Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 72/11
UCHWAŁA
składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
Dnia 5 czerwca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Owczarek
SSN Henryk Pietrzkowski
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Lech Walentynowicz
SSN Mirosława Wysocka
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 czerwca 2012 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Bożeny Kiecol,
po rozstrzygnięciu zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Rzecznika Praw Dziecka
we wniosku z dnia 26 sierpnia 2011 r.,
„Czy zgodne ustalenie kontaktów rodziców z dzieckiem
w sprawie o rozwód, w tym także w porozumieniu „zatwierdzonym”
przez sąd, zwalnia sąd z obligatoryjnego orzekania o kontaktach
z dzieckiem na zgodny wniosek rodziców o zaniechanie orzekania
o kontaktach?”
podjął uchwałę:
Porozumienie małżonków o sposobie utrzymywania
kontaktów z dzieckiem po rozwodzie nie zwalnia sądu
z obowiązku orzeczenia o tych kontaktach w wyroku
rozwodowym (art. 58 § 1 k.r.o.).
2
Uzasadnienie
Rzecznik Praw Dziecka, powołując się na art. 10 ust. 1 pkt 2 b ustawy z dnia
6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz. U. Nr 6, poz. 69 ze zm.), wystąpił
do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie rozbieżności wykładni art. 58 § 1 k.r.o.
przez udzielenie odpowiedzi na wskazane pytanie.
Zagadnienie przedstawione do rozstrzygnięcia Rzecznik połączył
z treścią art. 58 § 1 k.r.o. w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 3 a ustawy z dnia
6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431 - dalej: „ustawa z dnia
6 listopada 2008 r.”), która weszła w życie z dniem 13 czerwca 2009 r. Powołanym
przepisem wprowadzony został obowiązek orzeczenia w wyroku orzekającym
rozwód także o sposobie utrzymywania kontaktów rodziców z dzieckiem. Zdaniem
Rzecznika, od wejścia w życie wymienionej ustawy niejednolicie jest rozstrzygany
problem, czy w sprawie o rozwód zgodne ustalenie przez rodziców kontaktów
z dzieckiem, w tym także w porozumieniu „zatwierdzonym” przez sąd, zgodny
wniosek rodziców może spowodować zaniechanie orzekania przez sąd o tych
kontaktach. Rzecznik podniósł, że analiza prawomocnych wyroków sądów
powszechnych orzekających rozwód wskazuje, iż pomijały one rozstrzygnięcie
o kontaktach rodziców z dzieckiem, odsyłając do porozumienia zawartego przez
rodziców lub powierzając władzę rodzicielską obojgu rodzicom odstępowały od
orzekania o sposobie utrzymywania kontaktów, albo szczegółowo określały
te kontakty lub ustalały, że prawo rodziców do kontaktów z dzieckiem jest
nieograniczone. Zdaniem Rzecznika, wykładnia językowa art. 58 § 1 k.r.o. prowadzi
do wniosku, że na sądy orzekające rozwód nałożony został obowiązek orzekania
o kontaktach rodziców z dzieckiem, co jest zgodne także z zamierzonym dążeniem
do uregulowania w tym orzeczeniu wszystkich spraw związanych z rodziną.
Kontakty z dzieckiem ujęte zostały nie tylko jako uprawnienie, ale także obowiązek
rodziców i dziecka, co oznacza, że nie podlegają one swobodnej dyspozycji
rodziców. Stanowisko rodziców nie może wpływać na zakres obligatoryjnej kognicji
sądu, która nie jest uzależniona od szczegółowości i zgodności określenia przez
3
nich kontaktów, może być natomiast przesłanką oceny zdolności rodziców do
współdziałania w przyszłości dla dobra dziecka oraz decyzji o pozostawieniu
władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom. Ponadto, skoro plan wychowawczy, będący
najbardziej pożądaną formą aktywności rodziców, dotyczącą określenia stosunków
rodzinnych na wypadek rozwodu, nie wpływa na zakres kognicji sądu, to tym
bardziej nie powinien być skuteczny zgodny wniosek rodziców o zaniechanie
orzekania o kontaktach z dzieckiem. Nie uchyla także tego obowiązku sądu dalsze
wspólne zamieszkiwanie rodziców, tak jak nie ma podstaw do pomijania
rozstrzygnięć o władzy rodzicielskiej oraz o alimentach. Rzecznik zwrócił uwagę,
że orzeczenie o kontaktach rodziców z dzieckiem stanowi minimum gwarancji ich
realizowania, co nie stoi jednak na przeszkodzie szerszym kontaktom
w odniesieniu do miejsca, czasu i częstotliwości. Waga i społeczna doniosłość
funkcji opiekuńczych wskazuje na potrzebę całościowego ich regulowania na
wypadek rozwodu małżeństwa rodziców, natomiast w praktyce podnoszone jest,
że zgodne stanowisko rodziców w kwestii kontaktów z dzieckiem nie wymaga
ingerencji sądu w stosunki rodzinne, co jest przyczyną odstępowania od orzekania
o tych kontaktach.
Prokurator Generalny opowiedział się za stanowiskiem, że w sprawie
o rozwód zgodne ustalenie kontaktów rodziców z dzieckiem, w tym także w formie
porozumienia uwzględnionego w całości przez sąd, nie zwalnia sądu z obowiązku
orzekania w wyroku rozwodowym o tych kontaktach.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 58 § 1 k.r.o., zarówno w poprzednio obowiązującym brzmieniu,
zwłaszcza po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu
postępowania cywilnego dokonanej ustawą z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie
ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 45, poz. 234), jak i nadanym mu
przez ustawę z dnia 6 listopada 2008 r., mającą zastosowanie do stosunków w niej
unormowanych, chociażby powstały przed dniem jej wejścia w życie (art. 9),
ustanowiona została zasada integralności wyroku orzekającego rozwód. Oznacza
ona, że sąd ma obowiązek rozstrzygnięcia o wszystkich sprawach dotyczących
rodziny, które są ściśle ze sobą powiązane. Mimo rozwiązania małżeństwa,
4
trwa stosunek pokrewieństwa względem wspólnych dzieci i nie zmienia się
charakter władzy rodzicielskiej, ale może dojść do zmiany sposobu jej
wykonywania, trwa prawo i obowiązek do utrzymywania przez rodziców kontaktów
ze wspólnym dzieckiem. Te skutki rozwodu wiążą się z nakazem określenia przez
sąd obowiązków i uprawnień rodziców względem dziecka. Wyrazem koncentracji
całokształtu spraw dotyczących rodziny w sprawie o rozwód są między innymi art.
58 k.r.o., art. 444, 445, 4451
, 4452
oraz 730 k.p.c. Podobne stanowisko wyrażone
zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego, także w okresie obowiązywania art. 32
ustawy z dnia 27 czerwca 1950 r. - Kodeks rodzinny (Dz. U. Nr 34, poz. 308),
uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1953 r., C 688/51, OSN 1954, nr II,
poz. 26; postanowienie z dnia 15 kwietnia 1967 r., III CR 307/65, OSNCP 1967, nr
10, poz. 188). Później wskazywano na potrzebę konkretyzowania rozstrzygnięć
o władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania w razie powierzenia
wykonywania jej jednemu z rodziców i ograniczenia tej władzy drugiego rodzica
oraz uwzględniania możliwości, wprowadzonej w art. 58 k.r.o., powierzania tej
władzy obojgu rodzicom (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77).
Zmiana art. 58 k.r.o., wiążąca się z ustawą z dnia 6 listopada 2008 r.,
nie wprowadziła zmiany zasad orzekania przez sąd rozwodowy o sprawach
rodziny, która trwa po rozwiązaniu małżeństwa, a nawet sprecyzowała zakres
obligatoryjnej kognicji sądu.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtowało się jednolite stanowisko,
wywodzone z wykładni językowej art. 113 § 1 k.r.o., że prawo do utrzymywania
przez rodziców kontaktów z dzieckiem nie należy do sfery sprawowania władzy
rodzicielskiej (por. uchwały z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66; z dnia
26 września 1983 r., III CZP 46/83, OSNCP 1984, nr 4, poz. 49, z dnia
14 czerwca 1988 r., III CZP 42/88, OSNCP 1989, nr 10, poz. 156, z dnia
21 października 2005 r., III CZP 75/05, OSNC 2006, nr 9, poz. 142, z dnia 8 marca
2006 r., III CZP 98/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 158 oraz postanowienia z dnia
5 maja 2000 r., II CKN 761/00, nie publ., z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 115/00,
OSNC 2001nr 3, poz. 50). Wskazane zostało, że jest to uprawnienie odrębne
od władzy rodzicielskiej, wynikające z najbliższego pokrewieństwa, ale ściśle z tą
5
władzą związane i służy dobru dziecka. Przyjęte zostało również w judykaturze, na
gruncie art. 58 § 1 k.r.o. w brzmieniu sprzed 13 czerwca 2009 r., że sąd
rozwodowy, ograniczając władzę rodzicielską jednego z małżonków do określonych
obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka, może określić wykonywanie prawa
do osobistych kontaktów tego rodzica z dzieckiem (por. uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66; z dnia 20 marca 1992 r.,
III CZP 16/92, OSNCP 1992, nr 9, poz. 162 i z dnia 21 października 2005 r., III CZP
75/05). Mimo niewymienienia wprost w art. 58 § 1 k.r.o. konieczności uregulowania
w wyroku orzekającym rozwód utrzymywania osobistych kontaktów rodziców
z dzieckiem przyjmowano, że jest ono objęte kognicją sądu rozwodowego
ze względu na ścisły związek pomiędzy władzą rodzicielską a kontaktami
osobistymi, na co wskazywała również wykładnia funkcjonalna, systemowa
i historyczna. Drugą zmianą art. 58 § 1 k.r.o. wprowadzono obowiązek
zamieszczenia w takim wyroku orzeczenia o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz
możliwość zawarcia przez małżonków porozumienia o sposobie wykonywania
władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem, które sąd uwzględnia,
jeżeli jest zgodne z dobrem dziecka (art. 58 § 1 k.r.o.). Możliwość pozostawienia
władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom uzależniona została od ich zgodnego
wniosku, przedstawienia porozumienia oraz stwierdzenia przez sąd, że zasadne
jest oczekiwanie, iż będą oni współdziałać w sprawach dziecka (art. 58 § 1 a
k.r.o.). Nowelizacja art. 113 § 1 k.r.o. jednoznacznie określiła, że prawo
i obowiązek rodziców i dziecka do utrzymywania ze sobą kontaktów jest
niezależne od władzy rodzicielskiej.
Nowa treść tych przepisów nie daje podstaw do przyjęcia, że sąd został
zwolniony z obowiązku objęcia wyrokiem całokształtu spraw dotyczących rodziny,
które zostały w nich wymienione. Nie może wpłynąć na zaniechanie rozstrzygnięcia
tych kwestii również zgodny wniosek rozwodzących się małżonków. Na takie
rozumienie art. 58 § 1 i § 1 a k.r.o. wskazuje wykładnia językowa, a w jej ramach
użycie zwrotu „rozstrzyga”, który nie pozostawia wątpliwości, że ustanawia
obowiązek sądu. Taki sam wniosek wynika z wykładni systemowej i funkcjonalnej;
skupienie w jednym orzeczeniu wszystkich kwestii dotyczących rodziny uwzględnia
skutki rozwodu małżonków i ukształtowanie spraw rodziny w zakresie, w jakim ona
6
będzie trwać po rozwiązaniu małżeństwa. Na systemową zgodność wskazuje
również zmieniona treść art. 4451
k.p.c., dająca pierwszeństwo postępowaniu
w sprawie o rozwód do rozstrzygania o władzy rodzicielskiej i kontaktach
z dzieckiem oraz art. 441 i 442 k.p.c., wymagające prowadzenia dowodów dla
wyjaśnienia sytuacji dzieci stron. Tylko w jednym wyjątkowym wypadku,
przewidzianym w art. 57 § 2 k.r.o., wola stron wpływa na orzeczenie sądu. Istotne
i celowe jest stworzenie tytułu egzekucyjnego możliwego do wykorzystania w razie
braku zgody lub woli do respektowania praw rodziców względem dziecka,
określonych wyrokiem rozwodowym. W uzasadnieniu projektu ustawy z dnia
6 listopada 2008 r. podkreślono, że obligatoryjna część wyroku rozwodowego
zostaje rozszerzona na orzekanie o kontaktach z dzieckiem (Sejm VI kadencji, druk
nr 629). Oznacza to, że wykładnia art. 58 § 1 k.r.o., ukształtowana
w orzecznictwie w okresie poprzedzającym tę zmianę, uzyskała normatywny wyraz.
Poza sprawami, które zostały objęte art. 58 § 1 k.r.o.
w poprzednim brzmieniu, zmiana obowiązująca od dnia 13 czerwca 2009 r.
spowodowała obligatoryjne objęcie wyrokiem orzekającym rozwód rozstrzygnięcia
o kontaktach rodziców z dzieckiem, wyodrębniając je obok rozstrzygnięcia o władzy
rodzicielskiej. Jednocześnie przewidziana została możliwość uzgodnienia przez
nich spraw związanych ze sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej
i kontaktach z dzieckiem, które mogą być określone w porozumieniu.
W razie zgodnego wniosku rodziców o pozostawienie im obojgu władzy
rodzicielskiej, sporządzenie przez nich porozumienia jest obligatoryjne. W obu
wypadkach porozumienie podlega ocenie sądu, w odniesieniu do zgodności
z dobrem dziecka, a w drugim przyjęcie go za podstawę orzeczenia jest
uzależnione także od stwierdzenia, że są przesłanki do uznania, iż rodzice będą
współdziałać w sprawach dziecka. Oznacza to, że od oceny sądu uzależnione jest,
czy porozumienie może być podstawą orzeczenia („uwzględnienia porozumienia”)
oraz pozostawienia obojgu rodzicom władzy rodzicielskiej. W treści wyroku musi
być zamieszczone określenie powierzenia władzy rodzicielskiej, sposobu jej
wykonywania oraz kontaktów z dzieckiem. Niedopuszczalne jest natomiast
odwołanie się do treści porozumienia jako swoistego załącznika. Nawet w razie
uznania porozumienia za miarodajnie określające sposób wykonywania władzy
7
rodzicielskiej i kontakty z dzieckiem, sąd powinien przenieść jego treść do sentencji
wyroku. Porozumienie nie może być traktowane jak ugoda, a zatem nie może
doprowadzić do umorzenia postępowania w tym zakresie, nie stanowi tytułu
egzekucyjnego. Tytułem takim jest orzeczenie sądu podlegające przymusowemu
wykonaniu, a zatem konieczne jest dokładne sprecyzowanie uprawnień
i obowiązków każdego z rodziców. Jeśli rodzice nie dojdą do porozumienia tam,
gdzie jest ono obligatoryjne, to sąd orzeka o władzy rodzicielskiej przez
powierzenie jej jednemu z rodziców i ograniczeniu władzy drugiego z nich do
określonych uprawnień i obowiązków względem dziecka. Stosownie do art. 113 § 1
k.r.o., w brzmieniu nadanym przez ustawę z dnia 6 listopada 2008 r., utrzymywanie
kontaktów rodziców z dzieckiem jest prawem i obowiązkiem zarówno rodziców, jak
i dziecka. Znaczenie tych kontaktów dla rozwoju dziecka wskazuje na potrzebę ich
należytego określenia. Powierzenie rodzicom dokonania tego określenia
w porozumieniu, polegającego na sprecyzowaniu uprawnień wymienionych
przykładowo w art. 113 § 2 k.r.o., może wpłynąć na wyszczególnienie ich,
stosownie do realnych możliwości rodziców, jak też powinno ułatwiać
respektowanie przyjętych zobowiązań będących wynikiem przeprowadzonych
negocjacji. Przepis art. 58 § 1 k.r.o. nie przewiduje możliwości zaniechania
rozstrzygnięcia przez sąd orzekający rozwód o władzy rodzicielskiej nad wspólnym
małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem,
nawet w razie złożenia przez nich zgodnego wniosku w tym kierunku.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął powyższą uchwałę na podstawie art.
1 pkt 1 lit. b w związku z art. 60 § 2 i art. 61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r.
o Sądzie Najwyższym (Dz. U. nr 240, poz. 2052 ze zm.).