Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 427/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Maria Szulc
w sprawie z powództwa A. K.
przeciwko Aeroklubowi w K.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 18 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 20 kwietnia 2011 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu
Okręgowego z dnia 4 stycznia 2011 r. i oddalił powództwo A. K. skierowane
przeciwko Aeroklubowi w K. o ochronę dóbr osobistych. Orzeczenie zapadło w toku
powtórnego rozpatrywania sprawy. Wcześniejszy wyrok Sądu Okręgowego Sąd
Apelacyjny uchylił w części uwzględniającej powództwo, przekazując sprawę do
ponownego rozpoznania. Sąd Okręgowy po raz kolejny częściowo uwzględnił
powództwo i zobowiązał pozwany Aeroklub w K. do opublikowania w czasopismach
„[…]” i „[…]” w oznaczonym miejscu i rozmiarze przeprosin o treści „Zarząd
Aeroklubu i Sąd Dyscyplinarny tego aeroklubu przepraszają Pana A. K. za niezgodne
z prawem wykluczenie go z aeroklubu. Błędnie podjęta nasza decyzja przysporzyła
Panu A. K. trosk osobistych, za co jeszcze raz przepraszamy” oraz do zamieszczenia
przeprosin tej treści na okres 6 miesięcy na głównej stronie internetowej pozwanego.
Oddalił natomiast powództwo w pozostałym zakresie, to znaczy co do żądania zapłaty
zadośćuczynienia.
Sąd Okręgowy ustalił, że powód został członkiem pozwanego Aeroklubu
w 2002 r., po zawarciu przez spółkę akcyjną, której był prezesem, umowy najmu
lokalu użytkowego strony pozwanej. Powód wszedł do zarządu pozwanego,
organizował corocznie na lotnisku Aeroklubu Międzynarodowe Targi […]. Umowa
najmu została wypowiedziana w końcu listopada 2004 r. z powodu zaległości
czynszowych, a pomieszczenia miały zostać oddane do używania innemu
podmiotowi. Na tym tle wystąpiły konflikty. Nie doszło do porozumienia w sprawie
udostępnienia spółce zarządzanej przez powoda innych pomieszczeń. Powód w
marcu 2007 r. zrezygnował z funkcji wiceprezesa pozwanego Aeroklubu motywując
swoją decyzję nagannym zachowaniem prezesa. Ponadto złożył doniesienie do
prokuratury o podejrzeniu działania przez członków zarządu pozwanego na szkodę
Aeroklubu poprzez zawarcie niekorzystnej umowy dzierżawy spornych pomieszczeń.
Śledztwo zostało umorzone. W lutym 2007 r. powód poinformował Prezydenta K. o
tym, że negatywna postawa zarządu Aeroklubu uniemożliwia mu organizację targów.
W dniu 3 marca 2007 r. zarząd pozwanego złożył wniosek do Sądu Koleżeńskiego
Aeroklubu o nałożenie na powoda kary organizacyjnej z uwagi na podejmowanie
przez niego działań na szkodę pozwanego i naruszanie statutu poprzez
3
nieprzestrzeganie uchwał i postanowień władz pozwanego, co przejawiać się miało w
spowodowaniu szkody na skutek zaległości w płatnościach związanych z umową
najmu zawartą ze spółką zarządzaną przez powoda oraz uniemożliwieniu
skutecznego zawarcia umowy najmu z innym podmiotem. W ocenie zarządu powstały
konflikt i wykorzystywanie przez powoda stanowiska członka zarządu uniemożliwiało
dalszą współpracę z nim. Zarząd podniósł też, że powód rozgłasza negatywne opinie
o członkach zarządu wśród pilotów aeroklubu i władz miasta. Sąd Koleżeński przy
rozpoznawaniu sprawy zastosował regulamin z 1992 r., zamiast obowiązującego
regulaminu z 2003 r. Postanowieniem z 1 kwietnia 2007 r. uznał powoda za winnego
działania na szkodę pozwanego i na podstawie § 8 ust. 4 statutu Aeroklubu Polskiego
wykluczył go z Aeroklubu Polskiego. Przedmiotem rozpoznania były tylko zarzuty
dotyczące rozpowszechniania przez powoda niezgodnych z prawdą informacji o
pracach zarządu, jego decyzjach i uchwałach. Powód został pouczony o prawie
wniesienia odwołania w terminie 7 dni. Odwołanie powoda zostało pozostawione bez
rozpoznania jako wniesione po tym terminie. Nieprawidłowość zastosowania
regulaminu z 1992 r. wytknął pozwanemu organ nadzorujący, wskazując, że
obowiązujący regulamin z 2003 r. przewiduje 14-dniowy termin na wniesienie
odwołania od orzeczenia Sądu Koleżeńskiego.
Sąd Okręgowy ocenił, że przypisanie powodowi działania na szkodę lotnictwa
naruszyło jego dobre imię w środowisku, poczucie własnej wartości i naraziło go na
utratę zaufania. Pozwany przekazał informację o wykluczeniu i jego podstawach
członkom i innym aeroklubom, chociaż orzeczenie nie było jeszcze prawomocne.
Orzeczenie o wykluczeniu Sąd uznał za nieuzasadnione merytorycznie, ponieważ
kierowanie przez powoda zawiadomień o nieprawidłowościach w działaniach
Aeroklubu do organów powołanych do kontroli i nadzoru nie stanowiło publicznego
rozgłaszania nieprawdziwych informacji szkodzących stowarzyszeniu. Ponadto Sąd
wskazał na naruszenie przepisów statutu i regulaminu działania Sądu Koleżeńskiego,
które pozbawiło powoda możliwości poddania orzeczenia kontroli przez organizacyjny
sąd nadrzędny. W konsekwencji Sąd Okręgowy przyjął, że działanie pozwanego było
bezprawne i uzasadniało żądanie usunięcia skutków naruszenia godności powoda.
Sąd Apelacyjny na skutek apelacji pozwanego zmienił zaskarżone orzeczenie
w części uwzględniającej powództwo i oddalił żądania powoda w całości. Sąd przyjął
4
za podstawę rozstrzygnięcia ustalenia dokonane przez Sąd Okręgowy z tą zmianą, iż
ustalił, że zaniechanie poddania kontroli instancyjnej postanowienia Sądu
Koleżeńskiego było spowodowane przyczynami leżącymi po stronie powoda, który nie
dotrzymał również terminów przewidzianych w regulaminie z 2003 r. (14 dni), a
ponadto nie zaskarżył postanowienia o pozostawieniu jego odwołania bez biegu. Sąd
Apelacyjny uznał, że niewykorzystanie prawa do zaskarżenia orzeczenia
uniemożliwia stwierdzenie, iż działania pozwanego były bezprawne. W jego ocenie
powód nie wykazał aby zastosowanie niewłaściwego regulaminu spowodowało
merytoryczną wadliwość orzeczenia Sądu Koleżeńskiego. Ingerencja organów
zewnętrznych w sprawy stowarzyszenia może mieć miejsce jedynie wyjątkowo, wtedy
kiedy doszło do naruszenia prawa lub przepisów statutu, tymczasem, zdaniem Sądu
drugiej instancji, powód nie wykorzystał możliwości instancyjnego usunięcia z obrotu
orzeczenia wykluczającego go z pozwanego stowarzyszenia i nie wykazał, że w toku
postępowania przed Sądem Koleżeńskim doszło do wyraźnego i poważnego
naruszenia przepisów w sposób powodujący wykroczenie poza cel i niezbędność
postępowania. W rezultacie Sąd Apelacyjny przyjął, że dobra osobiste powoda
zostały wprawdzie naruszone lecz działanie pozwanego nie było bezprawne.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powód zaskarżył skargą kasacyjną opartą na
obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzucił naruszenie przepisów prawa
procesowego - art. 378 § 1 k.p.c. oraz art. 386 § 6 k.p.c., które miało jego zdaniem
istotny wpływ na wynik sprawy. Podniósł także zarzut błędnej wykładni art. 24 § 1 k.c.
w zw. z art. 2 ust. 2 i art. 10 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo
o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm., dalej
powoływanej jako „pr. stow.”), a ponadto wskazał na niezastosowanie art. 24 § 1 k.c.
oraz art. 10 ust. 1 pkt 4 pr. stow.
We wnioskach domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu z pozostawieniem temu
Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego, ewentualnie o
orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie apelacji pozwanego od wyroku
Sądu Okręgowego z dnia 4 stycznia 2011 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Zarzuty podniesione przez powoda w ramach obydwu podstaw kasacyjnych
wymagają łącznego rozpoznania, ponieważ pozostają ze sobą w bezpośrednim
związku. Argumentacja powoda zasadza się na podważeniu podstawowego
założenia, jakim kierował się Sąd Apelacyjny, to znaczy koncepcji, że niezaskarżenie
w terminie orzeczenia Sądu Koleżeńskiego i niezaskarżenie w ogóle postanowienia
o pozostawieniu bez rozpoznania odwołania uznanego za spóźnione nie pozwala
domagać się ochrony dóbr osobistych naruszonych tym orzeczeniem.
Ochrona dóbr osobistych przewidziana w art. 24 § 1 k.c. obejmuje swoim
zakresem naruszenia lub zagrożenia tego rodzaju dóbr, które mają charakter
bezprawny. W nauce i orzecznictwie przyjmuje się, że bezprawne
w rozumieniu tego przepisu jest każde działanie naruszające dobro osobiste,
chyba że wystąpi szczególna przyczyna usprawiedliwiająca naruszenie.
Do okoliczności wyłączających bezprawność zalicza się działanie w ramach
porządku prawnego, wykonywanie prawa podmiotowego, ochronę uzasadnionego
interesu oraz – pod pewnymi warunkami – zgodę pokrzywdzonego. Jeżeli więc
obowiązujące przepisy przewidują określone procedury bądź nadają pewnym
organom lub podmiotom określone kompetencje, to działanie w ich ramach –
jeśli narusza sferę prawnie chronionych dóbr osobistych - z reguły nie jest
bezprawne, chyba że dochodzi do wyraźnego i poważnego naruszenia przepisów,
w szczególności polegającego na wykroczeniu poza cel i niezbędny zakres
postępowania, lub wyrażeniu ocen bądź użyciu sformułowań nieuzasadnionych
przedmiotem i potrzebami tego postępowania i naruszającymi godność osoby,
której dotyczą (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2003 r.,
I PK 414/02, OSNP 2004/20/344, z dnia 7 marca 2007 r., II CSK 493/06, niepubl.
poza bazą Lex nr 278669, a dnia 7 kwietnia 2009 r., I PK 210/08, Mon. Pr.
2009/12/242-247 oraz orzeczenia w nich powołane). Postępowanie przed sądem
koleżeńskim stowarzyszenia w zakresie uregulowanym w statucie i według
ustalonej przez stowarzyszenie procedury zależy zakwalifikować jako działanie
prowadzone w ramach porządku prawnego. Zgodnie z art. 2 ust. 1 i 2 pr. stow.
stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym i trwałym zrzeszeniem o celach
niezarobkowych, które samodzielnie określa swoje cele, programy działania
i struktury organizacyjne oraz uchwala akty wewnętrzne dotyczące swojej
6
działalności. Do zagadnień obowiązkowo regulowanych w statucie stowarzyszenia
należy m. in. sposób nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa
oraz prawa i obowiązki członków (art. 10 ust. 1 pkt 4 pr. stow.). Ustanowienie
wewnętrznego postępowania kolegialnego badającego czy wystąpiły uchybienia
w wykonywaniu praw i obowiązków członka stowarzyszenia i czy zachodzą
przesłanki pozbawienia członkostwa w stowarzyszeniu mieści się w zakresie
samorządności Aeroklubu. Dwustopniowość tego postępowania wzmacnia
gwarancje rzetelnego rozpoznania spraw poddanych pod osąd Sądu
Koleżeńskiego, jednak ani przepisy ustawy o stowarzyszeniach, ani normy
statutowe, ani nawet regulamin działania Sądu Koleżeńskiego nie nakładają
obowiązku wyczerpania drogi zaskarżenia wewnętrznego. Powód postrzega jako
naruszające jego dobra osobiste orzeczenie, które zapadło, uprawomocniło się
i jest respektowane przez stowarzyszenie. To orzeczenie musi więc być poddane
ocenie według kryteriów art. 24 § 1 k.c. Przyjęcie hipotetycznego założenia, że być
może wykorzystanie postępowania odwoławczego przyniosłoby powodowi
korzystny wynik i wysnucie z niego wniosku, że powód niejako sam spowodował
utrwalenie się orzeczenia, które obecnie krytykuje jako krzywdzące, zdaje się
nawiązywać do koncepcji zgody pokrzywdzonego na naruszenie jego dobra
osobistego. Nie dość jednak, że zgoda taka nie w każdym wypadku uznana może
być za skuteczną, to jeszcze nie można jej dopatrzyć się w postawie powoda, który
przez cały czas sprzeciwiał się i sprzeciwia istnieniu podstaw do wykluczeniu go
z Aeroklubu. W konsekwencji przyczyna, dla której Sąd Apelacyjny nie stwierdził
wystąpienie przesłanki bezprawności wynikała z błędnej wykładni art. 24 § 1 k.c.
w zw. z art. 2 ust. 2 i art. 10 ust. 1 pkt 4 pr. stow.
W związku z tym uzasadnione stają się zawarte w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. i art. 386 § 6 k.p.c. poprzez nierozważnie zasadności
przeprowadzonej przez Sąd Okręgowy oceny merytorycznej prawidłowości
orzeczenia o wykluczeniu powoda z pozwanego Aeroklubu, mimo wskazań zawartych
w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 4 lutego 2010 r., uchylającego do
ponownego rozpoznania pierwszy wyrok wydany w sprawie przez Sąd Okręgowy.
Rzeczywiście Sąd Apelacyjny, mimo że wcześniej sam uznał za konieczne zajęcie się
przez Sąd Okręgowy problemem, czy wykluczenie powoda było zgodne z prawem
7
czy bezprawne, jak również czy było ono błędne czy uzasadnione merytorycznie
(k. 193), ograniczył się do jednego zdania, które odnieść można do oceny zgodności
z prawem treści orzeczenia Sądu Koleżeńskiego. Na stronie 12 uzasadnienia Sąd
wyraził stanowisko, iż „Jednocześnie nie ma podstaw do przyjęcia, że w toku
prowadzonego przeciwko powodowi postępowania przed Sądem Koleżeńskim doszło
do wyraźnego i poważnego naruszenia przepisów, zwłaszcza w sposób powodujący
wykroczenie poza cel i niezbędność postępowania…”. Takie stwierdzenie nie
połączone z jakimkolwiek odniesieniem się do ustalonych przesłanek wykluczenia,
które Sąd Okręgowy uznał za całkowicie błędnie zakwalifikowane przez Sąd
Koleżeński i uzasadniające przypisanie bezprawności działaniom pozwanej, nie
poddaje się kontroli. Sąd odwoławczy zajął się jedynie rolą uchybień formalnych
związanych z zastosowaniem nieaktualnego regulaminu. W tym zakresie zgodzić się
z nim należy, że procedowanie według nieobowiazującego regulaminu nie wystarczy,
aby uznać sprzeczność z prawem orzeczenia, jeśli nie rzutuje na rzetelność
i wszechstronność zbadania sprawy i nie prowadzi do ograniczenia prawa do obrony.
Ewentualne uchybienia pozwanego, których skutkiem było pozostawienia bez
rozpoznania odwołania powoda, nie mają znaczenia przy rozpatrywaniu powództwa,
w którym naruszenia dóbr powód upatruje w treści prawomocnego orzeczenia Sądu
Koleżeńskiego. Uniemożliwienie zaskarżenia – gdyby do niego doszło (w ustaleniach
Sądów brak bowiem wyjaśnienia tej kwestii w nawiązaniu do treści statutu,
na co powołuje się obecnie powód) – naruszałoby uprawnienia członkowskie powoda,
nie stanowiłoby natomiast naruszenia jego godności ani dobrego imienia, których
ochronie ma służyć rozpatrywane powództwo. Nie można jednak pominąć w kontroli
treści wydanego orzeczenia, ponieważ bezprawność działania może być także
wynikiem rażąco nieprawidłowego wnioskowania w oparciu o ustalone okoliczności
i wyrażenia nieuzasadnionych krzywdzących ocen, a nawet użycia nieuzasadnionych
sformułowań, nazbyt dosadnych i niekoniecznych z uwagi na przedmiot
postępowania. Dokonanie koniecznej oceny wymaga odniesienia się przez Sąd
Apelacyjny do ustaleń faktycznych w sposób skonkretyzowany, a nie ogólnikowy,
zwłaszcza jeśli zważyć, że wnioski końcowe tego Sądu są całkowicie odmienne od
stanowiska Sądu Okręgowego.
8
Powyższe uchybienia powodują, że konieczne stało się uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego uzasadnia art. 108 § 2
k.p.c.