Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 76/12
POSTANOWIENIE
Dnia 6 września 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Stowarzyszenia Przedwojennych Warszawskich
Własnościowych Spółdzielni Mieszkaniowych w Warszawie
przy uczestnictwie Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 września 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 30 września 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 10 stycznia 2011 r. Sąd Rejonowy, po ponownym
rozpoznaniu sprawy, oddalił wniosek Stowarzyszenia Przedwojennych
Warszawskich Własnościowych Spółdzielni Mieszkaniowych o wpis do rejestru
stowarzyszeń. Z ustaleń tego Sądu wynikało, że w skład założycieli stowarzyszenia
wchodziło 41 osób fizycznych i prawnych, w tym 24 osoby fizyczne. Powołując się
na wiążącą ocenę prawną sądu drugiej instancji, Sąd Rejonowy wskazał, że
założycielem stowarzyszenia może być wyłącznie osoba fizyczna i dlatego
uchwalenie statutu i wybór komitetu założycielskiego przez osoby prawne narusza
prawo.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 30 września 2011 r. oddalił apelację
wnioskodawcy od postanowienia sądu pierwszej instancji. Sąd odwoławczy
podtrzymał dotychczasową ocenę prawną wyrażoną we wcześniejszym
postanowieniu z dnia 19 listopada 2010 r. uchylającym wydane w pierwszej
instancji postanowienie i przekazującym wniosek o wpis do ponownego
rozpoznania. Wskazał, że wprawdzie art. 9 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo
o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., Nr 79, poz. 855 ze zm. dalej jako
Prawo o stowarzyszeniach) nie dookreśla, że członkami stowarzyszenia są osoby
fizyczne, niemniej już z art. 12 tej ustawy wynika, że komitet założycielski składa
wniosek o rejestrację wraz z listą założycieli zawierającą imiona i nazwiska, datę
i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli.
Wskazuje więc na konieczność przedstawienia danych osobowych osób fizycznych
będących założycielami. Podstawę interpretacyjną przepisów ustawy prawa
o stowarzyszeniach w tym art. 9 stanowi również preambuła tej ustawy zawierająca
gwarancje zrzeszania się przypisane obywatelom a więc osobom fizycznym. Nie
bez znaczenia jest również odwołanie się w preambule do Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka, która w art. 20 ust. 1 stanowi, ze każdy człowiek ma prawo do
spokojnego zgromadzania się i stowarzyszania. Sąd okręgowy zwrócił uwagę, że
w art. 10 ust. 3 Prawa o stowarzyszeniach przyjmuje się, że osoba prawna może
być „jedynie” wspierającym członkiem stowarzyszenia, a w odniesieniu do
3
stowarzyszeń zwykłych ustawa (art. 42 ust. pkt 3) zakazuje zrzeszanie osób
prawnych. Zdaniem Sądu, udział w czynnościach założycielskich tj. uchwalaniu
statutu, wyborze komitetu założycielskiego osób prawnych jako podmiotów
nieuprawnionych do utworzenia stowarzyszenia, stanowi o wadliwości tych
czynności. Odnosząc się do zarzutów związanych z naruszeniem art. 12 i 58
Konstytucji RP, Sąd Okręgowy wskazał, że zasada bezpośredniego stosowania
Konstytucji nie może być podstawą odmowy stosowania przez Sąd przepisów
ustawowych, który nie ma kompetencji do kontroli konstytucyjności obowiązującego
ustawodawstwa. Tryb tej kontroli został uregulowany w art. 188 Konstytucji.
Zdaniem Sądu, prokonstytucyjna wykładnia przepisów ustawy Prawo
o stowarzyszeniach wskazujących, że założycielami stowarzyszenia mogą być
osoby fizyczne, a więc obywatele, pozwala przyjąć, że przepisy te nie stwarzają
zagrożenia naruszenia ich prawa do zrzeszania się przewidzianego w art. 12
Konstytucji. Brak jest też podstaw do uznania naruszenia art. 58 Konstytucji
w sytuacji, gdy stowarzyszenie podlegające rejestracji może powstać, zgodnie z art.
58 ust. 3 Konstytucji, w oparciu o przepisy ustawy Prawo o stowarzyszeniach. Tym
samym ustawodawca uznał, że kwestia stowarzyszenia powinna zostać
uregulowana ustawą, co z zasady nie pozwala na stosowanie Konstytucji
bezpośrednio.
W skardze kasacyjnej, wniesionej od postanowienia Sądu Okręgowego,
wnioskodawca zarzucił naruszenie art. 9 ustawy Prawo o stowarzyszeniach przez
jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że osoby prawne nie
mogą być założycielami stowarzyszenia, podczas gdy niniejszy przepis przyznaje
prawo zakładania stowarzyszeń wszelkim osobom, nie zawężając podmiotowego
zakresu jego zastosowania jedynie do osób fizycznych, a także naruszenie art. 12
i 58 Konstytucji RP przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
skutkujące pozbawieniem prawa do swobodnego tworzenia stowarzyszeń oraz
wolności zrzeszania się. Na tej podstawie wniósł o uchylenie zaskarżonego
postanowienia w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu ewentualnie uchylenie tego postanowienia i wydanie orzeczenia co
do istoty.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 9 Prawa o stowarzyszeniach, osoby w liczbie co najmniej
piętnastu, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia
i wybierają komitet założycielski. Pomimo, iż w tym przepisie jak i w innych
postanowieniach tej ustawy regulujących tworzenie stowarzyszeń, nie używa się
określenia „osoby fizyczne”, to jednak inne postanowienia zawarte w art. 1 ust. 1,
art. 3 ust. 1 , 2 i 3 , art. 4 ust. 1 i 2, art. 10 ust. 3, art. 12 tej samej ustawy wskazują
jednoznacznie, że prawo założenia stowarzyszenia przysługuje wyłącznie osobom
fizycznym. Adresatami norm zawartych w art. 1 ust. 1 , art. 3 ust. 1, 2 , 3 Prawa
o stowarzyszeniach są obywatele polscy, mający pełną zdolność do czynności
prawnych i niepozbawieni praw publicznych. Te kryteria mogą odnosić się
wyłącznie do osób fizycznych. Podobnie należy ocenić treść art. 4 ust. 1 Prawa
o stowarzyszeniach, który przewiduje możliwość zrzeszania się
w stowarzyszeniach przez cudzoziemców mających miejsce zamieszkania na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Na ograniczony do osób fizycznych krąg
podmiotów mogących tworzyć stowarzyszenia na podstawie ustawy Prawo
o stowarzyszeniach wskazują także regulacje zawarte w art. 10 ust. 3 oraz w art.
12 tej ustawy. Według art. 10 ust. 3 osoby prawne mogą być jedynie wspierającymi
członkami stowarzyszenia, a zatem osoby prawne nie mogą być członkami
założycielami stowarzyszenia, a jedynie mogą przystąpić do już istniejącego
stowarzyszenia jako członek wspierający. Z kolei art. 12 Prawa
o stowarzyszeniach, który określa wymagania wniosku do sądu rejestrowego
o rejestrację stowarzyszenia, wymienia między innymi listę założycieli zawierającą
imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz
własnoręczne podpisy założycieli. Są to niewątpliwie atrybuty przysługujące
wyłącznie osobom fizycznym.
Wobec treści przytoczonych przepisów ustawy Prawo o stowarzyszeniach, nie
zasługuje na uwzględnienie zarzut błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania
art. 9 przez przyjęcie, że osoby prawne nie mogą być założycielami
stowarzyszenia tworzonego na podstawie tej ustawy. Podobne stanowisko zajął
Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z dnia 5 maja 1994 r. (I ACr 280/94,
PS 1996, wkładka do nr 11, poz. 50), które skarżący niesłusznie przedstawia dla
5
wzmocnienia własnej argumentacji. Sąd Apelacyjny przyjął w nim, że
w stowarzyszeniach tworzonych na podstawie art. 9 Prawa o stowarzyszeniach
członkami są wyłącznie osoby fizyczne, a ustawa nie przewiduje formy
stowarzyszenia mieszanego, stowarzyszającego jako członków zwyczajnych osoby
fizyczne i osoby prawne.
Ponieważ w skardze kasacyjnej zarzuca się błędną wykładnię art. 12 i 58
Konstytucji, a przez to błędne niezastosowanie tych przepisów trzeba podnieść,
że podstawą odmowy zastosowania przez sąd przepisów Prawa
o stowarzyszeniach, które zawężają do osób fizycznych krąg podmiotów
uprawnionych do tworzenia stowarzyszenia, nie może być wyrażona w art. 8 ust. 2
Konstytucji RP zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji. Oznacza ona
obowiązek sądu orzekania w zgodzie z priorytetami ustanowionymi w Konstytucji.
Wobec tego w sytuacjach, kiedy występują wątpliwości interpretacyjne, sąd
powinien dokonać wykładni regulacji ustawowej w sposób najprzychylniejszy
Konstytucji. Sąd nie ma natomiast kompetencji do orzekania o niekonstytucyjności
przepisu i usuwania go z systemu prawnego. Wyłączną kompetencję w tym
zakresie, zgodnie z art. 188 Konstytucji, ma Trybunał Konstytucyjny. Jedynie w
razie uzasadnionych wątpliwości co do zgodności ustawy z Konstytucją, sąd ma
obowiązek zwrócenia się na podstawie art. 193 Konstytucji do Trybunału
Konstytucyjnego z odpowiednim pytaniem prawnym (zob. orzeczenia Sądu
Najwyższego z dnia 30 października 2002 r., V CNK 1456/00, niepubl., z dnia 7
listopada 2002 r., V CKN 1493/00, niepubl., z dnia 18 września 2002 r., III CKN
326/01, niepubl., z dnia 24 października 2003 r., III CK 36/02, niepubl., z dnia 24
czerwca 2004 r., III CK 536/02, niepubl., z dnia 26 marca 2004 r., IV CK 188/03,
niepubl., z dnia 16 kwietnia 2004 r., I CK 291/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 71, wyrok
z dnia 3 grudnia 2008 r., V CSK 310/08, nie publ.; wyrok z dnia 27 stycznia 2010 r.,
II CSK 370/09, niepubl.). Takich wątpliwości nie miał Sąd drugiej instancji
przyjmując, że stanowcze postanowienia ustawy Prawo o stowarzyszeniach
wyłączają wykładnię, prowadzącą do uznania, iż osoby prawne mogą być
założycielami stowarzyszenia tworzonego na podstawie tej ustawy, a wykładnia ta
nie pozostaje w sprzeczności ze wskazanymi przez wnioskodawcę normami
konstytucyjnymi.
6
Podzielając ten wniosek, ale z innym uzasadnieniem , należy zwrócić uwagę,
że z treści art. 58 Konstytucji, regulującego wolność zrzeszania, wynika podział na
dwie grupy zrzeszeń. Do pierwszej należą zrzeszenia podlegające rejestracji
sądowej. Zgodnie z art. 58 ust. 3 Konstytucji, szczegółowe przesłanki zrzeszania
się podlegającemu sądowej rejestracji konkretyzuje ustawodawstwo zwykłe.
Określa ono, w zależności od charakteru i funkcji społecznej poszczególnych
zrzeszeń, przede wszystkim sposób ich powstawania, struktury organizacyjne oraz
możliwości rozwiązywania. Ustawy zwykłe tworzą gotowe formy prawne, które
zapewniają wolność zrzeszania nie tylko osobom fizycznym ale także podmiotom
zbiorowym (w tym osobom prawnym), a podmioty te, zamierzające podjąć
określoną działalność mają swobodę wyboru właściwej formy organizacyjnej
w zależności od celów, jakie pragną wspólnie realizować, oraz skutków, które chcą
osiągnąć. Druga grupa zrzeszeń, które nie podlegają sądowej rejestracji, pozostaje
poza zakresem szczegółowej regulacji prawnej i mogą być one tworzone na
podstawie bezpośredniego stosowania Konstytucji. Przyjęcie takiego rozwiązania
usprawiedliwiają doniosłe skutki w zakresie statusu prawnego zrzeszeń, jakie
najczęściej następują z chwilą sądowej rejestracji, a mianowicie zrzeszenia te - tak
jak w przypadku stowarzyszeń (poza stowarzyszeniami zwykłymi) - uzyskują
osobowość prawną, stają się odrębnymi podmiotami mogącymi nabywać prawa i
zaciągać zobowiązania. Regulacje zawarte w ustawie Prawo o stowarzyszeniach,
przyznające tylko osobom fizycznym legitymację do tworzenia stowarzyszeń - czyli
zrzeszeń o celach niezarobkowych, które opierają swoją działalność na pracy
społecznej członków (art. 2 ust. 1 i 3 Prawa o stowarzyszeniach), a jednocześnie
przewidujące udział osób prawnych w stowarzyszeniach w charakterze członków
wspierających, odpowiadają konstytucyjnej zasadzie wolności zrzeszania się.
Liczba innych prawno organizacyjnych form zrzeszania proponowanych przez
ustawodawcę jest znaczna. Niektóre z nich odnoszą się wprost do spółdzielni jako
podmiotów zbiorowych, które mogą zakładać związki rewizyjne lub związki
gospodarcze lub też przystępować do tych związków (art. 240 i 243 ustawy z dnia
16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze tekst jedn. Dz. U. z 2003 r., Nr 188 poz.
1848 ze zm.).
7
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
.
es