Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 22/12
UCHWAŁA
Dnia 6 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku K. sp. z o.o. w K.
o wpis zmian,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 6 czerwca 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 10 lutego 2012 r.,
"Czy w przypadku zbycia części udziałów w spółce
z ograniczoną odpowiedzialnością podstawą do dokonania wpisu
do rejestru przedsiębiorców wspólników posiadających co najmniej
10 % kapitału zakładowego (art. 38 pkt 8c ustawy z dnia 20 sierpnia
1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym) jest nowa lista wspólników
(art. 188 § 3 k.s.h.) czy też umowa zbycia udziałów (art. 180 k.s.h.)?"
podjął uchwałę:
2
W postępowaniu o wpis w rejestrze przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego danych wspólników spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością, posiadających samodzielnie
lub łącznie z innymi co najmniej 10% kapitału zakładowego
(art. 38 pkt 8 lit. c ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym, (jedn. tekst Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1184
ze zm.), sąd rejestrowy może żądać przedstawienia umowy, na
podstawie której nastąpiło przeniesienie w tej spółce udziału lub
jego części (art. 180 k.s.h.).
Uzasadnienie
Wnioskodawca K. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. wniosła o
wpis zmian w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, między
innymi zmian w składzie osobowym wspólników posiadających więcej niż 10%
udziałów w kapitale zakładowym. Spotkało się to z odmówieniem wpisu
postanowieniem referendarza sądowego, które zostało utrzymane w mocy
postanowieniem z dnia 17 października 2011 r. Sądu Rejonowego. Przyczyną
oddalenia wniosku było niezłożenie przez wnioskodawcę, mimo wezwania, umów
sprzedaży udziałów, uzasadniających zmiany w dotychczasowym składzie
wspólników. Zdaniem Sądu podstawę dokonania żądanego wpisu na gruncie art.
180 i art. 188 § 3 k.s.h. oraz art. 23 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (jedn. tekst Dz.U. z 2007 r., Nr 168, poz. 1186 ze zm., dalej
jako ustawa o KRS) stanowią umowy zbycia udziałów w spółce, zawarte w formie
pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, a nie lista wspólników, którą
dołączył wnioskodawca do wniosku o wpis.
W toku rozpoznawania apelacji wnioskodawcy przez Sąd Okręgowy
nasunęło się zagadnienie prawne sformułowane na wstępie, przedstawione do
3
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w trybie art. 390 § 1 k.p.c. W ocenie Sądu
Okręgowego, ponieważ lista wspólników jest dokumentem prywatnym, wyklucza co
do zasady możliwość dokonania na jej podstawie wpisu w rejestrze
przedsiębiorców danych, wskazanych w art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS. Żądania
wpisu w rejestrze przedsiębiorców zmiany danych wspólników posiadających
więcej niż 10% udziałów w kapitale zakładowym, opierające się na tym
dokumencie, który nie jest dowodem wystąpienia rzeczywistego stanu rzeczy, w
każdym przypadku stwarza - zdaniem Sądu - uzasadnione wątpliwości, co do
zgodności danych wynikających z jego treści z tym stanem. W konsekwencji,
ze względu na treść art. 23 ust. 2 ustawy o KRS, sąd rejestrowy, rozpoznający
wniosek o wpis w rejestrze przedsiębiorców zmiany danych wspólników,
z powołaniem się wnioskodawcy na dołączoną listę wspólników zawsze jest
zobowiązany do badania zgodności z rzeczywistym stanem, wynikających z tego
dokumentu danych, dotyczących składu osobowego wspólników i stopnia ich
udziału w kapitale zakładowym. W opinii Sądu, określony w art. 23 ustawy o KRS
zakres kognicji nie ogranicza sądu rejestrowego wyłącznie do podejmowania
czynności o charakterze czysto ewidencyjnym, sprowadzających się do
wprowadzania do rejestru przedsiębiorców danych wynikających z przedstawionych
przez wnioskodawcę dokumentów, lecz przyznaje mu również uprawnienie do
zbadania podstaw wpisu i orzeczenia, czy występują podstawy do dokonania
żądanego wpisu zmian składu osobowego spółki, w tym także ważności czynności
prawnej, z której wynikają zmiany w składzie osobowym spółki. Wskazane
okoliczności przemawiają, w ostrożnie sformułowanej końcowej ocenie Sądu
Okręgowego za przyjęciem stanowiska, że w sprawie rejestrowej lista wspólników
nie stanowi podstawy do dokonania wpisu zmiany składu osobowego wspólników
w spółce z o.o., a podstawę taką mogą stanowić jedynie przedłożone umowy
zbycia udziałów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego zależy od
określenia zakresu obowiązków, jakie przypisał ustawodawca sądowi
rejestrowemu, w związku z dokonywaniem wpisu zmian danych dotyczących spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością w rejestrze przedsiębiorców Krajowego Rejestru
4
Sądowego, w szczególności zmian w składzie wspólników tej spółki, a następnie
ustalenie charakteru prawnego listy wspólników, jaką jest zobowiązany dołączyć
zarząd spółki do wniosku o dokonanie wpisu zmian w rejestrze.
Jak trafnie zauważył Sąd Okręgowy, przedstawiający zagadnienie prawne,
problem wpisywania do rejestru określonego ustawowo kręgu wspólników spółki
z o.o. i zmian ich dotyczących jest nowością w postępowaniu rejestrowym, gdyż
według przepisów Kodeksu handlowego z 1934 r. i rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 1 lipca 1934 r. o rejestrze handlowym, kwestia ta nie była
uregulowana. Z kolei, w Kodeksie spółek handlowych z 2000 r. zagadnienie wpisu
występuje tylko w odniesieniu do jedynego wspólnika spółki z o.o. i bez wskazania,
na jakiej podstawie taki wpis jest dokonywany, jak też nie jest on powiązany
z przedłożeniem listy wspólników (art. 166 § 2 i 3, art. 167 § 2, art. 168 i art. 188 § 3
k.s.h.).
Poszerzenie kręgu wspólników spółki z o.o. podlegających wpisaniu do
rejestru przedsiębiorców nastąpiło w ustawie o KRS, która w art. 38 pkt 8 lit. c
obowiązkiem wpisu objęła również wspólników posiadających samodzielnie lub
łącznie z innymi co najmniej 10% kapitału zakładowego. Dodać należy,
że obowiązek wpisu, z danymi określonymi w art. 35 ustawy o KRS obejmuje także
liczbę posiadanych przez tych wspólników udziałów i łączną ich wysokość.
W wypadku nastąpienia zmian dotyczących osób wspólników zarząd spółki ma
obowiązek uaktualnić prowadzoną księgę udziałów i złożyć sądowi rejestrowemu
nową listę wspólników z wymienieniem liczby i wartości nominalnej udziałów
każdego z nich (art. 188 § 1 i 3 k.s.h.). Lista ta albo jest tylko włączana do akt
rejestrowych, jako rezultat postępowania rejestrowego o przyjęcie listy wspólników,
albo przed włączeniem do akt rejestrowych stanowi dokument w postępowaniu
o wpis zmian w rejestrze, jeśli według powołanych przepisów występuje obowiązek
ujawnienia tych zmian, jak przypadku wspólników spełniających przesłanki
określone w art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS.
Wywołuje to wątpliwości, zgłoszone w pytaniu prawnym, gdyż albo
dołączona do wniosku o wpis lista wspólników jest według art. 6944
§ 1 k.p.c.
wystarczającym dokumentem do dokonania wpisu do rejestru przedsiębiorców
w KRS, albo podstawą wpisu powinien być dokument, stanowiący o przejściu
5
udziałów lub udziału z dotychczasowego wspólnika na inną osobę.
Takim dokumentem jest najczęściej umowa zbycia udziałów, o której mowa w art.
180 k.s.h., wymagająca dla swej ważności formy pisemnej z podpisami notarialnie
poświadczonymi.
W podniesionej kwestii występują rozbieżności w doktrynie oraz
niejednoznaczne stanowisko Sądu Najwyższego, które wynika albo z odmiennego
stanu prawnego na gruncie k.h. i k.s.h., albo wskutek nieco innego zagadnienia,
które było przedmiotem wcześniejszego rozpoznania. W szczególności
za poglądem o braku obowiązku przedstawiania sądowi rejestrowemu umów,
na podstawie których nastąpiła zmiana w składzie osobowym wspólników,
a zadowolenia się nową listą wspólników opowiedział się Sąd Najwyższy
w orzeczeniu z dnia 18 września 1935 r. (C II 951/35, PPH 1936, nr 4, s. 179) oraz
w uchwale z dnia 22 września 1993 r. (III CZP 118/93, OSNC 1994, nr 5, poz. 99).
Jak wskazał w uchwale z 1993 r. Sąd Najwyższy, zajmujący się sprawą zwykłego
zgłoszenia zmian w składzie wspólników na gruncie przepisów poprzedniego
kodeksu (art. 188 § 3 k.h.), sąd rejestrowy może dokonywać kontroli zgodności
materialnej, tj. badać zgodność danych wynikających z listy wspólników ze stanem
rzeczywistym (art. 16 § 2 k.h.) w sytuacji, gdy poweźmie w przedmiotowej kwestii
wątpliwości co do prawdziwości przedstawionych danych. W konsekwencji Sąd
Najwyższy przyjął, że sąd rejestrowy może odmówić przyjęcia do rejestru spółki
z o.o. nowej listy wspólników, jeżeli zgłoszona w tym przedmiocie zmiana opiera
się na nieważnej umowie zbycia udziałów. Do tego stanowiska nawiązał Sąd
Najwyższy z wyroku z dnia 23 stycznia 2009 r., (III CSK 271/08, Lex nr 527241),
stwierdzając już na gruncie Kodeksu spółek handlowych, że sąd rejestrowy może
odmówić przyjęcia do rejestru nowej listy wspólników spółki z o.o. w sytuacji, gdy
wskazana w liście zmiana w składzie osobowym wspólników opiera się na
nieważnej umowie zbycia udziałów.
Oceniając przytoczone orzeczenia należy pamiętać, że w sprawie leżącej
u podstaw zagadnienia prawnego chodzi o wpisanie zmian w składzie wspólników
spółki z o.o., którzy mają powyżej 10% udziałów w kapitale zakładowym, zatem
podlegających obligatoryjnemu wpisowi zmian w rejestrze przedsiębiorców w KRS.
Orzeczenia Sądu Najwyższego wskazują na przyjęcie szerszych zadań sądu
6
rejestrowego niż tylko podejmowanie czynności zmierzających do deklaratoryjnego
w skutkach ujawnienia w rejestrze danych wskazanych przez wnioskodawcę
(działalność ewidencyjna sądu rejestrowego). Zadania te polegają przede
wszystkim na dbaniu, aby wpisy dokonywane w rejestrze odpowiadały
rzeczywistości. Wiąże się to z zasadą prawdziwości danych wpisanych do rejestru,
co jest objęte domniemaniem (art. 17 ust. 1 ustawy o KRS), dlatego kontrola
zgodności danych wskazanych we wniosku z rzeczywistym stanem rzeczy, w tym
także danych dotyczących wspólników ma doniosłe znaczenie. Potrzeba weryfikacji
zgłaszanych danych przez sąd rejestrowy wynika również z zasady jawności, której
towarzyszy domniemanie powszechnej znajomości wpisów znajdujących się
w rejestrze, o czym stanowią art. 15 i 16 ustawy o KRS (postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 26 marca 1998 r., I CKN 227/97, OSNC 1998, nr 11, poz. 179).
Z art. 23 ust. 1 ustawy o KRS wyłania się obowiązek czuwania sądu
rejestrowego, aby w rejestrze umieszczane były wyłącznie dane zgodne
z przepisami prawa, a z art. 23 ust. 2 tej ustawy wynika, że dane mają być
prawdziwe, a więc odpowiadać stanowi rzeczywistemu. Mimo więc, że rejestr
sądowy realizuje przede wszystkim funkcję informacyjną, to sąd rejestrowy pełni
rolę aktywną w postępowaniu o wpis zmiany w rejestrze i odpowiednie
postanowienie powinien wydać dopiero po upewnieniu się, że dokumenty
przedłożone przez zarząd spółki będącej wnioskodawcą pozwalają na
dokonanie wpisu.
W doktrynie wystąpiły dwa przeciwstawne poglądy o rodzaju dokumentów,
które mogą być żądane przez sąd rejestrowy w razie złożenia w oparciu o przepisy
k.s.h. i art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS wniosku o dokonanie zmian w składzie
wspólników ze względu na zbycie udziałów w spółce. Zwraca się przy tym uwagę,
że art. 23 ustawy o KRS jest wprawdzie wzorowany na art. 16 k.h., ale zwłaszcza
po zmianach art. 23 ustawy o KRS dokonanych ustawą z dnia 30 listopada 2000 r.
(Dz.U. Nr 114, poz. 1193) uprawnienia sądu rejestrowego do badania wniosku pod
względem prawdziwości są ograniczone zakresem wskazanym w zdaniu
pierwszym art. 23 ust. 2 ustawy o KRS, poza którym to zakresem sąd bada
zgłoszone dane w razie powzięcia uzasadnionych wątpliwości. Inaczej się poza tym
przedstawia kwestia dokumentów dołączanych do wniosku o wpis spółki z o.o. do
7
rejestru, kiedy to dołączenie umowy spółki jest wymagane przepisami (art. 167 § 1
pkt 1 k.s.h.) i jest oczywiste, od dokumentów dołączanych do wniosku o dokonanie
zmiany wpisu. W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
15 marca 1991 r. stwierdza się, że wpis do rejestru spółki z o.o. nie może być
traktowany wyłącznie jako czynność techniczna, gdyż stanowi materialno-prawną
przesłankę powstania osoby prawnej, dlatego sąd rejestrowy bada dołączoną do
wniosku umowę spółki pod względem zgodności z prawem jej formy i treści.
Nie odnosi się to, zdaniem pierwszej grupy autorów do wpisu zmian w rejestrze,
dotyczących zmian w składzie wspólników spółki z o.o., w tym także mających
powyżej 10% udziałów w kapitale zakładowym, ponieważ żaden przepis prawa nie
nakłada na zarząd spółki obowiązku przedłożenia umowy zbycia udziałów.
Jedynie art. 188 § 3 k.s.h. nakazuje przedłożenie sądowi rejestrowemu aktualnej
listy wspólników, nie ma natomiast innych przepisów, które zobowiązywałyby
wnioskodawcę do dołączania do wniosku o wpis zmiany danych
wspólników jakichkolwiek innych dokumentów, w tym przede wszystkim umowy
zbycia udziałów.
Zdaniem zwolenników tego poglądu brak wymagania przez przepisy prawa
przedstawienia umowy zbycia udziałów wraz z wnioskiem o wpis zmiany danych
wspólników posiadających więcej niż 10% udziałów powoduje, że czynności
kontrolne sądu rejestrowego w odniesieniu do badania zgodności załączonych do
niego dokumentów pod względem ich zgodności co do formy i treści z przepisami
prawa powinny być ograniczone wyłącznie do załączonej do wniosku listy
wspólników. Jedynie w przypadku, gdy do wniosku załączona została umowa
zbycia udziałów sąd rejestrowy może w drodze wyjątku zbadać ten dokument pod
względem jego zgodności z kryteriami wskazanymi w art. 23 ust. 1 ustawy o KRS.
W każdym razie przepis ten wyklucza możliwość powoływania go za podstawę
prawną żądania przedłożenia przez wnioskodawcę umowy zbycia udziałów w razie
złożenia wniosku o wpis w rejestrze zmiany danych wspólników posiadających
więcej niż 10% udziałów w kapitale zakładowym, jak też nie stwarza on możliwości
żądania przedłożenia sądowi rejestrowemu jakichkolwiek dodatkowych
dokumentów, poza nową listą wspólników.
8
Podaje się też dalsze argumenty, w tym charakter deklaratoryjny wpisu
w rejestrze danych wspólników, o których mowa w art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS,
niedopuszczalność żądania przedłożenia przez wnioskodawcę umowy spółki na
podstawie art. 232 k.p.c., jak też możliwość naruszenia poprzez ujawnienie umowy
klauzuli poufności, nieraz zastrzeganej w umowach zbycia udziałów.
Według drugiej grupy autorów de lege lata sądy rejestrowe są uprawnione
do żądania przedstawienia przez wnioskodawcę umowy zbycia udziałów w celu
dokonania wpisu w rejestrze przedsiębiorców zmiany danych wspólników
posiadających więcej niż 10% udziałów w kapitale zakładowym. Oparciem dla tego
stanowiska są zasady rządzące postępowaniem rejestrowym, w szczególności
zasada prawdziwości wpisu (art. 17 ust. 1 ustawy o KRS). Ze względu na główny
cel postępowania przed sądem rejestrowym, jakim jest zapewnienie, aby dane
ujawniane w rejestrze odpowiadały rzeczywistemu stanowi rzeczy wpis w rejestrze
nie powinien być postrzegany jako uprawdopodobnienie istnienia okoliczności
w nim ujawnionych, ale powinien dawać gwarancję, iż dane wynikające z jego
treści odpowiadają rzeczywistości, a więc są prawdziwe. To umożliwia, zdaniem
zwolenników tego zapatrywania żądanie przedłożenia umowy zbycia udziałów
w celu dokonania wpisu w rejestrze przedsiębiorców danych wspólników o których
mowa w art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS. Podstawy prawnej takiego żądania
upatrywać należy w ich ocenie w brzmieniu art. 23 ust. 2 ustawy o KRS,
przyznającym sądowi rejestrowemu uprawnienie w zakresie badania zgodności
treści wniosku o wpis z rzeczywistym stanem rzeczy w sytuacji, gdy
w przedmiotowej kwestii poweźmie uzasadnione wątpliwości.
Niedołączenie umowy zbycia udziałów do wniosku o wpis zmiany danych
wspólników posiadających więcej niż 10% udziałów w kapitale zakładowym
uniemożliwia sądowi rejestrowemu stwierdzenie, czy umowa zbycia udziałów,
na której wnioskodawca opiera swoje żądanie jest ważna, a nawet to, czy takie
zdarzenie, jak zbycie udziałów miało miejsce. Biorąc pod uwagę cel systemu
rejestracji przedsiębiorców ujawniający się w dążeniu do zapewnienia
bezpieczeństwa i pewności obrotu, samo niedołączenie do wniosku o wpis umowy
zbycia udziałów może być uznane za uzasadnioną wątpliwość co do zgodności
z rzeczywistością.
9
Dodatkowe argumenty płyną dla tej koncepcji z art. 167 k.s.h., dotyczącego
obowiązku przedłożenia przy pierwszym wpisie spółki z o.o. do rejestru umowy
spółki, a także z art. 187 i art. 188 k.s.h. Przepisy te stanowią potwierdzenie
konieczności wykazania istnienia materialnej podstawy ujawnienia w rejestrze
przedsiębiorców danych wspólników, pomimo przedłożenia na podstawie art. 188
§ 3 k.s.h. listy wspólników. Podnoszone jest także, że interpretacja wykluczająca
możliwość żądania przez sąd rejestrowy przedłożenia umowy zbycia udziałów
w sprawach o wpis danych wspólników, o których mowa w art. 38 pkt 8 lit. c ustawy
o KRS w swojej istocie prowadzi do sytuacji, w której to kontrolę
stosownej umowy będzie mogła przeprowadzić spółka (kontrola na etapie
dokonania wpisu w księdze udziałów nowych wspólników), a nie będzie mógł
przeprowadzić sąd rejestrowy.
Podstawę procesową żądania przedłożenia umowy ma stanowić także art.
248 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., przy czym pewną modyfikację niniejszego
poglądu stanowi twierdzenie, że wątpliwości, o jakich mowa w art. 23 ust. 2 ustawy
o KRS sąd rejestrowy winien powziąć w odniesieniu do konkretnego stanu
faktycznego, a nie jak niekiedy postuluje się w doktrynie, wyprowadzać je z natury
dokumentu przedstawionego jako podstawa wpisu przez wspólnika. Jednakże
lista wspólników sama w sobie stanowi jedynie odzwierciedlenie technicznej
czynności zarządu, jaką jest wpisanie w księdze udziałów danych nowego
wspólnika na podstawie przedłożonego przez niego dowodu przejścia udziałów,
dlatego sama nie stanowi wystarczającej podstawy prawnej dokonania stosownego
wpisu w rejestrze. Taką podstawę może natomiast stanowić umowa sprzedaży
udziałów lub umowa darowizny udziałów i jej okazanie ma związek z osiąganiem
celu rejestru, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa i pewności obrotu. Jest więc
uzasadnione wykluczenie listy wspólników, jako możliwej podstawy wpisu
w rejestrze danych wspólników posiadających więcej niż 10% udziałów w kapitale
zakładowym. Dokument ten nie daje bowiem gwarancji, iż wynikające z jego treści
dane odpowiadają rzeczywistości. Zarazem, oparcie żądania zmiany danych
wymienionych wspólników na załączonej do wniosku o wpis liście wspólników,
uniemożliwia sądowi rejestrowemu kontrolę zgodności z przepisami czynności
10
prawnej stanowiącej materialny substrat wpisu stosownych danych w rejestrze
przedsiębiorców.
Oprócz przeciwstawnych poglądów w przedmiotowej sprawie pojawiły się
również propozycje kompromisowe, jak ta, aby sądy rejestrowe korzystały
z uprawnienia wynikającego z art. 111 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo
o notariacie (jedn. tekst Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) w postaci
żądania udzielenia przez notariusza pisemnej informacji o złożeniu w jego
obecności podpisów pod umową zbycia udziałów (zgodnie z art. 180 k.s.h.).
Inna propozycja zmierza do tego, aby przy określaniu, jakie dokumenty powinny
być przedkładane przez spółkę w związku z realizacją obowiązku ujawnienia
w rejestrze przedsiębiorców danych wspólników posiadających więcej niż 10%
udziałów w kapitale zakładowym uwzględniać art. 187 § 1 i art. 188 k.s.h. w ten
sposób, że zawiadomienie spółki o przejściu praw udziałowych byłoby możliwe na
podstawie każdego dokumentu wskazującego na przejście tych praw na inny
podmiot, a nie tylko na podstawie umowy spółki. Wynika to z tego, że w myśl art.
187 § 1 k.s.h. nie jest zamknięty katalog dowodów wystąpienia zdarzenia
powodującego przejście udziałów na inną osobę, więc może to być każdy
dokument, który zarząd uzna za wiarygodny, jako dowód takiego zdarzenia.
Przepis ten do skutecznego poinformowania spółki o przejściu udziałów na inną
osobę wymaga jedynie przedstawienia spółce stosowanego dokumentu, a nie
oddania go (złożenia) w celu dysponowania nim w toku postępowania
rejestrowego. Skuteczne zawiadomienie spółki o zmianie w składzie osobowym
wspólników w świetle obowiązujących przepisów może więc polegać, ze względu
na tajemnicę handlową na udostępnieniu nie całej umowy zbycia udziałów, a tylko
tych jej postanowień, które wprost wskazują na przeniesienie praw udziałowych.
Przedstawione poglądy doktryny nie tyle dotyczą istoty dokumentu, który ma
decydować o skuteczności wniosku o wpis zmian w rejestrze przedsiębiorców
Krajowego Rejestru Sądowego, ile koncentrują się na ocenie wiarygodności i mocy
dowodowej dokumentów przedkładanych przez zarząd spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością wraz z wnioskiem o wpis. Ocena ta nie może być jednak
dokonana, jak tego oczekuje Sąd Okręgowy in abstracto, przez rozstrzygnięcie,
który z dokumentów wskazanych w sentencji postanowienia z dnia 10 lutego
11
2012 r. (lista wspólników lub umowa zbycia udziałów) może stanowić podstawę
wpisu w rejestrze tych danych, o których mowa w art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS,
lecz może być dokonana wyłącznie in casu przez sąd rejestrowy orzekający
w danej sprawie. Dokument załączony do wniosku o wpis w rejestrze
przedsiębiorców zmiany danych wspólników posiadających więcej niż 10% kapitału
zakładowego, niezależnie od tego, czy to jest lista wspólników, czy umowa zbycia
udziałów, stanowi wskazany przez spółkę - wnioskodawcę dowód wystąpienia
zdarzenia prawnego, którego skutkiem jest zmiana w składzie osobowym
wspólników i w stopniu ich uczestniczenia w kapitale zakładowym spółki z o.o.
Dowód ten podlega swobodnej ocenie przez sąd orzekający z punktu widzenia jego
wiarygodności i mocy dowodowej (art. 233 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Podstawowe znaczenie ma to, że de lege lata nie ma przepisu prawa,
z wyjątkiem art. 6944
k.p.c., odnoszącego się do obowiązku przedkładania sądowi
rejestrowemu dokumentów mających stanowić podstawę wpisu w rejestrze
w oryginałach lub poświadczonych urzędowo odpisach i wyciągach, który by
wprowadzał ograniczenia dowodowe w sprawach z wniosku o wpis w rejestrze
przedsiębiorców danych wspólników posiadających więcej niż 10% udziałów
w kapitale zakładowym; w szczególności nie ma wyłączenia możliwości oparcia
stosownego żądania na podstawie listy wspólników, o której stanowi art. 188 § 3
k.s.h. Nie występują również szczególne wymagania formalne, poza obowiązkiem
złożenia wniosku na urzędowym formularzu (art. 19 ust. 2 ustawy o KRS),
dotyczące wniosku o zmianę wpisu, w tym przede wszystkim odnośnie
do obowiązku załączenia odpowiednich dokumentów, jak to ma miejsce
w wypadku wniosku o zgłoszeniu spółki do rejestru (art. 167 k.s.h.). Prowadzi to
do takiego rezultatu, że wnioskodawca, zobowiązany wykazać wystąpienie
zdarzenia prawnego, stanowiącego materialny substrat wpisu w rejestrze (art. 232
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.), posiada swobodę co do tego, na jakim dokumencie
zamierza oprzeć swoje żądanie.
Trafnie zwraca się uwagę w doktrynie, że powołanie się przez wnioskodawcę
we wniosku o wpis do rejestru na dokumenty, które w ocenie sądu rejestrowego nie
wskazują na fakt wystąpienia zdarzenia prawnego, podlegającego ujawnieniu
w rejestrze rodzi negatywny skutek procesowy w postaci oddalenia wniosku
12
o wpis. Słusznie się też wykazuje, że "katalog" dokumentów możliwych do
przedłożenia przez spółkę jako dowód zmian w składzie osobowym wspólników nie
ogranicza się wyłącznie do listy wspólników i umowy zbycia udziałów, jak to
sugeruje uzasadnienie postanowienia Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie.
Dowodem zmian w składzie osobowym wspólników może być przedstawione przez
spółkę również orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia
oznaczonego oświadczenia woli (art. 64 k.c.) lub orzeczenie sądu wydane na
podstawie art. 189 k.p.c. Ponadto, z art. 187 § 1 k.s.h. nie wynika, aby skuteczne
zawiadomienie spółki o przejściu udziałów lub części udziałów na inną osobę było
możliwe tylko poprzez przedłożenie spółce umowy, na podstawie której doszło do
rozporządzenia udziałami. Zgodzić się należy ze stanowiskiem, że wpis w księdze
udziałów, według której zarząd spółki sporządza listę wspólników (art. 188 § 1 i 3
k.s.h.) może nastąpić na podstawie każdego dowodu przedstawionego spółce, jeśli
jego treść wskazuje na przejście udziałów na inną osobę.
Można jednak wątpić, czy powinno się akceptować brak oryginału
dokumentu, obejmującego całość oświadczenia woli stron umowy zbycia udziałów,
chyba że zostanie przedstawiony uwierzytelniony prawnie odpis (wypis)
z dokumentu, nawet tylko z tym fragmentem umowy, w którym są oświadczenia
o przeniesieniu praw udziałowych. Podobnie nie zasługuje na aprobatę pogląd,
że dokonanie stosownego wpisu w księdze udziałów, a następnie przeniesienie
tego do listy wspólników może nastąpić na podstawie dokumentu, wskazującego
jedynie pośrednio na wystąpienie zmian w składzie osobowym wspólników spółki
z o.o., gdyż co miałoby oznaczać towarzyszące takiemu stwierdzeniu zastrzeżenie,
że dokument pośredni ma nie budzić wątpliwości w kwestii rzeczywistego
wystąpienia zmian w składzie wspólników.
Na podstawie przedstawionych argumentów zasadne jest przyjęcie
stanowiska, że podstawę wpisu w rejestrze przedsiębiorców zmiany danych
wspólników spółki z o.o. posiadających więcej niż 10% udziałów w kapitale
zakładowym może stanowić każdy dokument, który mając te cechy w ocenie sądu
rejestrowego wskazuje na wystąpienie zdarzenia prawnego mającego podlegać
ujawnieniu w rejestrze. Taki punkt widzenia, z jednej strony pozostawia swobodę
wnioskodawcy w zakresie wyboru sposobu wykazania istnienia materialnej
13
podstawy wpisu, co ma szczególne znaczenie w odniesieniu do tych spółek z o.o.,
które dokonały wpisu w księdze udziałów na podstawie innego dowodu przejścia
udziałów w spółce na inną osobę niż umowa zbycia udziałów. Z drugiej strony
pozostawia sądowi rejestrowemu swobodę w zakresie oceny przedstawionego
dokumentu, jako możliwej podstawy wpisu w rejestrze zmiany danych dotyczących
wspólników, wobec których wpis jest obowiązkowy. To sprawia, że jest możliwe
dokonanie wpisu w rejestrze przedsiębiorców zmiany danych wspólników na
podstawie listy wspólników, załączonej do wniosku o wpis wspólników
posiadających więcej niż 10% udziałów, jeżeli sąd rejestrowy nie powziął
wątpliwości co do wystąpienia zdarzenia prawnego będącego podstawą do
dokonania zmian w rejestrze.
Lista wspólników jest dokumentem wskazującym na dane wspólników oraz
stopień ich uczestnictwa w kapitale zakładowym spółki, a więc okoliczności
podlegających ujawnieniu na podstawie art. 38 pkt 8 lit. c ustawy o KRS. Stanowi
ona zarazem odzwierciedlenie wpisów dokonanych w księdze udziałów (art. 188
§ 1 k.s.h.) na podstawie przedkładanych spółce zawiadomień o przejściu udziałów
lub ich części na inne osoby wraz z dowodem ich przejścia (art. 187 § 1 k.s.h.).
Zmiany w liście wspólników odpowiadają zatem zmianom w składzie osobowym
spółki, jakie zostały ustalone przez spółkę w oparciu o załączone do zawiadomień
dowody przejścia udziałów na inne osoby. W takim razie nie jest trafne stanowisko
Sądu Okręgowego, przedstawiającego zagadnienie prawne, w którym a priori
kwestionuje się możliwość wpisu danych wspólników w rejestrze na podstawie listy
wspólników, tylko z tego względu, że stanowi ona dokument prywatny nie dający
w ocenie Sądu gwarancji, iż wynikające z treści tego dokumentu dane odpowiadają
rzeczywistości. Dokumentem prywatnym jest przecież również umowa zbycia
udziałów i ona także nie daje gwarancji, że stan rzeczy wynikający z jej treści jest
prawdziwy. Pamiętać bowiem należy, że spółka (wnioskodawca) w istocie
przedkłada sądowi rejestrowemu informację, nie tyle o tym, kto jest wspólnikiem
(element materialny), ale o tym, kogo ona według art. 187 § 1 zdanie drugie k.s.h.
uznaje za wspólnika (element formalny). Przyjęty na gruncie k.s.h. system obrotu
udziałami nie warunkuje skuteczności zbycia udziałów od poinformowania spółki,
co w praktyce oznacza, że osoba ujawniona w księdze udziałów niekoniecznie jest
14
podmiotem mającym materialne prawo. Gdyby pójść tokiem rozumowania Sądu
Okręgowego, opierającego się na generalizacji przesłanki „uzasadnionych
wątpliwości", zawartej w art. 23 ust. 2 in fine ustawy o KRS, a sprowadzającej się
do potrzeby badania w każdym wypadku umowy zbycia udziałów, najpierw
w kwestii jej ważności na gruncie art. 180 k.s.h., to należałoby przyjąć, że w razie
przedłożenia takiej umowy sąd rejestrowy powinien dokonać dalszych ustaleń,
dotyczących zgodności umowy z rzeczywistym stanem rzeczy na chwilę
dokonywania wpisu zmian, które wobec kolejnego zbycia udziałów w spółce w tzw.
międzyczasie mogą nie odpowiadać zasadzie prawdziwości danych w rejestrze.
Takie wnioski szłyby jednak za daleko.
Dopuszczenie możliwości dokonania w rejestrze przedsiębiorców w KRS
zmiany danych wspólników posiadających więcej niż 10% udziałów w kapitale
zakładowym na podstawie listy wspólników, nie pozbawiają sądu rejestrowego
prawa żądania przedłożenia przez wnioskodawcę dalszych dokumentów, w tym
zwłaszcza umowy zbycia udziałów w spółce, w celu zbadania zgodności
wskazanych w liście wspólników danych z rzeczywistym stanem rzeczy.
Sąd rejestrowy w ramach swojej kognicji jest uprawniony do badania zgodności
danych wskazanych we wniosku ze stanem rzeczywistym, jeżeli w tej kwestii
poweźmie uzasadnione wątpliwości (art. 23 ust. 2 ustawy o KRS).
Wynikający z powołanego przepisu obowiązek sądu do pieczy nad zgodnością
danych wskazanych we wniosku ze stanem rzeczywistym uprawnia go
do podejmowania wszelkich czynności dowodowych zmierzających do kontroli tych
danych, w tym także, kierując się treścią art. 248 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
do żądania przedłożenia umowy zbycia udziałów w spółce. Zasadność
dokonania przedmiotowej kontroli wymaga pojawienia się uzasadnionych
wątpliwości, o których mowa w art. 23 ust. 2 ustawy o KRS, dotyczących konkretnie
rozpatrywanego przypadku, zatem nie może wynikać - jak postuluje Sąd Okręgowy
w uzasadnieniu postanowienia - z natury (właściwości) dokumentu
przedstawionego przez wnioskodawcę.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.