Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 104/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Beata Gudowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jerzy Kwaśniewski
SSN Krzysztof Staryk
w sprawie z wniosku Z.W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 listopada 2011 r., sygn. akt [….]
1. oddala skargę,
2. przyznaje radcy prawnej J.M. kwotę 229,15 zł (dwieście
dwadzieścia dziewięć 15/100) tytułem zwrotu kosztów pomocy
prawnej udzielonej z urzędu w postępowaniu kasacyjnym.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 7
listopada 2011 r. zmienił - na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
Oddział w B. - wyrok Sądu Okręgowego w B. z dnia 24 listopada 2010 r. i oddalił
odwołanie Z.W. od decyzji organu rentowego. Odwołaniem objęta była decyzja w
przedmiocie odmowy ustalenia prawa do emerytury w obniżonym wieku
emerytalnym wobec niespełnienia przewidzianego w art. 184 ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r., Nr 153, poz. 1227 ze zm.)
wymagania wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Sąd drugiej instancji,
uwzględniwszy zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. i sprzeczności istotnych
ustaleń ze zgromadzonymi dowodami, ustalił, że w okresie od dnia 1 września
1971 r. do dnia 30 września 1980 r. ubezpieczony był zatrudniony w Wojskowym
Rejonowym Zarządzie Kwaterunkowo-Budowlanym w B. na stanowiskach
elektryka-nawijacza, elektromontera-nawijacza i elektryka/elektromontera-
nawijacza brygadzisty i stwierdził, że praca ta nie stanowiła pracy w energetyce -
związanej z wytwarzaniem i przesyłaniem energii elektrycznej i cieplnej oraz przy
montażu, remoncie i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych i cieplnych,
wymienionej w dziale II wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej - rozporządzenie w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach). Nie była to
– w konsekwencji – praca na stanowiskach “elektromonter sieci i urządzeń
elektroenergetycznych” wskazanych w pkt 1 działu II wykazu A, stanowiącego
załącznik do zarządzenia Ministra Obrony Narodowej Nr 48/MON z dnia 12
września 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w jednostkach organizacyjnych
resortu obrony narodowej (Dz. Roz. MON z 1983 r. Nr 48, poz. 53).
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
przepisów prawa materialnego. Zarzucając błędną wykładnię pkt 1 działu II wykazu
A, stanowiącego załącznik do zarządzenia Ministra Obrony Narodowej nr 48/MON
3
z dnia 12 września 1983 r. w związku z § 1 ust. 2 rozporządzenia w sprawie wieku
emerytalnego i przyjęcie, „że praca w szczególnych warunkach sklasyfikowana w
tym przepisie musi być wykonywana w ramach wąsko pojmowanej branży
energetycznej”, niewłaściwe zastosowanie art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z § 4 ust.
1 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach przez ich i odmowę przyznania prawa do emerytury,
pomimo spełnienia do niej przesłanek, błędną wykładnię art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i przyjęcie, że nie jest
konieczne ustalenie rzeczywistego zakresu wykonywanych prac i ocena, czy prace
te są pracami o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu
uciążliwości lub wymagającymi wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia oraz naruszenie art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w związku z § 1 i 2
zarządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 kwietnia 1988 r. w sprawie
ustalania w układach zbiorowych pracy stopni szkodliwości dla zdrowia,
szczególnej uciążliwości i niebezpieczeństwa występujących na stanowiskach
pracy, uzasadniających dodatkowe wynagrodzenie poprzez jego błędną wykładnię i
przyjęcie, że dla stwierdzenia zatrudnienia w szczególnych warunkach obojętny jest
fakt otrzymywania dodatku za pracę w warunkach szkodliwych, posiłków
regeneracyjnych i rzeczywistego świadczenia pracy w warunkach szkodliwych dla
zdrowia.
Skarżący zarzucił także naruszenie przepisów postępowania - art. 278 § 1 w
związku z art. 227 k.p.c. i art. 232 zdanie drugie k.p.c. przez ich niezastosowanie
oraz art. 278 § 1 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie i „sięgnięcie po opinię co
do kluczowej dla sprawy okoliczności do jednostki, która nie może pełnić roli
biegłego i oparcie rozstrzygnięcia na tej opinii”. W ocenie skarżącego, przepisy § 1
ust. 2 i 3 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach „nie mogły być interpretowane w ten
sposób, że pracownicy zatrudnieni na stanowiskach niewymienionych w wykazach
branżowych nie mieli prawa do świadczeń emerytalnych przysługujących ze
względu na wykonywanie pracy w szczególnych warunkach, pomimo że pracę taką
4
faktycznie wykonywali”. Podkreślił, że Sąd oparł się na brzmieniu nazwy jego
stanowiska pracy, mimo że nie istnieje zamknięty katalog nazewniczy, który
przyporządkowywałby konkretne obowiązki pracownicze do jednego, precyzyjnie
określonego stanowiska. Zdaniem skarżącego, Sąd nie był uprawniony ani
kompetentny, by rozstrzygać o wykonywaniu przez skarżącego pracy w
szczególnych warunkach bez skorzystania z opinii biegłego o kwalifikacji bardzo
specyficznych zajęć technicznych i o charakterze urządzeń, które skarżący
remontował i naprawiał. Na koniec skarżący zarzucił bezkrytyczne kierowanie się
stanowiskiem Ministerstwa Obrony Narodowej w piśmie z dnia 7 września 2011 r.
stwierdzającym, że praca ubezpieczonego nie była pracą wykonywaną w
szczególnych warunkach.
Obejmując zaskarżeniem wyrok Sądu drugiej instancji w całości,
ubezpieczony wniósł o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania albo o zmianę zaskarżonego wyroku i przyznanie
prawa do emerytury.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Ustalenie prawa do emerytury przed ukończeniem wieku 65 lat przez
mężczyznę urodzonego po dniu 31 grudnia 1948 r. wymaga - stosownie do art. 184
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych - osiągnięcia przez niego w dniu 1 stycznia 1999 r. (wejścia w życie
ustawy) okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do
emerytury w wieku niższym niż 60 lat. Jeżeli pracownik wykonywał prace w
szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury,
jeżeli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach wynosi co najmniej 15 lat (§ 4
ust. 1 pkt 3 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach).
Zatrudnienie w szczególnych warunkach ocenia się według przepisów
powołanego rozporządzenia jako przepisów dotychczasowych, do których odsyła
art. 34 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
5
Społecznych. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01
(OSNP 2002 nr 10, poz. 243) stwierdził, że odesłanie nie obejmuje przepisów
kompetencyjnych, lecz dotyczy rodzajów prac, stanowisk, warunków
uprawniających do wcześniejszej emerytury. To pozwala na wniosek, że
„przepisami dotychczasowymi”, o których mowa w odesłaniu, jest § 2 ust. 1
rozporządzenia, stanowiący, iż okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy w
warunkach wyszczególnionych w wykazach A i B stanowiących załącznik do
rozporządzenia. Treść wykazów stanowi odniesienie dla ustalenia wykonywania
pracy w szczególnych warunkach także po zmianie ustawą z dnia 27 marca 2003 r.
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 56, poz. 498) treści art. 32 ustawy o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, polegające na wprowadzeniu
definicji podmiotów uprawnień, o których mowa w art. 32 ust. 1, i odpowiednio art.
184 ustawy, tj. pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości
dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej
sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.
Nie jest w takim razie trafne zawarte w skardze kasacyjnej twierdzenie o
niedopuszczalności interpretacji przepisów o uprawnieniach osób wykonujących
pracę w warunkach szczególnych, wyłączającej z tego kręgu „pracowników
zatrudnionych na stanowiskach niewymienionych w wykazach branżowych,
pomimo że pracę taką faktycznie wykonywali”. Stwierdzenie takie sugerowało
utworzenie w drodze wykładni prawa norm ustalających stanowiska pracy w
szczególnych warunkach – poza wykazem ustalonym przez prawo – tylko ze
względu na podobieństwo czynności wykonywanych na stanowiskach pracy
niewymienionych w wykazach. Przeciwnie, właściwa jest jedynie taka interpretacja,
którą zresztą przyjął Sąd drugiej instancji, że wykonywanie pracy w szczególnych
warunkach należy oceniać według wykazów stanowiących załączniki do
utrzymanego w mocy rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
6
24 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392 i z dnia 20
października 2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 306). Chodzi przy tym
tylko o rodzaj pracy określony w § 4-15 rozporządzenia, zgodnie z przypisaniem jej
do działu przemysłu umieszczonego w wykazie stanowiącym załącznik do
rozporządzenia.
Przepis art. 32 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, w zakresie, w jakim posługiwał się określeniem „w
podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie
przepisów dotychczasowych”, został wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia
14 czerwca 2004 r., P 17/03 (OTK-A 2004 nr 6, poz. 57 i Dz.U. Nr 144, poz. 1530)
pozbawiony mocy prawnej, nie zmienia to jednak faktu, że wyodrębnienie prac
kwalifikujących do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym ma charakter
stanowiskowo-branżowy. Oznacza to, że przynależność pracodawcy do określonej
gałęzi przemysłu ma znaczenie istotne i nie można dowolnie, z naruszeniem
postanowień rozporządzenia, wiązać konkretnych stanowisk pracy z branżami, do
których nie zostały przypisane w tym akcie prawnym (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 19 maja 2011 r., III UK 174/10, niepublikowany). Konieczny
jest bezpośredni związek wykonywanej pracy z procesem technologicznym
właściwym dla określonego działu gospodarki, gdyż przyporządkowanie danego
rodzaju pracy do określonej branży ma istotne znaczenie dla jej kwalifikacji jako
pracy w szczególnych warunkach. Usystematyzowanie prac o znacznej
szkodliwości i uciążliwości do oddzielnych działów oraz poszczególnych stanowisk
w ramach gałęzi gospodarki nie jest przypadkowe i należy przyjąć, że konkretne
stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu
mniejszym lub większym w zależności od tego, w którym dziale przemysłu jest
umiejscowione (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2009 r., I UK
20/09 i I UK 24/09, niepublikowane oraz z dnia 1 czerwca 2010 r., II UK 21/10,
niepublikowany).
W tym zakresie Sąd drugiej instancji prawidłowo – na podstawie przepisów,
do których ustawodawca odwołał się w art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS – odniósł prace wykonywane przez ubezpieczonego do rodzaju prac
lub stanowisk wymienionych w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego
7
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. Oceniając wykonywaną
przez skarżącego pracę w odniesieniu do wykazu prac w szczególnych warunkach
wymienionych w dziale A nie naruszył wskazanych w skardze kasacyjnej przepisów
przez błędną wykładnię. Ustalone czynności pracownicze bez wątpienia nie
dotyczyły pracy w energetyce - związanej z wytwarzaniem i przesyłaniem energii
elektrycznej i cieplnej oraz przy montażu, remoncie i eksploatacji urządzeń
elektroenergetycznych i cieplnych, wymienionej w dziale II wykazu A, stanowiącego
załącznik do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16
czerwca 2009 r., I UK 24/09, niepubl.).
Nie jest wobec tego trafne stwierdzenie, że ubezpieczony w ramach swoich
obowiązków stale i w pełnym wymiarze czasu pracy był narażony na działanie tych
samych czynników, na które narażeni byli pracownicy zatrudnieni w energetyce; w
wykazie A dziale II pod pkt 1 załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach wymienione są prace, których skarżący nie wykonywał jako pracownik
zatrudnionym w Wojskowym Rejonowym Zarządzie Kwaterunkowo-Budowlanym.
Dążenie skarżącego do zakwalifikowania jego pracy jako wykonywanej w
szczególnych warunkach, skoncentrowane na dobraniu odpowiedniego przepisu do
oceny charakteru rzeczywiście wykonywanych czynności, nie mogło się powieść
także przez czynienie analogii do wykazu stanowisk elektromonter sieci i urządzeń
elektroenergetycznych wskazanych w pkt 1 działu II wykazu A, stanowiącego
załącznik do zarządzenia Ministra Obrony Narodowej Nr 48/MON z dnia 12
września 1983 r. Sąd nie naruszył tym samym – przez odmowę zastosowania –
przepisów tego zarządzenia, w których wymieniono stanowiska “elektromonter sieci
i urządzeń elektroenergetycznych”, przy czym należy zastrzec, że Minister Obrony
Narodowej w piśmie z dnia 7 września 2011 r. stwierdził, że praca ubezpieczonego
nie była pracą wykonywaną w szczególnych warunkach. Stwierdzenie to nie może
być podważone ze względu na okoliczności wskazujące na szkodliwe warunki
wykonywania pracy. Błędne jest identyfikowanie pracy skarżącego jako określonej
w art. 32 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych z pracami, o których stanowią § 1 i 2 zarządzenia Ministra Pracy i
8
Polityki Socjalnej z dnia 15 kwietnia 1988 r. w sprawie ustalania w układach
zbiorowych pracy stopni szkodliwości dla zdrowia, szczególnej uciążliwości i
niebezpieczeństwa występujących na stanowiskach pracy, uzasadniających
dodatkowe wynagrodzenie (M.P. Nr 15. poz. 130), gdyż akt ten został wydany po
ustaniu zatrudnienia skarżącego w warunkach, które opisywał jako wykonywane w
warunkach szczególnych.
Wykazywanie faktu wykonywania pracy w szczególnych warunkach wbrew
negatywnemu stwierdzeniu zakładu pracy na podstawie posiadanej dokumentacji
(§ 2 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach) nie może opierać się na
wykazywaniu zatrudnienia na stanowiskach niewymienionych w wykazach
branżowych (§ 4 ust. 1 rozporządzenia). Stan faktyczny stanowiący podstawę
dochodzonych uprawnień musi opisywać sytuację mieszczącą się w definicji pracy
w szczególnych warunkach ujętej w art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, czyli pracę o znacznej szkodliwości dla
zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej
sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia.
Nie może to być praca „zwyczajna”, powszechnie wykonywana, taka jak praca na
stanowiskach elektryka-nawijacza, elektromontera-nawijacza i
elektryka/elektromontera-nawijacza brygadzisty, polegająca na przewijaniu uzwojeń
transformatorów, lutowaniu, czyszczeniu rozpuszczalnikami i lakierowaniu.
Ustalenie, że taką właśnie pracę skarżący wykonywał, zostało dokonane bez
naruszenia wskazanych w skardze przepisów postępowania art. 278 § 1, 227 i 232
zdanie drugie k.p.c. Co więcej, fakty te były bezsporne, a spór dotyczył
zakwalifikowania tych czynności jako wykonywania pracy w warunkach
szczególnych, zatem dotyczył subsumcji ustalonego stanu faktycznego do wykazu
prac wymienionych w załączniku do rozporządzenia w prawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach, która stanowi materię
zastrzeżoną dla sądu. W tym zakresie posiłkowanie się przez sąd opinią biegłego
było niedopuszczalne (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 1998 r., I PKN
203/98, OSNAPiUS 1999 nr 15, poz. 478, z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK 360/06,
9
niepublikowane, a także orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 1965 r.,
III CR 795/64, PiP 1966 z. 4–5, s. 831).
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).
Z tytułu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej zasądzono na rzecz
pełnomocnika wynagrodzenie stosownie do § 19 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności
adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
/tp/