Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 206/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSA Władysław Pawlak (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Banku Polska Kasa Opieki Spółki Akcyjnej
w W. I Oddział w T.
przeciwko A. S. i B.S .
o uznanie czynności prawnych za bezskuteczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 14 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 października 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt. 1 w części, w jakiej została
oddalona apelacja strony powodowej i w tym zakresie sprawę
przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Strona powodowa, Bank Polska Kasa Opieki S.A. w W. I Oddział w T.
domagała się uznania za bezskuteczne wobec niej dokonanych przez pozwane
czynności prawnych, a to: 1) notarialną umowę darowizny z dnia 22 sierpnia 2006
r., na mocy której pozwana B. S. przeniosła na pozwaną A. S. własność
nieruchomości składającej się z działki nr 1641, zabudowanej domem
mieszkalnym, położonej w Ł., objętej księgą wieczystą nr […], prowadzoną przez
Sąd Rejonowy w Ł., w celu ochrony swych wierzytelności, wynikających z
prawomocnego nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Ł. z dnia 21 grudnia 2009 r. (I
Nc 1050/09) oraz prawomocnego nakazu zapłaty Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 21
grudnia 2009 r. (I Nc 146/09); 2) zawarte w powyższym akcie notarialnym
oświadczenie pozwanej A. S. o ustanowieniu na rzecz pozwanej B. S.,
służebności osobistej obciążającej przedmiotową nieruchomość.
Wyrokiem z dnia 11 maja 2011 r., Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo w
zakresie żądania o uznanie za bezskuteczną umowy darowizny z dnia 22 sierpnia
2006 r., a w pozostałej części, powództwo w stosunku do pozwanej A. S. i w
całości do pozwanej B. S. oddalił.
W uzasadnieniu ustalił m.in., iż pozwana B. S. prowadząc działalność
gospodarczą, polegającą na świadczeniu usług transportowych, zawarła ze stroną
powodową w dniu 13 kwietnia 2000 r. umowę o kredyt na finansowanie inwestycji,
w dniu 11 sierpnia 2000 r. umowę o kredyt na zakup środka transportu oraz w dniu
6 kwietnia 2000 r. umowę o kredyt obrotowy. W związku z ubieganiem się o te
kredyty, pozwana B. S. złożyła w powodowym banku oświadczenie majątkowe, w
którym informowała, że jest właścicielem domu mieszkalnego o wartości 200 000
zł i działki budowlanej o wartości 40 000 zł. W dniu 30 marca 2005 r., strona
powodowa wezwała pozwaną B. S. do zapłaty należności wynikających z
powyższych umów kredytowych, które na dzień 23 marca 2005 r. wyniosły łącznie
22 121 euro oraz 19 370,06 zł.
W dniu 22 sierpnia 2006 r., na podstawie umowy notarialnej, pozwana B. S.
darowała swojej córce - pozwanej A. S. zabudowaną nieruchomość położoną w Ł.
3
przy ul. S.[…]. Jednocześnie, pozwana A. S. w tym samym akcie notarialnym
ustanowiła na rzecz pozwanej B. S., służebność osobistą obciążającą darowaną jej
nieruchomość. Wartość przedmiotu darowizny strony określiły na kwotę 120 000 zł,
a skapitalizowaną wartość służebności osobistej oszacowały na kwotę 79 200 zł. W
wypisie z księgi wieczystej przedstawionym przy zawarciu umowy darowizny,
znajdowała się informacja o toczących się przeciwko pozwanej B. S.
postępowaniach egzekucyjnych, które zostały zakończone. Przed podpisaniem
umowy darowizny pozwana A. S. nie pytała matki o niespłacone długi.
Dwoma nakazami zapłaty z dnia 21 grudnia 2009 r., na rzecz strony
powodowej zostały zasądzone od pozwanej B. S. należności odpowiednio: 1) w
kwocie 58 143,22 zł, z odsetkami umownymi w wysokości 1,5 odsetek ustawowych,
od kwoty 31 889 zł od dnia 27 listopada 2009 r. do dnia zapłaty wraz z kosztami
procesu w kwocie 4 327 zł; 2) w kwocie 87 817,77 zł z odsetkami umownymi w
wysokości 1,5 odsetek ustawowych, od kwoty 51 514,59 zł od dnia 27 listopada
2009 r. do dnia zapłaty oraz kosztami procesu w wysokości 4 715 zł.
W 2009 r. przeciwko pozwanej B. S. toczyły się postępowania egzekucyjne z
wniosku wierzycieli J. M., PZU S.A. w W. Oddział w Ł., M. W., R. spółki z o.o. w G.,
G. K., PPHU ITO sp. z o.o. w likwidacji w R. i W. Z.
Pozwana B. S. rozwiodła się z M. S. w 1998 r. i od tego czasu nie utrzymuje
z nim kontaktu. Po rozwiązaniu ich małżeństwa, córki A. S. i An. S. zamieszkały z
ojcem. Pozwana A. S. od rozwodu rodziców, utrzymywała kontakty z matką,
początkowo rzadko, ale w późniejszym czasie ich częstotliwość wzrosła. W latach
2005-2010 studiowała w P. i w tym czasie kontakty z matką nie były częste.
Pozwana B. S. nie prowadzi obecnie działalności gospodarczej, a jej łączne
zadłużenie wynosi około 300 000 zł.
W rozważaniach prawnych przytaczając treść przepisów art. 527 § 1-3 k.c.
w zw. z art. 528 k.p.c., Sąd Okręgowy wskazał, że w stanie faktycznym tej sprawy
zostały zrealizowane przesłanki uzasadniające uznanie za bezskuteczną
w stosunku do strony powodowej umowę darowizny przedmiotowej nieruchomości.
Natomiast powództwo o uznanie za bezskuteczną czynność prawną polegającą na
ustanowieniu przez pozwaną A. S. na rzecz pozwanej B. S. służebności osobistej
4
mieszkania obciążającej tą nieruchomość, nie zasługiwało na uwzględnienie, gdyż
pozwana A. S. nie jest dłużniczką strony powodowej, zaś pozwana B. S. wskutek
skarżonej czynności prawnej nie pogłębiła stanu swojej niewypłacalności i nie
wyzbyła się żadnego składnika majątkowego, lecz uzyskała korzyść majątkową.
Apelacja strony powodowej od powyższego wyroku w zakresie w jakim Sąd
pierwszej instancji oddalił powództwo przeciwko pozwanym i apelacja pozwanej A.
S. zostały oddalone wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 28 października 2011 r.
Odnosząc się do apelacji pozwanej A. S., Sąd drugiej instancji wyjaśnił, że skoro
zawarta przez pozwane umowa miała charakter nieodpłatny, to w sprawie miał
zastosowanie art. 528 k.c. i wobec tego zbędne było prowadzenie wnioskowanego
przez nią postępowania dowodowego, zmierzającego do obalenia przewidzianego
przez przepis art. 527 § 3 k.c. domniemania prawnego.
Sąd Apelacyjny nie podzielając zarzutów strony powodowej naruszenia art.
527 § 2 k.c. i art. 531 § 2 k.c., wskazał, że pozwana A. S., która nabyła pod tytułem
darmym własność nieruchomości położonej w Ł. przy ul. S.[…], nie rozporządziła
uzyskaną korzyścią, ale ustanowiła ograniczone prawo rzeczowe. Czynność ta
jednak nie jest rozporządzeniem, gdyż pozwana nie wyzbyła się prawa własności,
lecz ograniczyła swoje uprawnienia. Poza tym obciążenie nieruchomości
ograniczonym prawem rzeczowym nie jest czynnością krzywdzącą stronę
powodową i pogłębiającą stan niewypłacalności dłużnika w rozumieniu art. 527 § 2
k.c. Pozwana B. S. uzyskała ograniczone prawo rzeczowe, a wobec tego nie
zmniejszył się stan jej posiadania.
W skardze kasacyjnej opartej na pierwszej podstawie, strona powodowa
zaskarżyła wyrok Sądu drugiej instancji w zakresie, w jakim została oddalona jej
apelacja i domagała się jego uchylenia w tej części oraz zmiany wyroku Sądu
pierwszej instancji przez uwzględnienie powództwa, ewentualnie przekazania
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Zarzuciła naruszenie: art. 531 § 2 k.c., przez niesłuszne uznanie,
że dokonana czynność prawna w postaci obciążenia przez pozwaną A. S.
darowanego jej prawa własności nieruchomości, ograniczonym prawem rzeczowym
– służebnością osobistą mieszkania, nie jest czynnością stanowiącą
5
rozporządzenie przez osobę trzecią uzyskaną korzyścią majątkową w rozumieniu
tego przepisu; art. 527 § 2 k.c., przez niesłuszne uznanie, że obciążenie przez
pozwaną A. S. darowanego jej prawa własności nieruchomości opisanym
ograniczonym prawem rzeczowym, nie jest czynnością krzywdzącą stronę
powodową jako wierzyciela, chociaż obciążenie nieruchomości, z której możliwe
byłoby uzyskanie w drodze egzekucji zaspokojenie co najmniej znacznej części jej
wierzytelności, spowodowało, że egzekucja taka jest bezcelowa, albowiem dom
obciążony prawem dożywocia staje się w praktyce niezbywalny, a zatem nie jest
możliwe uzyskanie z tej nieruchomości zaspokojenia w jakiejkolwiek części, co
stanowi o niewypłacalności dłużnika lub co najmniej o zwiększeniu stopnia
niewypłacalności.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 527 § 2 k.c., czynność prawna dłużnika jest dokonana
z pokrzywdzeniem wierzyciela, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się
niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed
dokonaniem czynności.
Strona powodowa, pokrzywdzenie w rozumieniu przywołanego przepisu
wywodzi, z faktu obciążenia przez pozwaną A. S. darowanego jej przez pozwaną B.
S. prawa własności nieruchomości, ograniczonym prawem rzeczowym -
służebnością osobistą mieszkania, co czynić będzie egzekucję niecelową, gdyż
przedmiotowa nieruchomość z racji takiego obciążenia stała się w praktyce
niezbywalna.
Konstruując w tej sprawie roszczenie ze skargi paulińskiej, strona powodowa
dokonała rozszczepienia zawartej przez pozwane czynności prawnej na umowę
darowizny i ustanowienie na rzecz pozwanej B. S. służebności osobistej
mieszkania obciążającej darowaną nieruchomość. Przedstawiona koncepcja
podziału czynności została zaaprobowana przez Sądy obu instancji, które
rozpatrywały przesłanki właściwe dla instytucji actio pauliana, odrębnie odnośnie do
każdej z opisanych w pozwie czynności prawnych.
Istota rzeczy tkwi jednak w ocenie causae czynności prawnej nazwanej
w akcie notarialnym umową darowizny i ustanowieniem służebności osobistej, czyli
6
w podstawie prawnej przysporzenia przez pozwaną B. S. na rzecz pozwanej A. S.
Pozwana B. S. przeniosła na pozwaną A. S. własność przedmiotowej
nieruchomości, ale jednocześnie A. S. ustanowiła na jej rzecz służebność osobistą,
polegającą na prawie nieodpłatnego i dożywotniego zamieszkiwania w całym domu
mieszkalnym, posadowionym na tej nieruchomości. Zatem ocena podstawy
prawnej przeniesienia własności nie może być w tym wypadku rozpatrywana w
oderwaniu od ustanowienia służebności osobistej na rzecz zbywczyni. Wówczas,
nie wchodzi w rachubę podstawa przysporzenia właściwa dla umowy darowizny
(causa donandi), która wymaga dokonania czynności prawnej wyłącznie po to, aby
nastąpiło przysporzenie na rzecz innej osoby bez żadnego ekwiwalentu (art. 888
§ 1 k.c.). Świadczeniu pozwanej B. S., polegającemu na przeniesieniu prawa
własności nieruchomości, odpowiadało świadczenie pozwanej A. S. w postaci
obciążenia nabytej nieruchomości służebnością osobistą (k. 34). Zważywszy na to,
iż służebność ta obciążyła nieruchomość, na której znajduje się budynek
mieszkalny o powierzchni użytkowej 220 m² oraz z uwagi na określoną
w powołanym akcie notarialnym wartość tego ograniczonego prawa rzeczowego
(tj. 72% wartości przedmiotowej nieruchomości), kwalifikacja spornej czynności
prawnej jako umowy darowizny z częściową odpłatnością (negotium mixtum cum
donatione) nie jest zasadna. Podana w akcie notarialnym wartość służebności
została ustalona w oparciu o zasady określone w art. 13 ust. 3-7 (w wersji wtedy
obowiązującej) ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn
(tekst jednolity Dz. U. z 2009 r., Nr 93, poz. 768, ze zm.).
Przeniesienie prawa własności w zamian za obciążenie jej ograniczonym
prawem rzeczowym, zbliża taką czynność prawną do stypizowanej w k.c. umowy
dożywocia (art. 908 i n.). Ustanowione na rzecz pozwanej B. S. prawo ma jednak
charakter czysto rzeczowy, podczas gdy w przypadku tzw. prostej umowy
dożywocia (art. 908 § 1 k.c.), dożywotnik nabywa uprawnienia obligacyjne
o charakterze rozszerzonym (erga omnes), a do obciążenia nieruchomości tym
prawem stosuje się odpowiednio przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych
(art. 910 § 1 zd. 2 k.c.), jakkolwiek w wypadku tzw. złożonej umowy dożywocia,
w jego skład mogą wejść również uprawnienia wynikające z praw rzeczowych
ograniczonych (art. 908 § 2 k.c.). Nie ulega wątpliwości, że umowa dożywocia
7
może być zaskarżona przez wierzyciela zbywcy - dożywotnika skargą pauliańską,
co wynika też z przepisu art. 916 k.c., który ma charakter szczególny w stosunku do
przepisów art. 527 i n. k.c. Przedmiotem skargi jest cała tego typu umowa,
tj. przeniesienie własności nieruchomości i obciążenie, a nie odrębnie,
przeniesienie własności oraz jej obciążenie przez nabywcę prawem dożywocia.
Jeśli zatem przeniesienie przez pozwaną B. S. na pozwaną A. S. prawa
własności przedmiotowej nieruchomości, nastąpiło w zamian za ustanowienie na jej
rzecz służebności osobistej, to z punktu widzenia instytucji skargi paulińskiej
stanowi ona jedną czynność prawną, a nie dwie niezależne od siebie czynności w
postaci umowy darowizny i ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego.
Dlatego też przesłanka pokrzywdzenia wierzyciela zdefiniowana w art. 527 § 2 k.c.
powinna być odnoszona do całości czynności prawnej dokonanej aktem
notarialnym z dnia 22 sierpnia 2006 r., a nie do jej fragmentów, jak to uczynił Sąd
Apelacyjny. Pokrycie w całości świadczenia wzajemnego przez A. S. na rzecz
pozwanej B. S. z substratu majątkowego, który nabyła od dłużniczki strony
powodowej, kwalifikuje zawartą przez nie umowę przeniesienia własności
nieruchomości z równoczesnym obciążeniem jej służebnością osobistą, jako
czynność prawną nieodpłatną w znaczeniu przesłanki skargi pauliańskiej (art. 528
k.c.). Na gruncie tej instytucji, pojęcie nieodpłatności jest szeroko rozumiane (zob.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 2011 r., IV CSK 624/10, niepubl.).
Strona powodowa trafnie podnosi, iż skarżona czynność prawna prowadzi do
pokrzywdzenia jej jako wierzycielki, nie tylko z powodu wyzbycia się przez
dłużniczkę składnika majątkowego, z którego mogłaby uzyskać zaspokojenie, ale
także z racji obciążenia - w ramach świadczenia wzajemnego - całej nieruchomości
służebnością osobistą skuteczną erga omnes, co powoduje, że możliwość
przeprowadzenia skutecznej egzekucji w takiej sytuacji doznaje istotnego
ograniczenia i ma wpływ na zakres ewentualnego zaspokojenia. Wszak stosownie
do art. 1000 § 3 k.p.c., w razie sprzedaży licytacyjnej nieruchomości, na poczet
ceny nabycia zostanie zaliczona wartość służebności (która w istocie pomniejszy
wartość nieruchomości), czego efektem będzie zaspokojenie strony powodowej
w mniejszym zakresie, aniżeli w sytuacji gdyby nieruchomość nie była obciążona
8
takim prawem. Sama zaś służebności osobista - jako prawo niezbywalne (art. 300
k.c.) - nie podlega egzekucji.
Nie został natomiast naruszony przepis art. 531 § 2 k.c. Obciążenie
nieruchomości służebnością osobistą mieszkania w stanie faktycznym niniejszej
sprawy nie jest rozporządzeniem przez A. S. uzyskaną korzyścią, lecz jej
świadczeniem na rzecz B. S. w zamian za przeniesienie własności w ramach jednej
i tej samej czynności podlegającej zaskarżeniu skargą pauliańską.
Mając na względzie powyższe, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok
Sądu drugiej instancji, przekazując mu sprawę do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o koszach postępowania kasacyjnego w oparciu o przepisy art.
39815
§ 1 k.p.c., art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39821
k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.