Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 606/11
POSTANOWIENIE
Dnia 5 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Anna Owczarek
w sprawie z wniosku ENEA Operator Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
przy uczestnictwie E. B. i M. B.
o stwierdzenie zasiedzenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 lipca 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 12 maja 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie w części uwzględniającej
apelację wnioskodawcy i rozstrzygającej o kosztach
postępowania (pkt I i III) i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wnioskodawca ENEA OPERATOR Spółka z o.o. wystąpił z wnioskiem o
stwierdzenie, że z dniem 4 lipca 1979 r. nabył przez zasiedzenie służebność
gruntową obciążającą między innymi nieruchomości położone w Ł. stanowiące
działki nr 379 i 209/16, polegającą na utrzymaniu urządzeń służących do przesyłu
energii elektrycznej, swobodnego dostępu do nich w celu wykonywania prac
przyłączeniowych, eksploatacyjnych i konserwacyjnych oraz usuwania awarii, bądź
wymiany na nowe oraz na obowiązku powstrzymania się przez każdoczesnego
właściciela nieruchomości obciążonej od wznoszenia budowli i upraw pod linią i
obok słupa energetycznego w odległości zgodnej z obowiązującymi przepisami.
Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 29 lipca 2010 r. oddalił wniosek.
Postanowienie uprawomocniło się w części dotyczącej działki nr 209/16
w następstwie oddalenia apelacji wnioskodawcy przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 12 maja 2011 r.
Sąd Rejonowy ustalił, że właścicielami nieruchomości oznaczonej jako
działka nr 209/16 położonej w Ł. i stanowiącej do 1992 r. własność Skarbu Państwa
są M. B. i E. B., którzy nabyli ją w dniu 7 października 2003 r. od Gminy B. Działka
nr 379, zapisana w księdze wieczystej prowadzonej przez Sąd Rejonowy nr Kw …,
stanowi własność M. B., który nabył ją w dniu 4 listopada 1983 r. od Skarbu
Państwa. Na nieruchomościach znajdują się urządzenia służące do przesyłu energii
elektrycznej, które stanowią: słupowa stacja transformatorowa, złącze kablowe,
kablowa linia elektroenergetyczna, słup napowietrznej linii energoelektrycznej
z latarnią uliczną. Urządzenia te zostały zmodernizowane w 1979 r. Przedmiotem
działalności wnioskodawcy jest między innymi dystrybucja energii elektrycznej.
Zgodnie z zarządzeniem Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 4 stycznia 1960 r.,
Przedsiębiorstwo Zakłady Energetyczne Okręgu Północnego prowadziło między
innymi Zakład Energetyczny B. , który stał się samodzielnym przedsiębiorstwem
państwowym z dniem 16 stycznia 1989 r. Na podstawie aktu notarialnego z dnia 12
lipca 1993 r. przedsiębiorstwo to zostało przekształcone w jednoosobową Spółkę
Akcyjną Skarbu Państwa – Zakład Energetyczny B. Spółka Akcyjna. Na podstawie
uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy między innymi Zakładu
Energetycznego z dnia 17 grudnia 2002 r. doszło do połączenia tej Spółki z ENEA
Spółką Akcyjną, której jedynym akcjonariuszem był Skarb Państwa. W dniu 30
3
czerwca 2007 r. ze Spółki tej została wydzielona ENEA OPERATOR Spółka z
ograniczoną odpowiedzialnością w P., jako zorganizowana cześć przedsiębiorstwa
prowadząca działalność w zakresie dystrybucji energii elektrycznej. Od jesieni 2008
r. zainteresowani prowadzili korespondencję zmierzającą do ustalenia zasad
korzystania z urządzeń przesyłowych. W tym czasie uczestnicy uniemożliwili
wnioskodawcy swobodny dostęp do tych urządzeń, możliwy obecnie każdorazowo
za ich zgodą. Wnioskodawca jest następcą prawnym Zakładu Energetycznego
Okręgu Północnego – Zakładu Energetycznego w B. Urządzenia przesyłowe od
1979 r. pozostawały w użytkowaniu poprzedników prawnych wnioskodawcy,
a następnie samego wnioskodawcy. Sąd Rejonowy wskazał, że zgodnie
z obowiązującą do dnia 1 lutego 1989 r. na podstawie art. 128 k.c. zasadą
niepodzielności własności państwowej przysługiwała ona Skarbowi Państwa, zaś
państwowe osoby prawne w granicach swej zdolności prawnej wykonywały
w imieniu własnym względem zarządzanych przez nie części mienia
ogólnonarodowego uprawienia płynące z własności państwowej; ich władztwo
miało charakter dzierżenia w rozumieniu art. 338 k.c. Uznał, że w czasie, gdy
Skarb Państwa był jednocześnie właścicielem działki władnącej i obciążonej działki
nr 379 istniał stan wyłączający możliwość nabycia przez zasiedzenie służebności
na tej działce, który trwał do 1983 r., kiedy to uczestnik kupił działkę od Skarbu
Państwa. Za podstawę swoich rozważań przyjął Sąd Rejonowy pojęcie posiadacza
służebności, którym jest właściciel nieruchomości władnącej, faktycznie
korzystający z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym służebności
w zamiarze korzystania ze służebności dla siebie, W obszarze fizycznego związku
z nieruchomością posiadanie przez niego służebności ogranicza się do faktycznego
korzystania z nieruchomości w ograniczonym zakresie odpowiadającym treści
służebności. Na podstawie przedstawionych przez wnioskodawcę dokumentów
przyjął, że jego poprzednik zajął działki uczestników w dobrej wierze jednak uznał,
że do zasiedzenia służebności przez wnioskodawcę lub jego poprzedników
potrzebny był okres trzydziestu lat. Przyjął bowiem, że właściwą chwilą dla oceny
dobrej albo złej wiary posiadacza jest moment początkowy posiadania, kiedy mógł
rozpocząć bieg termin zasiedzenia, nie zaś moment wzniesienia urządzeń, czy
oddania ich do użytku. W odniesieniu do działki nr 379 był to rok 1983, a w tej
4
dacie posiadacz służebności miał świadomość, że nie ma jakiegokolwiek tytułu do
utrzymywania na działce urządzeń, był więc w złej wierze. Do 2008 r., kiedy
to posiadacz służebności utracił swobodny dostęp do działki, nie upłynął okres
zasiedzenia, wniosek w tym zakresie jest więc nieuzasadniony.
Na skutek apelacji wnioskodawcy Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 12
maja 2011 r. zmienił postanowienie Sądu Rejonowego w odniesieniu do działki nr
379 i w tej części uwzględnił wniosek przez stwierdzenie nabycia przez
wnioskodawcę służebności przesyłu linii i urządzeń energetycznych na tej działce z
dniem 5 listopada 2003 r. Podstawą uwzględnienia apelacji było uznanie
zasadności podniesionych w niej zarzutów naruszenia przez Sąd Rejonowy
przepisów art. 7 w zw. z art. 172 i art. 292 k.c. przez przyjęcie, że wnioskodawcę
należy uważać za posiadacza służebności w złej wierze i w związku z tym że do jej
nabycia konieczny był trzydziestoletni okres posiadania. Odnosząc się do treści
wniosku Sąd Okręgowy stwierdził, odmiennie niż zinterpretował go Sąd
Rejonowy, że w istocie dotyczy on stwierdzenia zasiedzenia służebności przesyłu
uregulowanej w art. 3051
do 3054
k.c., do której odpowiednio stosuje się przepisy o
służebnościach gruntowych. Sąd Okręgowy wskazał, że w dobrej wierze jest ten,
kto powołując się na określone prawo pozostaje w usprawiedliwianym
okolicznościami przekonaniu, że prawo to mu przysługuje, chociażby to
przekonanie było sprzeczne z rzeczywistym stanem rzeczy. Uznał, że w stanie
faktycznym sprawy wnioskodawcy nie można zarzucić złej wiary przy korzystaniu w
granicach służebności z przedmiotowej nieruchomości. Z ustaleń faktycznych
sprawy wynika – jak wskazał - że budowa urządzeń przesyłowych nastąpiła w 1979
r. kiedy to właścicielem nieruchomości był Skarb Państwa, będący równocześnie
właścicielem mienia przedsiębiorstwa państwowego budującego te urządzenia.
Brak jest dowodów, że budowa urządzeń była bezprawna, a uczestnicy nie
wykazali, aby po nabyciu przez nich nieruchomości 1983 r., aż do 2009 r.
sprzeciwiali się nieodpłatnemu korzystaniu z ich nieruchomości. Do tego więc
czasu wnioskodawca i jego poprzednicy prawni byli posiadaczami służebności
przesyłu w dobrej wierze i do jej nabycia przez zasiedzenie potrzebny był
dwudziestoletni okres posiadania, który rozpoczął bieg 5 listopada 1983 r.
Do okresu posiadania potrzebnego do zasiedzenia przez wnioskodawcę Sąd
5
Okręgowy doliczył posiadanie służebności przez Skarb Państwa, które w jego
imieniu wykonywały, będące poprzednikiem prawnym wnioskodawcy,
przedsiębiorstwa: Przedsiębiorstwo Zakłady Energetyczne Okręgu Północnego
prowadzącego m.in. Zakład Energetyczny B., jednoosobowa Spółka Akcyjna
Skarbu Państwa o nazwie Zakład Energetyczny B. Spółka Akcyjna i ENEA Spółka
Akcyjna z siedzibą w P. po połączeniu jej z Zakładem Energetycznym B. S.A.
Wskazał przy tym, że posiadanie służebności nie jest posiadaniem właścicielskim,
a chodzi o faktyczne korzystanie z gruntu w takim zakresie w jakim czyniłaby to
osoba, której przysługuje służebność. Musi to być posiadanie dla siebie, ciągłe
i niezakłócone.
Skarga kasacyjna wniesiona przez uczestników postępowania, zaskarżająca
postanowienie Sądu Okręgowego w części uwzględniającej apelację wnioskodawcy
i orzekającej o kosztach postępowania apelacyjnego, oparta została na obu
ustawowych podstawach, w ramach których skarżący podnieśli zarzuty naruszenia:
1/ art. 7 k.c. i art. 172 § 1 k.c. przez przyjęcie dobrej wiary poprzednika
wnioskodawcy (Skarbu Państwa) w momencie uzyskania posiadania służebności
w sytuacji zawarcia w 1983 r. umowy sprzedaży działki nr 379 między uczestnikiem
a Skarbem Państwa i mimo wiedzy Skarbu Państwa o zmianie właściciela tej
działki,
2/ art. 339 k.c. przez przyjęcie, że poprzednik prawny wnioskodawcy
i wnioskodawca byli posiadaczami w dobrej wierze w sytuacji każdorazowego
zwracania się przez pracowników o wydanie kluczy od bramy odgradzającej
urządzenia,
3/ art. 176 § 1 zd. 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i doliczenie do
czasu posiadania wnioskodawcy czasu posiadania poprzednika uzyskanego w złej
wierze,
4/ art. 172 § 1 w zw. z art. 175 i art. 121 pkt 4 k.c. przez nieuwzględnienie,
że bieg zasiedzenia rozpoczął się nie od 1983 r., a od 7 stycznia 1991 r,
5/ art. 321 § 1 k.p.c. przez orzeczenie co do przedmiotu, który nie był objęty
żądaniem, co miało istotny wpływ na wynik sprawy.
Uczestnicy wnosili o uchylenie postanowienia Sądu Okręgowego
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
6
rozpoznania albo jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy przez oddalenie
apelacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Rejonowego w tej części.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z poglądem określanym mianem tradycyjnego, zawarte
w przepisach Kodeksu cywilnego w tym szczególności w art. 172 i 231 k.c. pojęcie
„dobrej wiary” posiadacza odnosić należy do przekonania, że służy mu stosowne
uprawnienie do władania rzeczą. Obok takiego, dominującego obecnie w
orzecznictwie Sądu Najwyższego rozumienia pojęcia dobrej wiary w znaczeniu
subiektywnym (vide w szczególności uchwala składu siedmiu sędziów SN –
zasada prawna – z dnia 6 grudnia 1991 r., OSNCP 1992, nr 4, poz. 48) w
judykaturze występuje także pogląd odmienny prezentowany zarówno na gruncie
art. 73 art. 73 § 2 pr. rzecz. jak i obecnie Kodeksu cywilnego na tle art. 231 § 1 k.c.
a także art. 172 k.c., zgodnie którym dobra wiara posiadacza polega na jego
przekonaniu opartym na obiektywnych przesłankach wywodzących się ze stosunku
będącego jego podstawą i przyczyną konkretnego stanu faktycznego, że jego
posiadanie niczyjego prawa nie narusza, a tym samym wykonując prawo innej
osoby nie krzywdzi tej osoby, wówczas w szczególności, gdy ona sama
zrezygnowała z posiadania na jego rzecz. Podzielając pierwszy z przytoczonych
poglądów wskazać należy, że jak trafnie przyjmuje się w judykaturze (m.in. wyrok
SN z dnia 20 maja 1997 r., II CKN 172/97, OSNC 1997, nr 12, poz. 196) rozumienie
pojęcia „dobrej wiary” w sensie tradycyjnym nie wyklucza w pewnych sytuacjach,
traktowania posiadacza w złej wierze tj. takiego który wiedział lub powinien był
wiedzieć, że nie jest właścicielem na równi z posiadaczem w dobrej wierze, jeżeli
przemawiają za tym, ze względu na szczególne okoliczności sprawy, zasady
współżycia społecznego.
Z dokonanych ustaleń faktycznych wynika, że w sprawie zachodzą takie
szczególne okoliczności uzasadniające, w każdym razie, potraktowanie
wnioskodawcy i jego poprzedników prawnych na równi z posiadaczami w dobrej
wierze. Potrzeba dalszego utrzymania urządzeń przesyłowych znajdujących się na
działce stanowiącej obecnie własność uczestnika, po nabyciu jej od Skarbu
Państwa, jako niezbędnych dla zaopatrzenia ludności w energię elektryczną nie
była, zarówno w tamtym czasie jak i w następnych latach przez uczestników
7
kwestionowana. Zasady doświadczenia życiowego pozwalają sądzić że obciążenie
nimi działki nie pozostawało bez wpływu na cenę jej nabycia. Uczestnicy przez
kilkadziesiąt lat nie protestowali przeciwko obecności urządzeń i nie ubiegali się
w ramach przysługujących im środków prawnych o zmianę ich lokalizacji,
co pozwoliłoby bezkonfliktowo i bez uszczerbku dla istotnych interesów znacznej
grupy odbiorców energii podjęcie w stosownym czasie starań o zmianę istniejącego
stanu rzeczy. Nie mogą odnieść skutku odmienne twierdzenia skarżących,
stanowiące podstawę sformułowanego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia
art. 339 k.c., jako skierowane przeciwko ustaleniom faktycznym i niedopuszczalne
z mocy art. 3983
§ 3 k.p.c. Bezpodstawne w świetle ustalonych faktów jest
twierdzenie skarżących, że objęcie przez Skarb Państwa w posiadanie
przedmiotowej służebności nastąpiło bez ich zgody oraz twierdzenie, że z przyczyn
społeczno - politycznych zmuszeni byli zaniechać dochodzenia wydania
przedmiotowej nieruchomości aż do 1991 r., na którym oparty został zarzut
naruszenia art. 172 § 1 k.c. w zw. z art.175 k.c. i art. 121 pkt 4 k.c.
Uzasadniona okazała się natomiast przytoczona w skardze kasacyjnej
podstawa naruszenia przepisów postępowania, w ramach której skarżący podnieśli
zarzut naruszenia art. 321 § 1 k.p.c.
Wynikający z zawartego w art. 610 § 1 k.p.c. odesłania do art. 677 k.p.c.
zakres niezwiązania sądu żądaniem w postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia
dotyczy możliwości określenia innego nabywcy (kwestia ta, istotna z uwagi na datę
stwierdzenia nabycia służebności nie była jednakże przedmiotem rozważań Sądu
Okręgowego), innej daty nabycia ewentualnie innego, ograniczonego
przedmiotowo, zakresu nabycia własności. Nie obejmuje natomiast możliwości
orzekania o innym przedmiocie, ani o innym prawie, które nie było przedmiotem
żądania. W tym zakresie na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. w postępowaniu
procesowym odpowiednie zastosowanie znajduje art. 321 § 1 k.p.c. (postanowienie
SN z dnia 13 października 2010 r., I CSK 582/09, Lex nr 661498).
W świetle powyższego niewątpliwym naruszeniem art. 321 § 1 k.p.c. było
orzeczenie przez Sąd Okręgowy o nabyciu przez wnioskodawcę służebności
przesyłu linii i urządzeń energetycznych w sytuacji, gdy przedmiotem żądania
wnioskodawcy było stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej czynnej
8
i biernej (w zakresie tej drugiej niedopuszczalne wobec ograniczenia możliwości
zasiedzenia służebności jedynie do służebności czynnej). Niezależnie od tego,
ubocznie jedynie, wobec braku w skardze kasacyjnej stosownego zarzutu,
pozostaje wskazać, że zgodnie z ukształtowanym w drodze funkcjonalnej wykładni
art. 292 k.c. jednolitym poglądem judykatury dopuszczalne jest przed prawnym
uregulowaniem służebności przesyłu nabycie przez zasiedzenie przez podmiot
prowadzący przedsiębiorstwo służebności odpowiadającej treści służebności
przesyłu (tak m. in uchwała SN z dnia 7 października 2008 r., III CZP 89/08, wyrok
SN z dnia 12 grudnia 2008 r., III CSK 389/08). Ustanowienie jak i stwierdzenie na
rzecz przedsiębiorcy w drodze zasiedzenia takiej służebności nie wymaga
oznaczenia nieruchomości władnącej. Jednak w przypadku orzekania przez sąd
przed wejściem w życie nowelizacji Kodeksu cywilnego, wprowadzającej z dniem
3 sierpnia 2008 r. ustawową regulację służebności przesyłu przedmiotem
zasiedzenia przez przedsiębiorcę może być tylko służebność gruntowa o treści
odpowiadającej służebności przesyłu, a nie służebność przesyłu. Jeżeli więc termin
prowadzący do nabycia służebności w drodze zasiedzenia upłynął przed 3 sierpnia
2008 r., to sąd stwierdza nabycie służebności gruntowej o treści odpowiadającej
służebności przesyłu, jeżeli zaś okres zasiedzenia upływa po tej dacie, to sąd
stwierdza nabycie służebności przesyłu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
postanowienie Sądu Okręgowego w zaskarżonej części i sprawę w tym zakresie
przekazał temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
jw