o
wznowienie postępowania. Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 10 maja 2011 r.
oddalił apelację skarżącej.
Sądy zgodnie przyjęły, że termin złożenia skargi został zachowany, gdyż
rozpoczął bieg w dacie dowiedzenia się przez A. K., jako następczynię prawną H.
G. zmarłej w dniu 6 maja 2007 r., o zakończeniu postępowania w sprawie sygn. akt
I Ns 204/07, co nastąpiło w dniu 31 sierpnia 2009 r., tj. dacie doręczenia na jej
wniosek odpisu prawomocnego postanowienia z dnia 4 kwietnia 2007 r.
W zakresie podstawy wznowienia z przyczyny nieważności Sąd odwoławczy
stwierdził, że pozbawienie strony możności działania zachodzi tylko wtedy, gdy
doszło do całkowitego pozbawienia jej możności obrony praw, a więc gdy strona
znalazła się w takiej sytuacji, która uniemożliwiła, a nie tylko utrudniła lub
ograniczyła popieranie przed sądem dochodzonych żądań lub obronę przed
zarzutami strony przeciwnej. W ocenie Sądu takie pozbawienie po stronie
uczestniczki H. G. nie miało miejsca, gdyż wezwano ją do udziału w sprawie w
charakterze uczestnika. Uczestniczka postępowania powiadomiła Sąd o chorobie,
braku możliwości odbierania pism kierowanych na jej adres domowy i podała
adres córki A. K., u której miała zamieszkać, jako właściwy dla kierowania
korespondencji. Pisma sądowe, w tym powiadomienie o terminach rozprawy w
dniach 31 stycznia 2007 r., 28 lutego 2008 r. dwukrotnie awizowane, zwrócone z
adnotacją „nie podjęto w terminie" były kierowane do H. G. pod adres miejsca jej
stałego zamieszkania. W dniu 26 lutego 2007 r. do Sądu wpłynęło pismo H. G., w
którym odnosząc się do wniosku o zasiedzenie, wskazała że ubiega się o zwrot
nieruchomości objętej wnioskiem, ale nie jest stroną postępowania z wniosku A. D.
3
o zasiedzenie. O terminie rozprawy wyznaczonym na dzień 4 kwietnia 2007 r.
zawiadomiono H. G. wysyłając korespondencję na adres A. K. oraz na adres
zamieszkania uczestniczki. Obie przesyłki odebrała odpowiednio w dniach 6 marca
2007 r. i 8 marca 2007 r. A. K. Na rozprawie nie stawiła się uczestniczka H. G., a
Sąd Rejonowy wydał postanowienie uwzględniające wniosek A. D. o zasiedzenie.
Zdaniem Sądu A. K. powinna poinformować uczestniczkę postępowania o terminie
rozprawy ponadto, skoro była umocowana do zarządu i administracji jej majątkiem,
to „powinna podjąć działania mające na celu ochronę przedmiotowego majątku".
Wskazane pełnomocnictwo z dnia 5 sierpnia 1997 r. udzielone przez H. G., z
podpisem notarialnie poświadczonym, umocowało A. K. do zarządu i administracji
majątkiem, i w związku z tym do zastępowania i reprezentowania, a także działania
w jej imieniu i na jej rzecz wobec wszelkich władz, urzędów administracji
państwowej, sądów, osób prawnych i fizycznych, do składania w jej imieniu
oświadczeń i wniosków, jak również do odbioru i kwitowania dokumentów,
korespondencji, przesyłek i należności z jakiegokolwiek tytułu mogących
przypadać. Pełnomocnictwo zawierało upoważnienie do zarządu nieruchomością
położoną we wsi Z. w gminie T., objętej księgą wieczystą Kw y, w tym
reprezentowania przed władzami i organami administracji państwowej i
samorządowej, a także przed sądami wszystkich instancji we wszelkich sprawach
związanych z przedmiotową nieruchomością. Sąd stwierdził ponadto, że zły stan
zdrowia uczestniczki, cierpiącej na chorobę nowotworową, nie miał istotnego
znaczenia, gdyż nie musiała ona działać osobiście, mogła ustanowić
pełnomocnika, który zwróciłby się do sądu lub sam sporządziłby kopie akt sprawy,
ponadto mogła wnieść o jej przesłuchanie w drodze pomocy sądowej. Ocenił, że
H. G. nie czyniąc tego, mimo iż wiedziała o toczącym się postępowaniu i mogła
podejmować czynności procesowe, sama nie skorzystała z możliwości działania w
sprawie.
Uczestniczka postępowania H. G. zmarła w dniu 5 maja 2007 r.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 11 września 2007 r. sygn. akt I Ns 481/07
stwierdził nabycie spadku po H. G. przez córkę A. K. w całości.
A. K. pismem z dnia 26 marca 2009 r. zgłosiła udział w sprawie z wniosku I.
D. o zasiedzenie innej nieruchomości (sygn. akt I Ns 532/09), przedkładając m.in.
4
kopię umowy z dnia 6 grudnia 1991 r. dzierżawy nieruchomości obejmującej działki
nr 317 i nr 342, zawartej przez T. M. z A. D. Umowa ta dotyczyła nieruchomości, co
do której stwierdzono zasiedzenie postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2007 r.
wydanym sprawie sygn. akt Ns 204/07, i powołana jest jako nowy środek
dowodowy w rozpoznawanej skardze o wznowienie postępowania.
Oceniając tę podstawę wznowienia, opartą na art. 403 § 2 k.p.c., Sąd
Okręgowy stwierdził, że istotne jest, aby fakty i dowody powołane przez
skarżącego zostały wykryte później (miały charakter „nowości") i nie mogły zostać
powołane w poprzednim postępowaniu. Powołany dowód w postaci umowy
dzierżawy był znany skarżącej A. K., która podała, iż w dniu wydania przez Sąd
Rejonowy postanowienia z dnia 4 kwietnia 2007 r. uczestniczka postępowania H.
G. nie posiadała tego dokumentu. Został on bowiem po śmierci innej uczestniczki
postępowania T. M., z jej archiwum dotyczącego starań o zwrot nieruchomości
wchodzących w skład dawnego majątku Z., przekazany A. K. Sąd drugiej instancji
zgodził się z wnioskiem Sądu Rejonowego, że wszystkie okoliczności sprawy
wskazują, że H. G. przy należytej staranności miała obiektywną możliwość
powołania się w zakończonym postępowaniu na wskazany dokument, skoro był on
w posiadaniu jej pełnomocniczki A. K. - umocowanej do zarządu i administrowania
majątkiem uczestniczki. Skoro A. K. miała wiedzę o toczącym się postępowaniu o
zasiedzenie działek nr 317 i nr 342, to jej obowiązkiem - w ocenie Sądu
Okręgowego - było poinformowanie matki o „fakcie istnienia takich dowodów i
ewentualne ich użycie". Dowody, na które powołuje się skarżąca, nie posiadają
cech „nowości" w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. ze względu na ich „ujawnialność"
w toku poprzedniego rozpoznania sprawy. Odmienne stanowisko zdaniem Sądu
oznaczałoby, że skarga o wznowienie służy do korygowania błędów, tj.
opieszałości, zaniedbań czy błędnej oceny potrzeby powołania dowodów,
popełnionych przez stronę przy prowadzeniu poprzedniej sprawy.
W skardze kasacyjnej opartej na podstawie naruszenia prawa procesowego
skarżąca zarzuciła naruszenie:
- przepisu art. 524 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. w związku z art.
401 pkt 2 k.p.c. poprzez przyjęcie, iż przywoływana podstawa wznowienia
postępowania zachodzi wyłącznie w sytuacji, gdy stronie nie dano w ogóle
5
możliwości działania w sprawie, a zatem znalazła się w takiej sytuacji, która
uniemożliwiała jej w ogóle popieranie przed Sądem dochodzonych żądań lub
obronę swych praw, co miało nie mieć miejsca w postępowaniu prowadzonym
z udziałem uczestniczki H. G., podczas gdy przepis art. 401 pkt 2 k.p.c. warunkuje
dopuszczalność żądania wznowienia postępowania naruszającym przepisy prawa
pozbawieniem możliwości działania przez stronę, które to pozbawienie trwało do
uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie, co miało miejsce w stosunku do
uczestniczki H. G. w postępowaniu sygn. akt I Ns 204/07; przepisu art. 524 § 1
k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. w związku z art. 403 § 2 k.p.c. poprzez
uznanie, iż warunek nieujawnialności nowych dowodów w sprawie, stanowiący
kwalifikację dla dopuszczalności wywiedzenia skargi o wznowienie postępowania,
dotyczy nie tylko strony, ale i jej pełnomocnika ogólnego, który nie był jednak ani
pełnomocnikiem procesowym w rozpoznawanej sprawie, ani też nie legitymował
się pełnomocnictwem szczególnym dotyczącym nieruchomości będącej
przedmiotem rozpoznania w sprawie sygn. akt I Ns 204/07, podczas gdy nie
powinno budzić jakichkolwiek wątpliwości, iż możliwość skorzystania ze środków
dowodowych zachodzi wyłącznie w sytuacji, gdy istniała obiektywna możliwość ich
powołania przez stronę, która na skutek przyczyn leżących po jej stronie
(opieszałość, zaniedbanie, zapomnienie, błędna ocena potrzeby powołania) tego
nie uczyniła.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu
Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Uczestnicy postępowania nie zajęli stanowiska w przedmiocie skargi
kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył:
Jak podkreśla się w orzecznictwie sądowym i nauce prawa skarga
o wznowienie postępowania ma charakter nadzwyczajnego środka prawnego.
Przepisy ją wprowadzające, umożliwiające wzruszenie prawomocnego orzeczenia
poza tokiem instancji i zastąpienie wydanego orzeczenia nowym, muszą być
wykładane ściśle, a wskazane przez stronę podstawy poddane restrykcyjnej ocenie
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 sierpnia 2005 r., IV CK 57/05, nie
publ.).
6
Chybiona jest podstawa kasacyjna odnosząca się do naruszenia art. 524 § 1
k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. w związku z art. 401 pkt 2 k.p.c., na skutek
odmowy wznowienia postępowania z powodu pozbawienia poprzedniczki prawnej
skarżącej możliwości działania w postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia.
Po pierwsze dlatego, że jak jednolicie przyjmuje się w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, przepis powyższy należy wykładać w ten sposób, że strona zostaje
pozbawiona możności działania tylko wtedy, gdy doszło do całkowitego
pozbawienia jej możności obrony, a więc gdy znalazła się w takiej sytuacji, gdy nie
tylko ograniczono lub utrudniono jej przedstawienie i popieranie swojego
stanowiska w toczącym się postępowaniu (por. wyrok z dnia 10 lipca 1974 r., II CR
331/74, OSNCP 1975, nr 5 poz. 84, wyrok z dnia 14 czerwca 1968 r., I CR 432/67,
OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 137, postanowienie z dnia 28 października 1999 r.,
II UKN 174/00, OSNP 2001, nr 4, poz. 133, postanowienie z dnia 21 września
2007 r., V CZ 88/07, nie publ.). Po drugie, przepis art. 401 pkt 2 in fine k.p.c.
wprost stanowi, że nie można żądać wznowienia postępowania, jeżeli przed
uprawomocnieniem się orzeczenia niemożność działania ustała. Uczestniczka
postępowania H. G. w piśmie z dnia 15 stycznia 2007r., skierowanym do Sądu
Rejonowego, wskazała adres zamieszkania córki A. K. jako swój adres dla
doręczeń. Tym samym na podstawie art. 138 § 1 k.p.c. pismo sądowe mogło być
odebrane pod tym adresem przez wymienioną, jako dorosłego domownika
adresatki. Oznacza to, że jakkolwiek powiadomienia o terminie rozprawy
wyznaczonych na dzień 31 stycznia 2007 r. i na dzień 20 lutego 2007 r. skierowane
zostały pod niewłaściwym adresem stałego miejsca zamieszkania uczestniczki, co
jako uchybienie procesowe sądu mogło ją pozbawić prawa do obrony poprzez
uniemożliwienie udziału w postępowaniu i prezentowania stanowiska w sprawie,
czy zgłaszania zarzutów, to przyczyna ta ustała. Doręczenie zawiadomienia o
terminie wyznaczonym na dzień 4 kwietnia 2007 r., w którym zamknięto rozprawę i
można było zgłosić zastrzeżenia lub żądać ponowienia czynności, było już
prawidłowe, zatem niemożność działania ustała (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 19 września 2001 r., V CZ 175/01, Prok. i Pr. 2002, nr 42). Po
trzecie, jednolicie przyjmuje się, że ta podstawa wznowieniowa musi być wynikiem
naruszenia przepisów prawa procesowego przez sąd lub inną stronę. Takie
7
naruszenie nie zostało jednak, poza wskazanym wyżej i podlegającym ustawowej
sanacji, wykazane. W szczególności nie jest podstawą wstrzymania czynności
sądowych powzięcie przez Sąd wiedzy o przewlekłej, nawet źle rokującej, chorobie
strony, o ile nie powstały wątpliwości do jej zdolności procesowej. Uczestniczenie
w postępowaniu jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem strony, ponadto może być
realizowane za pośrednictwem pełnomocników procesowych.
Trafnie wskazuje skarżąca na naruszenie przepisu art. 524 § 1 k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c. w związku z art. 403 § 2 k.p.c. wobec błędnej oceny
restytucyjnej podstawy wznowienia. Skarżąca przyznała, że dysponowała
dokumentem - wskazanym w skardze jako nowy środek dowodowy, zmierzający do
wykazania okoliczności posiadania zależnego, a nie samoistnego wnioskodawczyni
w sprawie o zasiedzenie A. D. - co najmniej od 23 marca 2009r., kiedy złożyła je w
innej sprawie cywilnej. W skardze o wznowienie postępowania wręcz przyznała, że
uczestniczka postępowania H. G. nie dysponowała nim w chwili wydawania
postanowienia w przedmiocie zasiedzenia, gdyż znajdował się on w jej posiadaniu
jako pełnomocnika spadkobierców Z. M. Sąd przyjął, że już z tej przyczyny nie mógł
on być uznany za „wykryty" i taki „z którego strona nie mogła skorzystać" w
rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c.. Uznał bowiem, że uczestniczka miała obiektywną
możliwość powołania się na dokumenty dotyczące umów dzierżawy, skoro
obowiązkiem jej pełnomocniczki było poinformowanie matki, jednocześnie będącej
mocodawczynią, o fakcie istnienia takich dowodów i ewentualne ich użycie.
Stanowisko powyższe uchybia treści wymienionego przepisu, który jednoznacznie
wskazuje na stronę jako podmiot zobligowany do działania w sprawie i mogący
dochodzić wznowienia tylko co do takich okoliczności faktycznych lub środków
dowodowych, których wcześniej nie mogła wykorzystać. Sąd Najwyższy dokonując
wykładni wskazanego przepisu stwierdził, że wykrycie jest tożsame z
dowiedzeniem się, a możność skorzystania w poprzednim postępowaniu ze
środków dowodowych zachodzi, gdy "istniała obiektywna możliwość powołania ich
w tym postępowaniu, a skarżący, na skutek przyczyn leżących po jego stronie, tego
nie uczynił. Nieodzowne jest tu zatem dokonanie oceny aktywności procesowej
według miar i wymagań starannego działania, a więc wedle wzorców właściwych
dla osoby dbającej należycie o swoje sprawy. Ocena spełnienia przesłanki z art.
8
403 § 2 k.p.c. powinna uwzględniać przede wszystkim obiektywne możliwości
gromadzenia środków dowodowych, a także to, czy w okolicznościach konkretnej
sprawy skarżący mógł rzeczywiście i realnie zapoznać się z tymi środkami i
wykorzystać je." (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2008 r., V
CZ 46/08, nie publ). Stanowisko powyższe podziela Sąd Najwyższy w obecnym
składzie. Za nieuprawnione i nie znajdujące oparcia w omawianym przepisie uznaje
nałożenie obowiązku aktywności procesowej na osobę trzecią oraz wywodzenie
skutków procesowych z ewentualnego braku jej współdziałania ze stroną. Fakt, że
osoby te pozostawały nie tylko w bliskim stosunku rodzinnym, ale i stosunku
cywilno-prawnym, którego zakres wyznaczało pełnomocnictwo udzielone przez H.
G., pozbawiony jest znaczenia prawnego. Uwadze Sądu odwoławczego uszło
zresztą, że pełnomocnictwo to nie zostało złożone do akt sprawy o zasiedzenie
przez strony, tylko stanowiło jeden z odpisów dokumentów z akt postępowań
wieczystoksięgowych przedstawionych na wezwanie przez Sąd prowadzący księgi
wieczyste. Upoważnienie do zarządu nieruchomością nie dotyczyło również tej,
która była objęta wnioskiem o zasiedzenie (Kw nr x), tylko innej dla której była
prowadzona księga wieczysta Kw nr y. Sukcesja materialno-prawna mortis causa
A. K. po H. G. obejmuje jedynie stan na datę otwarcia spadku, dotycząc także
wstąpienia w sytuację procesową sukcesora (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z
dnia 11 maja 1998 r., I CKN 52/98, nie publ., z dnia 10 lutego 1999 r., II CKN
645/98).
Uzasadniona podstawa kasacyjna powoduje konieczność uchylenia
zaskarżonego orzeczenia (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
O kosztach postępowania przed Sądem Najwyższym postanowiono
w oparciu o art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.
9