Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 74/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z wniosku S.K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.
o wydanie decyzji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 października 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 17
listopada 2011 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 26 kwietnia 2010 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na
podstawie art. 83 ust. 1 pkt 3, art. 83b ust. 1 oraz art. 23 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r. nr 205,
poz. 1585) w związku z art. 104 § 1 k.p.a., odmówił S.K. wydania decyzji
określającej wysokość należności.
Odwołanie od tej decyzji złożył S.K. wnosząc o jej uchylenie i przekazanie
sprawy organowi rentowemu celem wydania decyzji określającej wysokość
należności. Uzasadniając odwołanie powołał się na przepisy ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o księgach wieczystych i hipotece
wskazując, że jako właściciel nieruchomości oraz dłużnik rzeczowy z tytułu
hipoteki przymusowej ma interes prawny w tym, by Zakład określił wysokość
zobowiązania, którego spłata spowoduje wykreślenie hipoteki.
Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 23
marca 2011 r. zmienił zaskarżoną decyzję i zobowiązał pozwanego do wydania
decyzji określającej wielkość zadłużenia S.K., jako dłużnika rzeczowego z tytułu
nabycie nieruchomości obciążonej hipoteką przymusową na rzecz pozwanego
oraz zasądził od pozwanego na rzecz odwołującego kwotę 60 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego. Sąd Okręgowy ustalił następujący stan
faktyczny. Wnioskiem z dnia 1 października 2003 r. złożonym w dniu 2
października 2003 r., w Sądzie Rejonowym w S. organ rentowy zwrócił się o wpis
w dziale IV księgi wieczystej KW nr [a], obejmującej nieruchomość położoną w K.,
której właścicielami byli E. i M. D. hipoteki przymusowej w kwocie 7.416,04 zł wraz
z należnymi odsetkami od daty wymagalności do dnia zapłaty. W uzasadnieniu
wniosku organ rentowy wskazał, iż dłużnicy zalegają w opłacaniu składek na
ubezpieczenie społeczne za okres od stycznia 1999 r. do grudnia 1999 r. na
łączną kwotę 7.416,04 zł. Zaległości te zostały objęte decyzją z dnia 5 września
2003 r. określającą wysokość zadłużenia. Taki sam wniosek został złożony w dniu
2 października 2003 r. odnośnie wpisu hipoteki przymusowej w kwocie 8.247,26 zł
wraz z należnymi odsetkami. Pismem z dnia 6 października 2003 r. Sąd Rejonowy
w S. zawiadomił, że w księdze wieczystej KW nr [...]
3
w dniu 6 października 2003 r. wpisano w dziale IV hipotekę przymusową w kwocie
8.248,26 zł wraz z należnymi odsetkami na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddział w P. oraz hipotekę przymusową w kwocie 7.416,04 zł wraz z
należnymi odsetkami na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w P.,
na podstawie wniosków z dnia 2 października 2003 r. i decyzji z dnia 5 września
2003 r.
Na podstawie umowy sprzedaży warunkowej z dnia 3 stycznia 2008 r. oraz
umowy o przeniesienie własności z dnia 15 lutego 2008 r. właścicielem
nieruchomości położonej w K. gmina O. wpisanej do księgo wieczystej pod
numerem [...] stał się S.K..
Pismem z dnia 1 września 2009 r. Biuro Usług Rachunkowych „F.",
reprezentujące S.K., zwróciło się do organu rentowego o wskazanie warunków
wykreślenia obciążeń określonych hipotekami przymusowymi na nieruchomości
położonej w K. w gminie O., dla której prowadzona jest księga wieczysta KW nr
[...].
W odpowiedzi, organ rentowy po rozliczeniu stanu konta, pismem z dnia 11
lutego 2010 r. wskazał, iż aby dokonać wykreślenia należy uregulować
następujące kwoty: 4.489,40 zł z tytułu składek za okres od września 1997 r. do
października 1997 r. i od grudnia 1997 r. do grudnia 1998 r. plus odsetki naliczone
na dzień 12 lutego 2010 r. w wysokości 11.5 92 zł; 3.757,86 zł z tytułu składek za
okres czerwiec 1997 r., od września 1997 r. do grudnia 1998 r. plus odsetki
naliczone na dzień 12 lutego 2010 r. w wysokości 9.769 zł; 5.837,54 zł z tytułu
składek na ubezpieczenie społeczne za okres od stycznia 1999 r. do grudnia
1999 r. plus odsetki naliczone na dzień 12 lutego 2010 r. w wysokości 12.467 zł.;
1.229,32 zł z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne za okres od stycznia
1999 r. do grudnia 1999 r. plus odsetki naliczone na dzień 12 lutego 2010 r. w
wysokości 2.631 zł, 409,91 zł z tytułu składek na FPiFGŚP za okres od stycznia
1999 r. do grudnia 1999 r. plus odsetki naliczone na dzień 12 lutego 2010 r. w
wysokości 879 zł.
Wnioskiem z dnia 19 marca 2010 r., które wpłynęło do organu rentowego w
dniu 24 marca 2010 r., Biuro Usług Rachunkowych „F.", reprezentujące S.K.
zwróciło się o wydanie decyzji określającej wysokość zadłużenia wraz z
4
pouczeniem o terminie i sposobie zaskarżenia wysokości określonej należności na
rzecz ZUS, której uiszczenie spowoduje możliwość wykreślenia hipoteki.
Rozpoznając powyższy wniosek organ rentowy decyzją z dnia 28 kwietnia 2010 r.
odmówił S. K. wydania decyzji określającej wysokość należności.
Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd pierwszej instancji
stwierdził, że odwołujący stał się, nabywając nieruchomość wpisaną do księgi
wieczystej nr [...] prowadzonej przez Sąd Rejonowy S., dłużnikiem pozwanego.
Nieruchomość ta była i jest nadal obciążona dwiema hipotekami przymusowymi na
rzecz ZUS. Stając się dłużnikiem rzeczowym organu rentowego odwołujący stał się
również uprawnionym do domagania się wydania decyzji w przedmiocie wielkości
zadłużenia.
Wyrok ten w całości apelacją zaskarżył pozwany organ rentowy.
Wyrokiem z dnia 17 listopada 2011 r. Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację. W ocenie Sądu Apelacyjnego istota
sporu w analizowanej sprawie sprowadzała się do rozstrzygnięcia, czy prawidłowo
organ rentowy odmówił S. K. wydania decyzji określającej wysokość należności.
Na wstępie niniejszych rozważań, Sąd powołał podstawy prawne orzeczenia.
Zgodnie z art. 83 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r., Nr 205, poz. 1585) Zakład wydaje
decyzje w zakresie indywidualnych spraw dotyczących w szczególności ustalania
wymiaru składek i ich poboru, a także umarzania należności z tytułu składek, czy
też stwierdzenia wielkości istniejącego zadłużenia. Zgodnie z ust. 2 tegoż przepisu
od decyzji Zakładu przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według
zasad określonych w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. W myśl ust. 3
odwołanie do sądu przysługuje również w razie niewydania decyzji w terminie 2
miesięcy, licząc od dnia zgłoszenia wniosku o świadczenie lub inne roszczenia.
Zgodnie z art. 26 ust. 1 cyt. ustawy Zakład ma prawo do występowania z
wnioskiem założenie księgi wieczystej dla nieruchomości dłużnika zalegającego z
opłatą należności tytułu składek. W myśl ust. 2 cytowanego przepisu wystawione
przez Zakład dokumenty stwierdzając istnienie należności z tytułu składek oraz jej
wysokość są podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości
stanowiącej własność zobowiązanego. Zgodnie z treścią ust. 3 dla zabezpieczenia
5
należności z tytułu składek Zakładowi przysługuje hipoteka przymusowa na
wszystkich nieruchomościach dłużnika, z uwzględnieniem ust. 3a i 3b. Podstawą
ustanowienia hipoteki przymusowej jest doręczona decyzja o określeniu wysokości
należności z tytułu składek, o odpowiedzialności osoby trzeciej lub o
odpowiedzialności następcy prawnego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego odwołujący miał prawo wiedzieć jakie jest jego
zadłużenie wobec organu rentowego, a tym samym jaka kwota pozwoli uwolnić
nieruchomość od obciążenia hipotecznego i to na podstawie decyzji
administracyjnej a nie pisma informacyjnego organu rentowego. Podstawą
formalnoprawną rzeczonej decyzji, w ocenie Sądu, był art. 83 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Katalog spraw, o których mowa w art. 83 jest bowiem
katalogiem otwartym, na co wskazują użyte przez ustawodawcę słowa „w
szczególności". Podzielić należy jednak pogląd, że ogranicza się on wyłącznie do
spraw indywidualnych, które swoją podstawę materialnoprawną wywodzą ze
stosownych ustaw i wchodzących w skład systemu ubezpieczeń społecznych (vide
Komentarz do Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, C.H. Beck, pod
redakcją B. Gudowskiej, J. Strusińskiej-Żukowskiej, Warszawa 2011, str.780). W
analizowanej sprawie podstawą materialnoprawną decyzji był art. 26 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, jako źródło zobowiązania dla dłużnika
rzeczowego organu rentowego, które powstało w związku ze zbyciem
nieruchomości obciążonej hipoteką przymusową na rzecz zakładu.
Na powyższe orzeczenie organ rentowy wniósł skargę kasacyjną
zaskarżając wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 26 ust. 1, 2, 3, 3a i 3b i art. 83 ust. 1
ustawy z dnia 13 października 1998r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) polegające na uznaniu, że przepis art. 26
powołanej ustawy w związku z art. 83 ust. 1 tej ustawy stanowi materialnoprawną
podstawę wydania decyzji administracyjnej określającej wysokość zadłużenia
dłużnika rzeczowego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych niebędącego dłużnikiem
osobistym z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne oraz na podstawie
naruszenia przepisów postępowania, które miało istotny wpływ na wynik sprawy -
art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 378 § 1 k.p.c. poprzez brak
6
ustosunkowania się w treści uzasadnienia wyroku do zarzutu naruszenia art. 3
ustawy z dnia 6 lipca 1982r. o księgach wieczystych i hipotece podniesionego w
apelacji organu rentowego i brak rozpatrzenia zarzutu naruszenia art. 47714
§ 2
k.p.c. podniesionego przez pełnomocnika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
ustnie na rozprawie w dniu 17 listopada 2011 r. i wpisanego do protokołu
rozprawy, który to brak uzasadnienia uniemożliwia skontrolowanie wyroku Sądu
Apelacyjnego w powyższym zakresie przez Sąd Najwyższy. Wskazując na
powyższe organ rentowy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego w całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wyrok Sąd Apelacyjnego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych należało
uchylić, bowiem wbrew stanowisku tego Sądu dłużnik rzeczowy organu rentowego
nie będący dłużnikiem osobistym z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne nie
jest związany z organem rentowym (ZUS) węzłem obligacyjnym, który ma swe
źródło w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych. Sąd błędnie powołał się na
art. 26 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, który miałby stanowić
materialną podstawę decyzji określającej wysokość zaległości wobec dłużnika
rzeczowego. W ocenie Sądu Najwyższego źródłem odpowiedzialność rzeczowej
odwołującego jest nic innego jak tylko wpis w księdze wieczystej poczyniony na
rzecz organu rentowego.
Powyższa konstatacja wynika z wymagań formalnych jakie obowiązują w
postępowaniu wieczystoksięgowym. Podstawowy w tej kwestii jest art. 31 ust. 1
ustawy o księgach wieczystych i hipotece określający minimum wymagań
formalnych obowiązujących w postępowaniu wieczystoksięgowym. W
przeciwieństwie do art. 32 powołanej ustawy przepis ten określa tylko formę
dokumentu stanowiącego podstawę wpisu, nie wspominając o jego treści. Rzecz
jednak w tym, że przepisy ustawy o księgach wieczystych i hipotece, używając
pojęcia „dokument", nie definiują go. Wyjaśnienia należy więc poszukiwać w
przepisach art. 244-257 k.p.c. Analiza tych przepisów oraz art. 31 i 32 ustawy o
7
księgach wieczystych i hipotece, zwłaszcza zawartego w art. 32 ust. 2
sformułowania, że do wpisu stanu prawnego, jaki ma być w księdze wieczystej
ujawniony, wystarczy dokument, daje podstawę do wniosku, że chodzi o dokument
świadczący o istnieniu pewnego stanu prawnego. Oznacza to, że stan ten nie
może wynikać z twierdzeń osób zainteresowanych, lecz musi być odpowiednio
udowodniony i co do zasady z podpisem poświadczony notarialnie.
Do kategorii szczególnych dokumentów należy zaliczyć decyzje
administracyjne, jeśli dotyczą stanu prawnego nieruchomości. Wówczas ramy
kontroli sądu wieczystoksięgowego są podobne jak przy akcie notarialnym. Sąd
musi bowiem zbadać, czy decyzja spełnia wymagania formalne zawarte w art. 107
ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (tekst
jedn.: Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.), a więc m.in. czy została wydana
przez właściwy organ, we właściwej formie z wymaganymi podpisami i pieczęcią
urzędową w rozumieniu art. 250 § 1 k.p.c. oraz czy nie jest bezwzględnie
nieważna. W orzecznictwie utrwalił się pogląd, że sądy powszechne, w tym sądy
wieczystoksięgowe, są związane ostateczną decyzją. W tym miejscu wskazać
należy, że zgodnie z art. 6262
k.p.c. sam wniosek o wpis (czy wykreślenie) hipoteki
nie wymaga od organu rentowego podjęcia rozstrzygnięcia w formie decyzji,
jedynym zatem dokumentem wymaganym przez przepisy prawa przy dokonaniu
wpisu o wykreśleniu hipoteki jest wniosek wierzyciela bądź dłużnika rzeczowego
(właściciela nieruchomości) sporządzony według reguł przewidzianych, a zatem w
oparciu o dokumenty wskazane w art. 31 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i
hipotece. Zgodnie z powołanym przepisem takim dokumentem może być decyzja
organu rentowego określająca wysokość zobowiązania składkowego wydana na
mocy art. 83 ustawy systemowej. Mając powyższe na uwadze zasadniczą kwestią
wymagającą w niniejszej sprawie wyjaśnienia była zasadność podjęcia przez
organ rentowy decyzji określającej wielkość zadłużenia S.K., jako dłużnika
rzeczowego z tytułu nabycia nieruchomości obciążonej hipoteką przymusową na
rzecz ZUS, tj. decyzja, która nie jest skierowana do dłużnika osobistego. Instytucja
hipoteki przymusowej uregulowana jest w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. z 1982 r. Nr 19, poz. 147 ze zm.), która w art. 110
stanowi, że hipotekę przymusową można uzyskać także na podstawie
8
tymczasowego zarządzenia sądu, postanowienia prokuratora, na mocy przepisów
szczególnych na podstawie decyzji, chociażby decyzja nie była ostateczna, albo
zarządzenia zabezpieczenia dokonanego na podstawie przepisów o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji. Taką szczególną regulację zawiera w art. 26 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych. Nie wnikając w szczegóły związane z istotą
hipoteki przymusowej (a taki charakter ma będące przedmiotem sporu
zabezpieczenie), stwierdzić trzeba, że jakkolwiek zabezpiecza ona należności
składkowe organu rentowego, to zgodnie z obowiązującymi w tym względzie
przepisami ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (mającej charakter lex
specialis w stosunku do ustawy o księgach wieczystych i hipotece) jej wpis
dokonywany jest na wniosek wierzyciela - właściwego organu rentowego - przez
Sąd Rejonowy na podstawie przepisów ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, w tym samym trybie dokonywany jest wpis o wykreślenie
hipoteki. Analiza przepisów obu powołanych wyżej ustaw wskazuje, że sam
wniosek o wpis (czy wykreślenie) hipoteki nie wymaga od organu rentowego
podjęcia rozstrzygnięcia w formie decyzji, jedynym zatem dokumentem
wymaganym przez przepisy prawa przy wykreśleniu hipoteki jest wniosek
wierzyciela bądź dłużnika rzeczowego (właściciela nieruchomości) sporządzony
według reguł przewidzianych w ustawie o księgach wieczystych i hipotece.
Jak wynika z przytoczonych przepisów ustawy o księgach wieczystych i
hipotece oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie istnieje żadna
norma prawa materialnego uprawniająca organ rentowy do wydania decyzji
określającej wielkość zadłużenia S.K. jako dłużnika rzeczowego z tytułu nabycia
nieruchomości obciążonej hipoteką przymusową na rzecz tego organu. W
niniejszej sprawie możliwe są dwa sposoby dokonania wpisu o wykreśleniu
hipoteki. Pierwszy na wniosek wierzyciela, drugi na wniosek właściciela
nieruchomości tj. dłużnika rzeczowego. Zarówno w pierwszej jak i w drugiej
sytuacji, w myśl przepisów ustawy o księgach wieczystych i hipotece, w
szczególności art. 31 wystarczy jakikolwiek dokument potwierdzający wygaśnięcie
wierzytelności zabezpieczonej hipoteką na nieruchomości. Niezasadne jest zatem
żądanie powoda wydania decyzji ustalającej wysokość zadłużenia powoda jako
dłużnika rzeczowego z tytułu nabycia nieruchomości obciążonej hipoteką
9
przymusową na rzecz ZUS, skoro na tym etapie, gdy dług zabezpieczony hipoteką
nie został zaspokojony przez dłużnika osobistego, czy tak jak w tym przypadku
dłużnika rzeczowego, taka decyzja nie stanowi dokumentu na gruncie przepisów
wieczystoksięgowych w oparciu, o który skuteczne byłoby wniesienie wniosku o
dokonanie wpisu o wykreśleniu hipoteki. Dlatego też uznać należy, że informacja
przekazana powodowi pismem z dnia 11 lutego 2010 r. o stanie konta,
wskazująca, jakie kwoty należy uregulować, aby zaspokoić wierzytelność
zabezpieczoną hipoteką stanowiła wystarczającą informację, zgodnie z którą
powód, jako dłużnik rzeczowy mógł zaspokoić wierzytelność, a następnie wystąpić
do organu rentowego o wydanie dokumentu potwierdzającego spełnienie tego
świadczenia.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
/tp/