Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 17/12
POSTANOWIENIE
Dnia 28 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSA Władysław Pawlak (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Prokuratora Prokuratury Rejonowej w M. oraz Gminnej
Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w K.
przy uczestnictwie A. L.
o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 13 października 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W uwzględnieniu wniosków Prokuratora Rejonowego w M. i Gminnej Komisji
Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w K., Sąd Rejonowy w M.,
postanowieniem z dnia 8 kwietnia 2011 r., orzekł wobec uczestnika A. L. obowiązek
poddania się leczeniu odwykowemu w stacjonarnym zakładzie leczenia
odwykowego, przy czym do czasu uzyskania stosownego skierowania, nałożył na
niego obowiązek podjęcia i kontynuowania terapii w warunkach niestacjonarnego
zakładu leczenia odwykowego.
Powyższe rozstrzygnięcie Sąd pierwszej instancji oparł na następujących
ustaleniach faktycznych. Uczestnik wykazuje objawy zespołu uzależnienia od
alkoholu w postaci osiowych symptomów, jak silne, natrętne pragnienie spożywania
alkoholu, brak kontroli zachowań pod wpływem alkoholu, narastające i postępujące
zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności i zainteresowań oraz
nadużywanie alkoholu, pomimo oczywistej wiedzy o jego szkodliwości dla zdrowia.
W związku z tym wymaga objęcia go obowiązkiem leczenia odwykowego
w warunkach niestacjonarnego zakładu lecznictwa odwykowego, a gdyby taka
forma terapii okazała się nieskuteczna, powinien się leczyć w warunkach
stacjonarnych. Uczestnik neguje jednak problem uzależnienia od alkoholu i nie
chce dobrowolnie poddać się leczeniu. Będąc pod wpływem alkoholu, wszczynał
awantury, wyzywał żonę E. L., przejawiał agresję wobec niej, także w obecności
dzieci. W ich domu, w 2009 r., miały miejsce dwie interwencje Policji.
Wyrokiem z dnia 20 lipca 2010 r. Sąd Rejonowy umorzył warunkowo - na
okres próby wynoszący 2 lata - postępowanie karne przeciwko uczestnikowi,
oskarżonemu o to, że w okresie od listopada 2007 r. do 2 grudnia 2009 r. znęcał się
fizycznie i psychicznie nad swoją żoną w ten sposób, iż wszczynał awantury w
miejscu zamieszkania, w trakcie których kopał ją, dusił, wypędzał z domu, groził
pozbawieniem życia oraz ubliżał słowami powszechnie uznanymi za obelżywe.
Ponadto Sąd zobowiązał go do powstrzymania się od nadużywania alkoholu oraz
od kontaktów z żoną w stanie nietrzeźwym.
3
Uczestnik pozostaje z E. L. w związku małżeńskim od 22 lat. Mają dwóch
synów, starszego T., który założył własną rodzinę, oraz małoletniego P., w
stosunku do którego uczestnik ma orzeczony obowiązek alimentacyjny w kwocie
600 zł miesięcznie. Synowie są związani emocjonalnie z uczestnikiem.
Od 2007 r. A. L. przebywa na emeryturze. Cierpi na przewlekły pourazowy
ból głowy, chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa oraz dyskopatię. Mieszka we
wspólnym domu z żoną, ale często nocuje u swojej matki. Żona uczestnika miała
próbę samobójczą i z tego względu uczestniczy w terapii grupowej organizowanej
przez Poradnię Zdrowia Psychicznego.
W tych okolicznościach Sąd Rejonowy uznał, iż zachodzą przesłanki do
nałożenia na uczestnika obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu, gdyż jest
osobą uzależnioną od alkoholu i wskutek tego powoduje rozkład życia rodzinnego.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, A. L. powinien odbywać przymusowe leczenie
odwykowe w warunkach stacjonarnego zakładu. Mając jednak na uwadze odległe
terminy leczenia, wyznaczane przez szpitale, uznał, że do czasu otrzymania
skierowania celowe jest zobowiązanie go do podjęcia leczenia w warunkach
ambulatoryjnych.
W wyniku apelacji uczestnika Sąd Okręgowy zaskarżonym postanowieniem
z dnia 13 października 2011 r. zmienił orzeczenie Sądu Rejonowego, stosując
wobec uczestnika obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, ale w
niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego. W pozostałym zakresie
apelacja została oddalona.
Sąd drugiej instancji w pełni podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji
w zakresie istnienia przesłanek do zastosowania wobec uczestnika przymusowego
leczenia. Zwrócił uwagę, że co prawda ostatnie awantury domowe wywołane przez
niego pod wpływem alkoholu miały miejsce w 2009 r., to jednak w ocenie Sądu
Okręgowego również i po tej dacie odurzał się alkoholem i w takim stanie wracał do
domu, co miało negatywny wpływ na psychikę i prawidłowy rozwój małoletniego
syna stron. Natomiast w zakresie rodzaju orzeczonego przez Sąd Rejonowy
zakładu leczenia odwykowego Sąd drugiej instancji uznał, iż zgromadzony
w sprawie materiał dowodowy w postaci opinii dwóch zespołów biegłych
4
jednoznacznie przemawiał za zastosowaniem w stosunku do A. L. leczenia
odwykowego w zakładzie niestacjonarnym.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach zaskarżenia uczestnik
domaga się uchylenia postanowienia Sądu Okręgowego i poprzedzającego
postanowienia Sądu Rejonowego, a w konsekwencji przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji, ewentualnie orzeczenia co do
istoty sprawy i oddalenie wniosków Prokuratora Rejonowego w M. oraz Gminnej
Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w K.
W ramach pierwszej podstawy zarzucił naruszenie art. 26 ust. 1 w zw. z art.
24 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowywaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jednolity: Dz. U. z 2007 r. nr 70, poz. 473 ze
zm. – zwana dalej u.w.t.p.a.), polegające na przyjęciu, iż przesłanka uzasadniająca
zobowiązanie do podjęcia obowiązkowego leczenia w stacjonarnym lub
niestacjonarnym zakładzie leczenia odwykowego, musi występować w chwili
orzekania, a pomimo tego zastosowanie tych przepisów do stanu faktycznego nie
występującego w czasie orzekania.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie art. 382 k.p.c.
w zw. z art. 233 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c., art. 391 § 1 k.p.c. , art. 316 § 1 k.p.c.
i art. 13 § 2 k.p.c., polegające na dokonaniu przez Sąd drugiej instancji
uzupełniających ustaleń faktycznych bez przeprowadzenia postępowania
dowodowego, a także niewyjaśnienie przyczyn pominięcia wyników wywiadów
kuratora przeprowadzonych w sprawie karnej po wyroku warunkowo umarzającym
postępowanie w stosunku do uczestnika; art. 236 k.p.c., art. 217 § 2 k.p.c.,
art. 224 § 2 k.p.c., art. 286 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., art. 382 k.p.c., art. 381
k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c., przez nierozpoznanie wniosku o dopuszczenie
i przeprowadzenie dowodów z zeznań jego synów, na okoliczność jego stosunku
do obowiązków rodzinnych, związanych z wychowywaniem i pomocą synom oraz
poprawnych relacji, panujących obecnie w rodzinie, jak również na okoliczność
sprawowania przez niego opieki nad swoją matką S. L., a ponadto przez pominięcie
dowodu z uzupełniającego przesłuchania biegłych psychologów i psychiatrów,
wydających pisemne opinie, na okoliczność ustalenia czy objawy neurologiczne
5
uczestnika, przejawiające się w drżeniu rąk i negatywnej próbie Romberga,
pozostają w związku z urazami głowy, jakich doznał, czy też są objawami
nadużywania alkoholu; art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., przez
pominięcie zarzutów apelacyjnych naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 233
§ 1 k.p.c., art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przymusowe leczenie odwykowe jest wyjątkiem od zasady dobrowolności
poddania się takiemu leczeniu przez osoby uzależnione od alkoholu (art. 21 ust. 2
u.w.t.p.a.). Zgodnie z art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24 u.w.t.p.a., orzeczenie
o zastosowaniu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa
odwykowego może zapaść w stosunku do osób, które w związku z nadużywaniem
alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizują małoletnich, uchylają się
od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny. Z treści
powyższych przepisów wynika, iż do orzeczenia przymusowego leczenia
odwykowego konieczne jest zaistnienie kumulatywnie przesłanki medycznej
(nadużywanie alkoholu) oraz przesłanki społecznej w postaci choćby jednego
z wymienionych w art. 24 u.w.t.p.a. negatywnych zachowań, wymierzonych
w bezpieczeństwo i porządek publiczny, względnie w prawa i wolności innych
osób. Zatem z punktu widzenia normatywnego stosowanie przymusowego leczenia
osób uzależnionych od alkoholu leży przede wszystkim w interesie społecznym
i ma służyć usunięcia zagrożenia ze strony takich osób w sferze życia rodzinnego
i społecznego. Nie ma natomiast podstaw prawnych do umieszczenia osoby
nadużywającej alkoholu w zakładzie lecznictwa odwykowego wyłącznie przez
wzgląd na jej interes, jeśli swoim zachowaniem nie realizuje przesłanki społecznej
poprzez powodowanie rozkładu życia rodzinnego, demoralizację małoletnich,
uchylanie się od pracy, czy systematyczne zakłócanie spokoju i porządku
publicznego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2007 r.,
V CSK 241/07, OSNC-ZD 2009/1/1, uzasadnienie wyroku Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 4 lipca 2006 r., K 43/05, OTK-A 2006/7/78 oraz
uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 października 1972 r.,
III CRN 222/72, OSPiKA 1973/11/220, wydanego na gruncie art. 13 poprzednio
6
obowiązującej ustawy z dnia 10 grudnia 1959 r. o zwalczaniu alkoholizmu, Dz. U.
Nr 69, poz.434 ze zm., będącego odpowiednikiem art. 24 u.w.t.p.a.).
Obie przesłanki (medyczna i społeczna) wymagane do zastosowania
przymusowego leczenia odwykowego muszą występować w chwili orzekania co
do istoty sprawy przez sądy meriti. Nie oznacza to jednak, że zaniechanie przez
osobę uzależnioną od alkoholu na pewien czas przed wydaniem rozstrzygnięcia,
negatywnych zachowań podpadających pod normę zawartą w przepis art. 24
u.w.t.p.a. niweczy merytoryczną zasadność żądania orzeczenia obowiązku
poddania się leczeniu odwykowemu. Rozpoznając wniosek w tym przedmiocie, sąd
powinien ocenić, czy tego rodzaju zmiana w zachowaniu ma charakter trwały,
czy jedynie tymczasowy, powodowany możliwością uwzględnienia żądania.
Przy tej ocenie znaczenie mają okres, przez jaki osoba nadużywająca alkoholu nie
narusza porządku publicznego względnie praw i wolności innych osób, oraz
przyczyny zmiany jej postępowania.
Sąd Okręgowy uznał, iż spełnione są obie ustawowe przesłanki. Zauważył,
że co prawda ostatnie awantury wywołane przez uczestnika pod wpływem alkoholu
miały miejsce w 2009 r. (tj. jeszcze przed wszczęciem niniejszego postępowania),
jednak także i później zachowywał się negatywnie, a w szczególności wprawiał się
w odurzenie alkoholowe i w takim stanie wracał do domu, co miało negatywny
wpływ na psychikę i prawidłowy rozwój jego małoletniego syna. Uczestnik trafnie
zarzuca w skardze kasacyjnej, iż w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia Sąd
drugiej instancji nie wskazał konkretnych dowodów na poparcie uzupełniających
ustaleń w stosunku do ustaleń faktycznych sądu pierwszej instancji. W związku
z tym w tej części nie jest możliwe przeprowadzenie kontroli kasacyjnej motywów
Sądu Okręgowego. Zgodnie z art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13
§ 2 k.p.c., uzasadnienie postanowienia co do istoty sprawy powinno w zakresie
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia zawierać ustalenie faktów, które sąd uznał za
udowodnione, wskazanie dowodów, na których się oparł i przyczyn, dla których
innym dowodom odmówił wiarygodności. Uchybienie to mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy, gdyż jak wspomniano, przesłanki zastosowania przymusowego
leczenia odwykowego powinny występować w chwili orzekania (por. też
7
uzasadnienie powołanego postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada
2007 r., V CSK 241/07).
Według ugruntowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego, sporządzenie
uzasadnienia orzeczenia w sposób nie w pełni odpowiadający stawianym mu
wymogom może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej wtedy, gdy
przedstawione w nim motywy nie pozwalają na przeprowadzenie jego kontroli
kasacyjnej (por. niepubl. postanowienia z dnia 8 marca 2012 r., III CSK 209/11,
z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06 oraz z dnia 24 lutego 2006 r.,
II CSK 136/05).
Orzekanie w przedmiocie przymusowego leczenia stanowi ingerencję
w prawa i wolności osoby, której dotyczy wniosek, a w związku z tym postępowanie
dowodowe mające na celu weryfikację przesłanek z art. 24 u.w.t.p.a. powinno być
przeprowadzone szczególnie wnikliwie. Zwracał na to uwagę Sąd Najwyższy już na
gruncie poprzednio obowiązującej ustawy z 10 grudnia 1959 r. (postanowienie
z dnia 6 listopada 1963 r., III CR 268/63, OSNCP, 1964/12/259).
Sąd drugiej instancji dysponował aktami Sądu Rejonowego w M. (II K 64/10),
w których znajdują się sprawozdania kuratora społecznego z dnia 30 sierpnia
2010 r. i z dnia 3 lutego 2011 r., odnośnie zachowania uczestnika po wyroku
warunkowo umarzającym przeciwko niemu postępowanie, z których wynika, że nie
narusza on porządku prawnego (k.86-88, 90-92). Sądy obu instancji pominęły te
dowody, mimo stosownego wniosku uczestnika zgłoszonego jeszcze na etapie
postępowania przed Sądem pierwszej instancji (k. 69) i zarzutu apelacyjnego w tej
materii.
Zważywszy na te dowody, które nie potwierdzają negatywnego zachowania
uczestnika w stosunku do członków najbliższej rodziny (żony i małoletniego syna)
od 2 grudnia 2009 r., istniała też podstawa do uwzględnienia, przez Sąd Okręgowy,
który wydał zaskarżone orzeczenie 13 października 2011 r., wniosku
o przesłuchanie w charakterze świadków synów uczestnika, na okoliczność jego
zachowania w stosunku do członków rodziny.
8
Z tych względów za uzasadnione należało uznać zarzuty naruszenia przez
Sąd drugiej instancji art. 382 k.p.c., art. 381 k.p.c. w zw. z art. 217 § 2 k.p.c. i art.
13 § 2 k.p.c., które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Nie można natomiast zgodzić się z zarzutami skargi dotyczącymi
stwierdzenia u uczestnika uzależnienia od alkoholu. Przesłankę medyczną Sądy
obu instancji ustaliły na podstawie opinii dwóch zespołów biegłych sądowych. W tej
kwestii uzasadnienie zaskarżonego postanowienia w pełni odpowiada wymogom
stawianym przez przepis art. 328 § 2 k.p.c. Sąd drugiej instancji, podzielając ocenę
dowodów dokonaną przez Sąd pierwszej instancji, uzupełnił ją o własną analizą.
Wyjaśnił, dlaczego nie było konieczne uzupełnienie opinii biegłych sądowych.
Przepisy art. 24 w zw. z art. 26 ust. 1 u.w.t.p.a. przewidują interwencję
publiczną w sytuacji, gdy sposób życia osoby uzależnionej od alkoholu,
odmawiającej poddania się leczeniu odwykowemu, powoduje rozkład pożycia
małżeńskiego. Spełniają więc funkcję prewencyjną i ochronną, w tym znaczeniu, że
zmierzają do usunięcie stanu zagrożenia, ze strony takiej osoby w sferze życia
rodzinnego i społecznego. Celem tego przepisu nie jest stymulowanie osoby
nadużywającej alkoholu - poprzez poddanie jej obowiązkowi leczenia odwykowego
– do nawiązania zerwanego pożycia małżeńskiego.
W konsekwencji stwierdzić trzeba, że w ustalonym stanie faktycznym, który
w zakresie, w jakim poddaje się kontroli kasacyjnej, wiąże Sąd Najwyższy, istniały
podstawy do przyjęcia istnienia przesłanki medycznej, jednak w chwili wydania
zaskarżonego postanowienia, nie została spełniona przesłanka społeczna.
W związku z tym, orzekając o zastosowaniu wobec uczestnika obowiązku poddania
się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego, Sąd Okręgowy naruszył art. 24
w zw. z art. 26 ust. 1 u.w.t.p.a.
Mając na względzie powyższe, Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art.
39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 108 § 2 k.p.c. , art. 39821
k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.