Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 33/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 sierpnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z wniosku P.W. Spółki z o.o. we W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi we W.
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 21 sierpnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego we W.
z dnia 4 sierpnia 2011 r., sygn. akt […]
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 4 sierpnia 2011 r. Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych we W. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z dnia 15 lutego
2011 r. uwzględniający odwołanie zainteresowanego P.W. spółki z o.o. od decyzji
2
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddział we W. z dnia 15 czerwca 2010 r. w
przedmiocie odmowy wydania zaświadczenia E 101, mającego poświadczać
pozostawanie przez jej pracownika D.O. w ubezpieczeniu społecznym na
podstawie prawa polskiego w czasie zatrudnienia we Francji po dniu 30 listopada
2009 r. Sądy ustaliły, że D.O. był wysyłany do pracy na podstawie kilku umów na
czas określony, obejmujących okresy od dnia 28 listopada 2008 r. do dnia 19 lipca
2009 r., od dnia 31 sierpnia 2009 r. do dnia 25 października 2009 r., od dnia 26
października 2009 r. do dnia 8 listopada 2009 r. oraz od dnia 4 stycznia 2010 r. do
dnia 31 stycznia 2010 r., przy czym zaświadczenie E 101 zostało wydane na okres
roczny, od dnia 1 grudnia 2008 r. do dnia 30 listopada 2009 r. Sąd pierwszej
instancji uznał, że zaświadczenie to powinno obejmować dodatkowo okres od dnia
4 do dnia 31 stycznia 2010 r., gdyż sumując okresy delegowania ustalił, iż do tego
dnia wyniosły łącznie 10 miesięcy i 24 dni, więc ich czas nie przekraczał okresu
wyznaczonego w art. 14 ust. lit. a rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia
14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego
w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny
rachunek oraz ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (tekst
skonsolidowany: Dz.Urz. WE z 5 lipca 1971 r., L 149, s. 2 ze zm. – dalej
„rozporządzenie Rady nr 1408/71").
Sąd drugiej instancji inaczej ustalił okres, w którym pracownik wysłany do
pracy w innym państwie członkowskim może podlegać ubezpieczeniu społecznemu
na podstawie przepisów państwa zwykłego zatrudnienia. Określił jako zasadę okres
delegowania na 12 miesięcy i kierując się postanowieniami pkt 3c decyzji Komisji
Administracyjnej WE ds. zabezpieczenia socjalnego pracowników migrujących z
dnia 13 grudnia 2000 r. nr 181 w sprawie wykładni art. 14 (1), 14a (1), 14 b (1) i (2)
rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 w sprawie ustawodawstwa właściwego dla
pracowników delegowanych oraz pracujących na własny rachunek czasowo
wykonujących pracę na terytorium państwa właściwego (Dz.Urz. WE z 14 grudnia
2001 r., L 329, s. 73 – dalej „decyzja nr 181”) oraz w wytworzonym przez tę
Komisję „Praktycznym przewodniku dotyczącym oddelegowania pracowników w
Państwach Członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru
Gospodarczego i Szwajcarii" stwierdził, że do okresu rocznego zlicza się wszystkie
3
okresy delegowanie, między którymi przerwy są krótsze od dwu miesięcy. Przerwy
w delegowaniu D.O. do pracy we Francji były za każdym razem krótsze, więc
kolejne delegowanie po dniu 8 listopada 2009 r. nie jest już objęte potwierdzeniem
o stosowaniu przepisów państwa wysłania tego samego pracownika przez to samo
przedsiębiorstwo do tego samego państwa członkowskiego.
Skarga kasacyjna zainteresowanego P.W. została oparta na podstawie
naruszenia art. 13 ust. 2 lit. a rozporządzenia Rady nr 1408/71 przez niewłaściwe
zastosowanie oraz art. 14 ust. 1 lit. a tego Rozporządzenia przez niezastosowanie
wynikające z błędnej wykładni określonej w nim przesłanki „wykonywania przez
pracownika delegowanego do pracy na terytorium innego państwa członkowskiego
pracy przez okres nieprzekraczający dwunastu miesięcy", powodującej przyjęcie,
że ta przesłanka nie została spełniona w okresie delegowania D.O.do pracy na
terytorium Francji w okresie od dnia 4 stycznia 2010 r. do dnia 31 stycznia 2010 r.
ze względu na przekroczenie dwunastomiesięcznego okresu delegowania w dniu
30 listopada 2009 r. Skarżący zarzucił także błędne przyjęcie – w wyniku
niewłaściwego zastosowania wytycznych wskazanych w decyzji nr 181 oraz
kryteriów zawartych w „Praktycznym przewodniku w dziedzinie oddelegowania
pracowników w państwach UE, EOG i Szwajcarii" – że przerwy w wykonywaniu
pracy we Francji w ramach oddelegowania od dnia 20 lipca do dnia 30 sierpnia
2009 r. i od dnia 9 listopada 2009 r. do dnia 3 stycznia 2010 r. nie przerwały biegu
dwunastomiesięcznego okresu delegowania. Ponadto skarżący wskazał na
sprzeczność w ustaleniach faktycznych Sądu drugiej instancji z materiałem
dowodowym zgromadzonym w sprawie polegającą na przyjęciu, że „okres
wykonywania pracy przez D.O. pracy na terytorium Francji od dnia 4 stycznia 2010
r. do dnia 31 stycznia 2010 r. przekraczał dwanaście miesięcy” i że w tym okresie
nie podlegał polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych. W
ocenie skarżącego, wskazana decyzja nie ma charakteru wiążącego i nie stanowi
źródła prawa, natomiast „Praktyczny przewodnik” nie ma nawet waloru aktu
prawnego, lecz jest tylko rodzajem kodeksu dobrych praktyk w zakresie
delegowania, ma więc tylko charakter informacyjny i – jak wynika z preambuły – nie
powinien być uważany za wyczerpujący. Wobec tego skarżący zakwestionował
zasadność oparcia orzeczenia także na podstawie tych aktów. Wniósł o uchylenie
4
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania lub uchylenie tego wyroku i jego zmianę przez nakazanie Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych, Oddział we W. wydania zaświadczenia E 101
potwierdzającego podleganie polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń
społecznych w okresie od dnia 4 stycznia 2010 r. do dnia 31 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi dotyczące naruszenia prawa procesowego należy pominąć,
jako sprzeczne z zakazem określonym w art. 3983
§ 3 k.p.c. i niepowiązane ze
wskazaniem jakiegokolwiek przepisu regulującego postępowanie przed sądem
apelacyjnym, a przy tym powołujące się na sprzeczność ustaleń „z materiałem
dowodowym”, o której nie może być mowy na tle stwierdzenia w wyniku ocen
prawych, że sporny okres delegowania pracownika agencji pracy tymczasowej do
innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej wykracza poza 12-miesięczny
okres objęcia go przepisami państwa, z którego jest wysłany (por. uchwałę składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasad prawną – z dnia 31 stycznia 2008 r.,
III CZP 49/07, OSNC 2008 nr 6, poz. 55). To stanowisko prawne nie budzi
wątpliwości nawet w świetle podkreślanego przez skarżącego celu ustanowienia
przez prawodawcę wspólnotowego odstępstwa od ogólnie obowiązującej reguły lex
loci laboris, uwzględniającego maksymalne wspieranie swobodnego przepływu
pracowników w państwach członkowskich bez niepotrzebnych i kosztownych
czynności administracyjnych. Według orzecznictwa E.T.S., odstępstwo to zostało
poczynione, aby zapobiec sytuacji, w której przedsiębiorstwo mające siedzibę w
państwie członkowskim było zobowiązane do rejestracji swych pracowników,
normalnie podlegających w zakresie ubezpieczeń społecznych ustawodawstwu
tego państwa, w systemie ubezpieczeń społecznych innego państwa
członkowskiego, do którego są przez nie wysłani, utrudniającego swobodę
przepływu usług; art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia Rady nr 1408/71 zezwala
przedsiębiorstwu wysyłającemu na zachowanie rejestracji swych pracowników w
ramach systemu ubezpieczeń społecznych pierwszego państwa członkowskiego,
jeżeli przedsiębiorstwo to przestrzega warunków regulujących ten rodzaj swobody
5
świadczenia usług (orzeczenie z dnia 17 grudnia 1970 r. w sprawie S.A.R.L.
Manpower przeciwko Caisse Primaire d´Assurance Maladie, Strassburg, ECR
1970/1251; wyroku z dnia 10 lutego 2000 r., w sprawie Fitzwilliam Executive
Search Ltd przeciwko Holandii, C-202/97, ECR 2000/2/l-00883).
Warunki stosowania art. 14 ust. 1lit. a rozporządzenia Rady nr 1408/71 w
stanie prawnym sprzed dnia 1 maja 2010 r. dyktowały zasady ubezpieczenia
przewidujące jako regułę łącznik miejsca wykonywania pracy (art. 13 ust. 2 lit. a
rozporządzenia Rady nr 1408/71) i jako wyjątek od powiązania stosunku
ubezpieczenia emerytalnego i rentowych z zatrudnieniem na terytorium Polski,
przewidziany w art. 8 ust. 14 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 205, poz. 1585 ze
zm.). Ten przepis pozwala na stosowanie polskiej ustawy ubezpieczeniowej wobec
obywateli polskich zatrudnionych za granicą w polskich instytucjach lub
przedsiębiorstwach, jednak pod warunkiem, że przepisy prawa międzynarodowego
nie stanowią inaczej. Ze względu na jego transgraniczny charakter, art. 8 ust. 14
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych podlegał zasadom koordynacji
regulowanych w tym czasie przepisami rozporządzenia Rady nr 1408/71. Jego
działanie w odniesieniu do pracowników przejściowo wysłanych na obszar innego
państwa w celu wykonywania tam pracy na rzecz swego polskiego pracodawcy
możliwe – stosownie do art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia – było tylko wtedy, gdy
przewidywany okres wykonywania tej pracy nie był dłuższy niż 12 miesięcy oraz
gdy wysłanie pracownika nie nastąpiło w celu zastąpienia innej osoby, scil. innego
pracownika, którego okres delegowania już minął.
Delegowanie z zachowaniem podlegania dotychczasowemu ubezpieczeniu
społecznemu cechowało ścisłe ograniczenie w czasie – maksymalnie do 12
miesięcy – jakkolwiek była przewidziana możliwość przedłużenia okresu
delegowania do 24 miesięcy (art. 14 ust. 1 lit. b). Skorzystanie z ułatwień
wynikających z zastosowania art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia Rady nr 1408/71
wymagało formalności. Instytucja wskazana przez właściwą władzę państwa
członkowskiego wydawała zaświadczenie stwierdzające, do jakiej daty pracownik
najemny podlega nadal temu ustawodawstwu (por. art. 11 (1) rozporządzenia Rady
(EWG) Nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie wykonywania rozporządzenia
6
(EWG) nr 1408/71 - Dz.Urz. WE L 74 z 27 marca 1972 r., s. 1). Zaświadczenie to
sporządzane było na druku E 101, w którym wnioskodawca miał określić datę
początkową i końcową delegowania (pkt 5.2 druku), zawierającym pouczenie dla
pracodawcy oddelegowanego pracownika o obowiązku informowania instytucji
właściwej w państwie wysyłającym o wszelkich zmianach, które wystąpiły w okresie
oddelegowania, w szczególności, czy oddelegowanie lub przedłużenie okresu
oddelegowania będące przedmiotem wniosku doszło do skutku, czy okres
oddelegowania został przerwany, chyba że przerwa w działalności pracownika na
rzecz przedsiębiorstwa w państwie zatrudnienia ma charakter wyłącznie
tymczasowy oraz czy oddelegowany pracownik został przeniesiony przez
pracodawcę do innego przedsiębiorstwa w państwie zatrudnienia. W dwóch
pierwszych przypadkach pracodawca miał obowiązek zwrócenia formularza E 101
instytucji właściwej państwa wysyłającego.
Nie ma w takim razie wątpliwości, że w zaświadczeniu E 101 nie mógł być
potwierdzony inny okres podlegania ubezpieczeniu niż obejmujący najwyżej 12
początkowych miesięcy kalendarzowych; z pewnością nie chodziło o delegowanie
na okres w rzeczywistości dłuższy ze względu na sumowanie przerywanych
okresów pracy. Okres delegowania miał zamykać się określoną datą, przypadającą
nie później niż po 12 miesiącach od daty rozpoczęcia delegowania, a delegowanie
nie musiało być nieprzerwane. W czasie ujętym w zaświadczeniu E 101, w którym
okres wysłania założono na 12 miesięcy, mogły następować przerwy w
świadczeniu pracy przez pracownika wysłanego, jednak nie miały one żadnego
znaczenia dla liczenia 12-miesięcznego okresu delegowania. Żaden okres
ubezpieczenia – w celu stosowania art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia Rady nr
1408/71 – nie mógł wykraczać poza 12 miesięcy kalendarzowych. Należy tak
przyjąć ze względu na to, że tylko taki okres delegowania można ustalić z
określeniem daty końcowej, która musiała być wskazana zarówno wtedy, gdy
zaświadczenie E 101 było wydawane przed rozpoczęciem okresu wykonywania
pracy, w trakcie tego okresu albo po jego upływie (por. pkt 6 decyzji Nr 181), a
także dlatego, że okres 12-miesięczny mógł być przedłużony (art. 14 ust. 1 lit. b)
rozporządzenia Rady nr 1408/71.
7
Krótkotrwałe przerwy w świadczeniu usług były nieistotne; wszystkie okresy
delegowania zliczało się do 12 miesięcy objętych zaświadczeniem o podleganiu
ubezpieczeniu kraju stałego świadczenia pracy. Tylko jeżeli wysłanie doznawało
przeszkód i zaistniała znaczna przerwa powodująca bezproduktywny upływ czasu
określonego w zaświadczeniu E 101, niewykorzystywanego przez świadczenie
usług, możliwe było wcześniejsze zamknięcie tego okresu i rozpoczęcie nowego
okresu delegowania przez uzyskanie nowego zaświadczenia na następny okres 12-
miesięczny (por. pkt 3 c decyzji Nr 181). Rozmiar przerwy jako w takim wypadku
znaczącej został wskazany w wytworzonym przez Komisję Administracyjną
„Praktycznym przewodniku dotyczącym oddelegowania pracowników w Państwach
Członkowskich Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego i
Szwajcarii" jako przerwa dłuższa niż 2 miesiące.
Akt ten nie miał charakteru normatywnego, jednak mógł być traktowany jako
źródło wykładni autentycznej i być pomocny w interpretacji przepisów
rozporządzenia oraz decyzji nr 181, której moc prawną należy powiązać z decyzją
Wspólnego Komitetu EOG nr 55/2002 z dnia 31 maja 2002 r. zmieniającą załącznik
VI (Zabezpieczenie społeczne) do porozumienia EOG (Dz.Urz. WE L 238/16 z 5
września 2002 r.) włączającą ją do Porozumienia. Sądy krajowe nie są co prawda
związane wykładnią dokonaną przez Komisję w „Przewodniku”, gdyż zgodnie z
art. 81 lit. a rozporządzenia Rady Nr 1408/71, uprawnienia w zakresie wykładni są
wykonywane bez uszczerbku dla uprawnień władz, instytucji i osób
zainteresowanych do korzystania z procedur i sądownictwa przewidzianych przez
ustawodawstwo państw członkowskich, rozporządzenie i traktat, mogą jednak
przyjąć taką interpretację, tym bardziej że interpretacja przyjęta przez Komisję jest
akceptowana w praktyce orzeczniczej Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2010 r., II UK 395/09, OSNP 2011 nr
21-22, poz. 277).
Co do przedmiotu sporu, należy stwierdzić, że postawiony zarzut błędnej
wykładni art. 14 ust. 1 lit. a w zakresie zaistnienia przesłanki jego zastosowania w
ramach oddelegowania, przez skarżącego sprzeciwiającego się stwierdzeniu, że
krótkie przerwy w zatrudnieniu nie przerywały biegu oddelegowania, nie miał
znaczenia w sprawie, której przedmiotem nie było żądanie wydania nowego
8
zaświadczenia o podleganiu polskiemu ubezpieczeniu, lecz w której skarżący
wykazywał, iż okres wykonywania przez ubezpieczonego pracy na terytorium
Francji od dnia 4 stycznia 2010 r. do dnia 31 stycznia 2010 r. nie przekraczał 12
miesięcy wskazanych w zaświadczeniu E-101 wydanym na czas od dnia od dnia 1
grudnia 2008 r. do dnia 30 listopada 2009 r. Przerwy w delegowaniu tego
pracownika w ciągu 12 miesięcy delegowania nie były dłuższe niż 2 miesiące, więc
okresy delegowania zliczały się do okresu rocznego, a w konsekwencji po okresie
delegowania wynoszącym 12 miesięcy, zgodnie z art. 23 ust. 2 lit. a rozporządzenia
1408/71 pracownik wykonujący pracę we Francji podlega ubezpieczeniu
społecznemu na podstawie tam obowiązującego ustawodawstwa
ubezpieczeniowego.
Trzeba jeszcze zwrócić uwagę, że odwołanie od decyzji odmawiającej
uwzględnienia w wydanym zaświadczeniu tego okresu nie było właściwym
narzędziem uzyskania dalszego podlegania przez ubezpieczonego, po dniu 31
stycznia 2010 r., ubezpieczeniu na podstawie art. 8 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Skutek ten można było uzyskać wyłącznie przez
złożenie przez pracodawcę wniosku na druku E 102, przewidzianego w art. 14 ust.
1 lit. b rozporządzenia Rady nr 1408/71, w związku z przedłużaniem się – z powodu
niedających się przewidzieć okoliczności – pracy poza początkowo zakładany okres
12 miesięcy do instytucji ubezpieczeniowej państwa świadczenia pracy, tyle że
wniosek taki mógł być złożony przed upływem początkowego okresu 12 miesięcy.
Trafnie skarżący wskazał, że celem art. 42 TWE (przed 1 grudnia 2009 r., a
po tej dacie art. 48 TFUE) było i jest zapewnienie, aby pracownicy nie tracili w
rezultacie wykorzystania prawa do swobodnego przepływu korzyści należnych im z
zabezpieczenia społecznego na mocy ustawodawstwa danego państwa
członkowskiego, gdyż takie konsekwencje mogłyby zniechęcić pracowników
Wspólnoty do korzystania z prawa do swobodnego przepływu i tworzyłyby
przeszkodę na drodze tej swobody (orzeczenie wstępne z dnia 20 września 1994 r.,
C-12/93, Holandia przeciwko A. Drake, ECR 1994/1-4337), jednakże korzystanie ze
swobody nie może polegać na omijaniu prawa. Sposób zapobieżenia takiemu
negatywnemu skutkowi wskazał Europejski Trybunał Sprawiedliwości w orzeczeniu
9
z dnia 17 maja 1984 r., 101/83 (Brusse - Holandia, ECR1983/1-2223), powołując
się na art. 17 Rozporządzenia Nr 1408/71.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
/tp/