Sygn. akt III CZP 61/12
UCHWAŁA
Dnia 16 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych TUW
w W.
przeciwko J. K. i A. K.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 16 listopada 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 25 kwietnia 2012 r.,
"Czy zakładowi ubezpieczeń przysługuje w oparciu o przepisy
art. 43 pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. z 2003
roku, Nr 124, poz. 1152) w zw. z art. 922 § 1 k.c. prawo dochodzenia
od następców prawnych posiadacza pojazdu mechanicznego zwrotu
wypłaconego przez ten zakład z tytułu ubezpieczenia OC posiadacza
pojazdu mechanicznego odszkodowania, jeżeli kierujący posiadacz
pojazdu wyrządził szkodę w stanie po użyciu alkoholu i zmarł przed
wypłatą odszkodowania przez zakład ubezpieczeń?"
podjął uchwałę:
2
Zakład ubezpieczeń, który wypłacił odszkodowanie z tytułu
ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkodę wyrządzoną przez kierującego pojazdem w stanie po
użyciu alkoholu, nie może dochodzić od jego spadkobierców
roszczenia zwrotnego przewidzianego w art. 43 pkt. 1 ustawy
z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152
ze zm.), jeżeli wypłata odszkodowania nastąpiła po śmierci
kierującego pojazdem.
Uzasadnienie
3
Przedstawione przez Sąd Okręgowy zagadnienie prawne powstało przy
rozpoznawaniu apelacji pozwanych od wyroku Sądu pierwszej instancji
zasądzającego solidarnie od J. K. i A. K. na rzecz Towarzystwa Ubezpieczeń
Wzajemnych TUW w W. kwotę 8 300 zł z ustawowymi odsetkami i kosztami
procesu, z zastrzeżeniem prawa powoływania się przez pozwanych w toku
egzekucji tej należności na ograniczenie ich odpowiedzialności do wysokości stanu
czynnego spadku po P. K. Należność ta została zasądzona od spadkobierców
sprawcy wypadku komunikacyjnego jako świadczenie zwrotne wynikające z art. 43
pkt 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych,
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm. - dalej: „ustawa
ubezpieczeniowa”).
Sąd Rejonowy ustalił między innymi, że w dniu 9 maja 2009 r. doszło do
czołowego zderzenia samochodu Citroen Jumper nr rej.[…], prowadzonego przez
A. N. i samochodu VW Golf nr rej.[…], prowadzonego przez P. K., który znajdował
się w stanie nietrzeźwości. W wyniku wypadku P. K. poniósł śmierć na miejscu
zdarzenia, natomiast w samochodzie Citroen Jumper powstały uszkodzenia
przedniej części nadwozia.
Postępowanie karne prowadzone w sprawie o popełnienie czynu
przewidzianego w art. 177 § 1 w zw. z art. 178 § 1 k.k. oraz w art. 178a § 1 k.k.
zostało umorzone na podstawie art. 17§ 1 pkt 5 k.p.k. postanowieniem Prokuratora
Rejonowego z dnia 31 lipca 2009 r. w sprawie […], z powodu śmierci sprawcy
wypadku – P. K.
Strona powodowa, którą łączyła z P. K., jako posiadaczem samochodu VW
Golf nr rej […], umowa obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej,
wypłaciła w dniu 27 sierpnia 2009 r. A. N., na jego wniosek, kwotę 8 300 zł
odszkodowania za szkodę wynikającą z uszkodzenia jego samochodu w
przedmiotowym wypadku.
4
Postanowieniem z dnia 16 listopada 2009 r. wydanym w sprawie […] Sąd
Rejonowy stwierdził, że spadek po P. K. nabyli na podstawie ustawy z
dobrodziejstwem inwentarza żona J. K. i syn A. K. po połowie.
Sąd pierwszej instancji uznał, że zgodnie z art. 922 § 1 k.c., zobowiązanie
kierowcy - sprawcy wypadku komunikacyjnego - do zapłaty na rzecz zakładu
ubezpieczeń roszczenia regresowego przewidzianego w art. 43 pkt 1 ustawy
ubezpieczeniowej, przechodzi na spadkobierców zobowiązanego. Nie jest to
bowiem obowiązek ściśle związany z osobą zmarłego, o którym mowa w art. 922
§ 2 k.c., a jest to zobowiązanie majątkowe zmarłego, które nawet jeżeli powstało
i stało się wymagalne dopiero po jego śmierci, to wynika z wyrządzenia przez
spadkodawcę szkody czynem niedozwolonym, a więc stanowi obowiązek
odszkodowawczy wchodzący w skład spadku po nim.
Rozpoznając apelację pozwanych, Sąd Okręgowy powziął wątpliwość
przedstawioną w zagadnieniu prawnym stwierdzając, że nie była ona jeszcze
przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, nie ma też w tym zakresie
jednolitości poglądów w literaturze.
Podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji, że przewidziany w art. 43 pkt 1
ustawy ubezpieczeniowej obowiązek zwrotu przez kierującego pojazdem na rzecz
zakładu ubezpieczeń wypłaconego odszkodowania nie jest ściśle związany
z osobą spadkodawcy, w rozumieniu art. 922 § 2 k.c., a zatem nie wygasa z chwilą
jego śmierci.
Stwierdził, że pierwotne zobowiązanie do naprawienia szkody powstaje
w chwili zdarzenia, natomiast przesłanką warunkującą powstanie roszczenia
zwrotnego jest wypłata przez zakład ubezpieczeń odszkodowania
poszkodowanemu i dopiero z tą chwilą powstaje z mocy prawa i staje
się wymagalne roszczenie zakładu ubezpieczeń przewidziane w art. 43 pkt 1
ustawy ubezpieczeniowej. Jeżeli zatem wypłata odszkodowania, a w konsekwencji
powstanie roszczenia regresowego, nastąpiło już po śmierci sprawcy wypadku,
nie wchodzi ono w skład spadku po nim, zgodnie z art. 922 § 1 k.c.
Jednakże nie można, zdaniem Sądu Okręgowego, pominąć, że choć na
podstawie art. 43 pkt 1 ustawy ubezpieczeniowej powstaje nowa wierzytelność,
5
to jest ona pod wieloma względami uzależniona od istnienia wierzytelności
pierwotnej, podstawowej, która została zaspokojona przez zapłatę, dzięki czemu
powstało roszczenie zwrotne. Skoro roszczenie regresowe powstaje tylko dlatego,
że kierujący samochodem sprawca, będący także stroną umowy ubezpieczenia,
wyrządził szkodę po użyciu alkoholu, to można uznać, że nawet jeżeli roszczenie to
powstało i stało się wymagalne dopiero po jego śmierci, przechodzi na
spadkobierców, gdyż zgodnie z art. 922 § 1 k.c., wstępują oni w taką samą sytuację
prawną i faktyczną, jaka istniała w chwili śmierci spadkodawcy. Za przyjęciem
takiego rozwiązania przemawia też, zdaniem Sądu drugiej instancji, przewidziana
w prawie polskim szeroka odpowiedzialność gwarancyjna ubezpieczyciela
odpowiedzialności cywilnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania prowadzące do udzielenia odpowiedzi na przedstawione
zagadnienie prawne należy rozpocząć od oceny charakteru roszczenia
przewidzianego w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej, gdyż nie jest ono typowym
roszczeniem regresowym. Kwestią tą zajmował się Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 10 listopada 2005 r. III CZP 83/05 (OSNC 2006, nr 9, poz. 147) stwierdzając,
że z samej istoty obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych wynika, iż umowa
ubezpieczenia zawarta w tym przedmiocie nie rodzi regresu zakładu ubezpieczeń
wobec ubezpieczonego w wyniku tej umowy sprawcy szkody komunikacyjnej:
kierowcy lub posiadacza pojazdu mechanicznego. Skutki umowy ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych obejmują
zarówno strony tej umowy, jak i każdego kierującego pojazdem mechanicznym,
a jej sens i istota polega na definitywnym przejęciu przez zakład ubezpieczeń
obowiązku naprawienia szkody, co oznacza, że po spełnieniu świadczenia
odszkodowawczego ubezpieczyciel nie może domagać się jego zwrotu od
ubezpieczonego.
Jedynie jako wyjątek od tej fundamentalnej zasady obowiązkowych
ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych,
ustawodawca wprowadził w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej prawo zakładu
ubezpieczeń domagania się zwrotu od kierującego pojazdem mechanicznym
6
wypłaconego z tytułu ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych
odszkodowania w ściśle określonych w tym przepisie wypadkach, gdy zachowanie
kierującego pojazdem było tak rażące, że względy prewencyjne, wychowawcze
i represyjne, a także poczucie słuszności uzasadniają możliwość (a nie obowiązek)
dochodzenia przez ubezpieczyciela od kierowcy zwrotu wypłaconego
odszkodowania. Dotyczy to między innymi sytuacji objętej pytaniem prawnym,
gdy kierujący pojazdem wyrządził szkodę po spożyciu alkoholu lub w stanie
nietrzeźwości.
W literaturze i orzecznictwie to nadzwyczajne roszczenie zwrotne
przewidziane w omawianym przepisie (a wcześniej w przepisach kolejnych
rozporządzeń o ubezpieczeniach komunikacyjnych, w tym w § 33 rozporządzenia
Ministra Finansów z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie ogólnych warunków
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem pojazdów - Dz. U. Nr 96,
poz. 475 ze zm. - dalej: „rozp. z dnia 9 grudnia 1992 r.” oraz § 19 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1974 r. w sprawie obowiązkowych ubezpieczeń
komunikacyjnych Dz. U. Nr 46, poz. 274 ze zm. - dalej: „rozp. z dnia 28 listopada
1974 r.”), nazywane jest regresem nietypowym, w odróżnieniu od regresu typowego
przewidzianego w art. 828 § 1 k.c.
Z uwagi na to, że, jak wskazano wyżej, regres nietypowy przewidziany jest
w ściśle określonych przez ustawodawcę sytuacjach związanych ze szczególnie
rażącym zachowaniem sprawcy wypadku komunikacyjnego, a więc możliwość
powstania tego roszczenia zakładu ubezpieczeń i odpowiadającego mu obowiązku
sprawcy zależy od określonego w ustawie rażąco nagannego zachowania
kierującego pojazdem, rozważenia w pierwszej kolejności wymaga, czy jest
to „obowiązek zmarłego ściśle związany z jego osobą”, w rozumieniu art. 922 § 2
k.c., gdyż wówczas zobowiązanie to nie należałoby do spadku, bez względu na to,
kiedy powstało. W literaturze przyjmuje się, że w świetle art. 922 § 2 k.c. prawa
i obowiązki cywilnoprawne o charakterze majątkowym nie wchodzą w skład spadku
jeżeli: mają na celu zaspokojenie indywidualnego interesu spadkodawcy, treść
prawa zależy od osobistych potrzeb osoby uprawnionej, wartość świadczenia
zależy od osobistych przymiotów spadkodawcy oraz gdy prawa lub obowiązki
7
wynikają ze stosunków prawnych opartych na zaufaniu. Natomiast w odniesieniu do
samych tylko obowiązków przyjmuje się, że ściśle związane z osobą spadkodawcy
i nie podlegające dziedziczeniu są obowiązki, których wykonanie uzależnione jest
od osobistych przymiotów zobowiązanego lub które zostały związane z osobą
dłużnika ze względu na okoliczności powstania. W kontekście art. 43 ustawy
ubezpieczeniowej można rozważać jedynie tę ostatnią przesłankę. Trzeba jednak
pamiętać, że art. 922 § 2 k.c. stanowi wyjątek od zasady dziedziczności praw
i obowiązków majątkowych zmarłego i jako taki powinien być wykładany ściśle.
Należy zatem podzielić wyrażone w literaturze stanowisko, że nie chodzi w nim
o takie subiektywne okoliczności powstania zobowiązania związane z osobą
dłużnika jak np. jego wina. Nie są więc wyłączone ze spadku te majątkowe
zobowiązania spadkodawcy, do powstania których konieczna była przesłanka
podmiotowa w postaci jego winy. W konsekwencji nie można też uznać,
że przewidziane w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej majątkowe zobowiązanie
zwrotne kierowcy wyłączone jest na podstawie art. 922 § 2 k.c. ze spadku po nim
dlatego, że jego powstanie uwarunkowane jest opisanym w ustawie szczególnie
nagannym zachowaniem sprawcy i ma między innymi charakter represyjno-
wychowawczy. Te okoliczności nie są wystarczającą przesłanką do uznania takiego
zobowiązania spadkodawcy za ściśle związanego z jego osobą, w rozumieniu art.
922 § 2 k.c. Jako zobowiązanie majątkowe podlega zatem regulacji przewidzianej
w art. 922 § 1 k.c., a więc przechodzi na spadkobierców jeżeli istniało w chwili
śmierci spadkodawcy.
W literaturze i orzecznictwie dominuje pogląd, że roszczenie regresowe
powstaje i staje się wymagalne nie z chwilą wyrządzenia szkody przez
bezpośredniego sprawcę zdarzenia, lecz z chwilą jej naprawienia przez jednego
z dłużników solidarnych, a więc z chwilą wypłaty odszkodowania (porównaj między
innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 12 lipca 1968 r. I CR 265/68, OSNC 1969,
nr 7-4, poz. 138 i z dnia 1 czerwca 1973 r. II PR 97/73, OSPiKA 1974, nr 1, poz.
84). Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy także w odniesieniu do regresu
nietypowego przewidzianego w § 19 rozp. z dnia 28 listopada 1974 r. -
odpowiedniku art. 43 ustawy ubezpieczeniowej (porównaj uchwałę składu siedmiu
sędziów z dnia 16 października 1976 r. III CZP 38/76, OSNC 1977, nr 2,
8
poz. 19 i wyrok z dnia 6 kwietnia 1981 r. IV CR 63/81, OSNC 1981, nr 12, poz.
242). Skoro tak, to jeżeli wypłata przez zakład ubezpieczeń odszkodowania
nastąpiła już po śmierci kierowcy - sprawcy szkody, dopiero wtedy powstało
roszczenie regresowe przewidziane w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej, a zatem
nie istniało ono w chwili śmierci kierowcy i jego spadkobiercy nie są zobowiązani
do zapłaty tej należności.
Jednakże w literaturze i orzecznictwie przyjmuje się, że ponieważ
spadkobiercy w zasadzie wchodzą w sytuację prawną, w jakiej znajdował się
w chwili śmierci spadkodawca, w skład spadku wchodzą nie tylko prawa i obowiązki
zmarłego istniejące w tej dacie, lecz także uzasadnione prawnie ekspektatywy praw
i obowiązków. Dziedziczeniu podlegają zatem także sytuacje prawne, w których
pozostawał spadkodawca w chwili śmierci, a więc pewne stany faktyczne, z których
wynikały dla niego lub mogły wyniknąć określone w hipotezach norm prawnych
skutki prawne.
Gdyby zatem uznać, że przewidziane w art. 43 roszczenie zwrotne stanowi
element sytuacji prawnej, w której znajduje się kierujący pojazdem mechanicznym
z uwagi na zawartą między posiadaczem pojazdu a zakładem ubezpieczeń umowę
obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów
mechanicznych, można by rozważać przejście na spadkobierców kierującego
pojazdem mechanicznym zobowiązania zwrotnego - także wtedy gdy powstało już
po jego śmierci - jako wynikającego ze stosunku prawnego, w którym pozostawał
spadkodawca w chwili śmierci.
Jak wskazano wyżej, z chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych powstaje
stosunek prawny ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmujący nie tylko
strony tej umowy lecz także każdego kierującego pojazdem i każdego
poszkodowanego w wypadku komunikacyjnym. Rozważenia wymaga zatem,
czy źródłem przewidzianego w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej regresu
nietypowego, dotyczącego także kierowcy nie będącego stroną umowy
ubezpieczenia lecz objętego stosunkiem ubezpieczeniowym - jest ten właśnie
stosunek ubezpieczeniowy powstały w wyniku zawarcia umowy obowiązkowego
9
ubezpieczenia, czy też jest to roszczenie samoistne, powstałe w sposób pierwotny
na podstawie szczególnego przepisu ustawy.
W literaturze i orzecznictwie przeważa stanowisko, że roszczenie to jest
nowym, samoistnym roszczeniem, którego źródłem jest szczególny przepis – art.
43 ustawy ubezpieczeniowej. Pogłębiony wywód w tym przedmiocie zawarł Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu powołanej już uchwały z dnia 10 listopada 2005 r.
III CZP 83/05 stwierdzając, że przewidziane w § 33 rozp. z dnia 9 grudnia 1992 r.,
a obecnie w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej, roszczenie z regresu nietypowego
nie wynika z umowy ubezpieczenia, lecz jest roszczeniem w stosunku do niej
autonomicznym, przyznanym ubezpieczycielowi na podstawie szczególnego
przepisu prawa. Nie jest zatem roszczeniem umownym lecz roszczeniem
szczególnym, przysługującym ex lege. Wprawdzie roszczenie to jest powiązane
z umową ubezpieczenia w tym sensie, że jego powstanie związane jest z faktem
wcześniejszego zawarcia tej umowy i zapłatą, w jej wykonaniu, świadczenia
odszkodowawczego, jednak nie można uznać, że na podstawie art. 56 k.c. umowa
ubezpieczenia wywołuje z mocy prawa skutek w postaci powstania roszczenia
z regresu nietypowego. Zdaniem Sądu Najwyższego, wyrażonym w powyższej
uchwale, umowa ubezpieczenia co najwyżej poprzedza powstanie tego roszczenia
zupełnie od niej odrębnego, wykreowanego przez ustawę i uwarunkowanego
zajściem szczególnych przyczyn określonych w ustawie. Samo istnienie tej
chronologii zdarzeń nie upoważnia do wyprowadzenia wniosku, że regres
nietypowy jest skutkiem prawnym zawartej umowy ubezpieczenia, powstającym
z mocy art. 56 k.c. Nie może też rozstrzygać tego problemu propozycja zaliczenia
regresu nietypowego do szeroko pojętych roszczeń ze stosunku ubezpieczenia a to
z uwagi na znaczną ogólnikowość tej formuły, która niczego nie wyjaśnia.
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy także w powołanym już wyroku
z dnia 6 kwietnia 1981 r. IV CR 63/81 oraz wyroku z dnia 9 października 2002 r.
IV CKN 1409/00 (niepubl.).
Jedynie w wyroku z dnia 18 listopada 2005 r. IV CK 203/05 (niepubl.)
Sąd Najwyższy uznał, że przewidziane w § 33 rozp. z dnia 9 grudnia 1992 r.
(a obecnie w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej) roszczenie zwrotne musi być
10
uznane za roszczenie wynikające z umowy obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego, ponieważ zgodnie
z art. 56 k.c. czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone lecz
również te, które wynikają z ustawy. Wydany zatem na podstawie art. 5 ust. 1
ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz. U. Nr 59,
poz. 344 ze zm.) przepis § 33 rozp. z dnia 9 grudnia 1992 r. współokreślał, razem
z innymi miarodajnymi w tym względzie w świetle art. 56 k.c. czynnikami, treść
stosunku prawnego wynikającego z umowy obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego.
Należy jednak podzielić wskazane jako pierwsze, przeważające stanowisko
zajęte przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 10 listopada 2005 r. III CZP 83/05,
że przewidziane w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej roszczenie zwrotne jest
nowym, samoistnym roszczeniem, powstającym z mocy szczególnego przepisu
ustawy, a nie roszczeniem wynikającym jako skutek, o którym mowa w art. 56 k.c.,
z umowy ubezpieczenia czy też stosunku ubezpieczenia powstałego na skutek
zawarcia umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadacza pojazdu mechanicznego. Nie jest ono bowiem tym samym
roszczeniem, które przysługiwało poszkodowanemu przeciwko sprawcy szkody
i z chwilą zapłaty przeszło z mocy prawa na ubezpieczyciela.
Roszczenie to powstaje jako nowe po wypłacie odszkodowania przez zakład
ubezpieczeń na rzecz poszkodowanego, co powoduje wygaśnięcie wierzytelności
poszkodowanego i powstanie - jedynie w ściśle określonych przez ustawodawcę
wypadkach - roszczenia zwrotnego, które z uwagi na istotę i sens obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego,
nie mogłoby powstać, gdyby nie istniał przepis art. 43 ustawy ubezpieczeniowej.
Powstanie takiego regresu nie jest skutkiem - w rozumieniu art. 56 k.c. - samego
zawarcia umowy ubezpieczenia, gdyż powstaje on dopiero w razie wyrządzenia
szkody w szczególnych okolicznościach określonych w art. 43 ustawy
ubezpieczeniowej jako roszczenie fakultatywne, zależne od woli uprawnionego
zakładu ubezpieczeń i jest ustawowym wyjątkiem od zasady braku regresu.
Regres taki nie powstałby jako skutek zawarcia umowy ubezpieczenia, gdyby nie
przewidywał go szczególny przepis - art. 43 ustawy ubezpieczeniowej. Trzeba też
11
podzielić wyrażany w literaturze pogląd, że nie może być wynikającym z ustawy
skutkiem czynności prawnej - w rozumieniu art. 56 k.c. - skutek nakładający jakiś
obowiązek na podmioty nie będące stronami umowy. Nie można więc uznać,
że regres nietypowy jest wynikającym z ustawy skutkiem umowy ubezpieczenia
skoro obciąża też kierowcę, który nie był stroną takiej umowy, a objęła go ona tylko
z mocy prawa, jako osobę trzecią.
W konsekwencji więc trzeba uznać, że roszczenie zwrotne nie jest
elementem umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadacza pojazdu mechanicznego ani stosunku prawnego wynikającego z tej
umowy. Nie stanowi więc - także jako potencjalna możliwość powstania obowiązku
zwrotu wypłaconego świadczenia - elementu sytuacji prawnej, w jakiej pozostawał
spadkodawca w chwili śmierci i która podlegałaby dziedziczeniu na podstawie art.
922 § 1 k.c. Niezależnie od tego wskazać też trzeba na stanowisko zajęte przez
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 listopada 2003 r. IV CK 62/02 (niepubl.)
dotyczącym kwestii wejścia w skład spadku roszczenia regresowego Funduszu
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, który po śmierci pracodawcy wypłacił
pracownikom świadczenia z tytułu wynagrodzenia za pracę. Sąd Najwyższy
stwierdzając, że zobowiązanie wynikające z tego roszczenia regresowego nie
wchodzi w skład spadku po pracodawcy nie podzielił stanowiska Sądu
Apelacyjnego o dziedziczeniu zobowiązania, którego niektóre elementy niezbędne
do wywołania skutku prawnego powstały dopiero po otwarciu spadku, a nie istniały
za życia spadkodawcy. Sąd Najwyższy wskazał, że zgodnie z art. 922 § 1, art. 924
i art. 925 k.c. dziedziczeniu podlegają nie elementy stosunku prawnego, ale prawa
i obowiązki istniejące w chwili śmierci spadkodawcy.
Z tych wszystkich względów należy uznać, że roszczenie zwrotne
przewidziane w art. 43 ustawy ubezpieczeniowej jest roszczeniem samoistnym
i autonomicznym, nie wypływającym ze stosunku obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. Powstaje ono
w sposób pierwotny i konstytutywny na podstawie szczególnego przepisu ustawy
z chwilą wypłaty przez zakład ubezpieczeń odszkodowania. Jeżeli zatem wypłata
nastąpiła po śmierci kierującego pojazdem mechanicznym, roszczenie to nie
wchodzi w skład spadku po nim.
12
Za taką wykładnią przemawia nie tylko brzmienie przepisu i charakter
przewidzianego w nim roszczenia zwrotnego, lecz również jego cel prewencyjno-
represyjno-wychowawczy, który nie może być osiągnięty, jeżeli kierujący pojazdem
zmarł, w szczególności, gdy zginął w wypadku komunikacyjnym, kierując pojazdem
w okolicznościach określonych w omawianym przepisie.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1
k.p.c. udzielił odpowiedzi jak w uchwale.