Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 143/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa D. K. i K. K.
przeciwko R. K. i A. S.
o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 7 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 listopada 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powodów na rzecz pozwanej A. S. kwotę 1800
zł (tysiąc osiemset złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 12 maja 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo D. i K.
K., skierowane przeciwko R. K. i A. S., o ustalenie, że umowa pożyczki zawarta
między pozwanymi w dniu 7 lutego 2000 r. jest nieważna.
Sąd Okręgowy ustalił, że rodzice powodów, R. i J. K., w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej współpracowali z L. Z. i jego byłą żoną, A.
S. W dniu 7 lutego 2000 r. R. K. zawarła z A. S. umowę pożyczki kwoty 95 000 zł, a
w dniu 25 maja 2002 r. A. S. wystąpiła z pozwem o zwrot udzielonej pożyczki. W
sprawie tej, opatrzonej w Sądzie Okręgowym sygnaturą XII C 1668/02, R. K.
zarzuciła, że działała pod wpływem błędu, była bowiem przekonana, że wpisana na
blankiecie umowy pożyczki kwota 95 000 zł stanowiła kaucję, którą jej mąż pobrał
od L. Z. za towar. Twierdziła, że umowa pożyczki została zawarta jedynie dla
pozoru, a w rzeczywistości kwota 95 000 zł stanowiła kaucję. W dniu 14 czerwca
2007 r. Sąd Okręgowy wydał wyrok, którym zasądził od R. K. na rzecz A. S. kwotę
95 000 zł z odsetkami. W uzasadnieniu stwierdził, że zeznania R. K. były niespójne
i wewnętrznie sprzeczne, w związku z czym uznał za wiarygodne zeznania A. S. i
przyjął, iż umowa pożyczki nie była umową pozorną. Apelacja R. K. została przez
Sąd Apelacyjny oddalona wyrokiem z dnia 16 stycznia 2008 r.
W dniu 27 października 2003 r. R. i J. K. złożyli w Prokuraturze w Ś.
zawiadomienie o popełnieniu przez A. S. przestępstwa wyłudzenia kwoty 95 000 zł
na podstawie sfałszowanej umowy pożyczki z dnia 7 lutego 2000 r. W toku
śledztwa przeprowadzono ekspertyzę grafologiczną, w której stwierdzono, że
podpisy na umowie zostały nakreślone przez R.K. i A. S. Postanowieniem z dnia
16 listopada 2006 r. śledztwo zostało umorzone wobec niepopełnienia
przestępstwa.
W dniu 2 marca 2005 r. R. i J. małż. K. darowali powodom na współwłasność
po ½ części nieruchomości położone w Ś., objęte księgami wieczystymi nr […] i nr
[…]. Przed Sądem Okręgowym toczy się obecnie postępowanie w sprawie z
powództwa A. S. przeciwko D. i K. K. o uznanie umowy darowizny za bezskuteczną
3
w celu realizacji roszczenia stwierdzonego wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 14
czerwca 2007 r., XII C 1668/02.
Sąd Okręgowy uznał, że powodowie nie mają interesu prawnego
w rozumieniu art. 189 k.p.c. w żądaniu ustalenia nieważności umowy pożyczki,
ponieważ mogą na innej drodze osiągnąć ochronę swoich praw. Swój ewentualny
interes prawny powodowie mogliby upatrywać tylko w tym, że w razie
niewypłacalności R. K. wierzycielka mogłaby skierować egzekucję do darowanej im
nieruchomości, jednak w takim wypadku właściwym środkiem obrony byłoby
powództwo przeciwegzekucyjne.
Gdyby natomiast przyjąć, że powodowie mają interes prawny w żądaniu
ustalenia nieważności umowy pożyczki, to - zdaniem Sądu Okręgowego – art. 365
§ 1 k.p.c. stałby na przeszkodzie ponownemu rozstrzyganiu sporu o ważność tej
umowy. Zarówno strony, jak i Sąd orzekający są bowiem związani sentencją
prawomocnego wyroku z dnia 14 czerwca 2007 r., XII C 1668/02, oraz motywami
tego rozstrzygnięcia, co oznacza nie tylko zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych
z osądzoną kwestią, ale i niedopuszczalność prowadzenia w tym zakresie
ponownego postępowania dowodowego. W konsekwencji, trzeba by przyjąć,
że w niniejszej sprawie stan prawny przedstawia się tak, jak to wynika
z prawomocnego wyroku z dnia 14 czerwca 2007 r., XII C 1668/02. Z tych
względów Sąd Okręgowy powództwo o ustalenie nieważności umowy pożyczki
oddalił.
Apelacja powodów od tego wyroku została przez Sąd Apelacyjny oddalona
wyrokiem z dnia 10 listopada 2011 r. Sąd Apelacyjny – jak podkreślił - z trzech
powodów zaaprobował stanowisko Sądu pierwszej instancji co do braku po stronie
powodów interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. Po pierwsze, dlatego że
powodowie mogą osiągnąć ochronę swych praw w zainicjowanym przez A. S.
postępowaniu o uznanie umowy darowizny z dnia 2 marca 2005 r. za
bezskuteczną. Po drugie, dlatego że nie istnieje niepewność prawa lub stosunku
prawnego, gdyż wyrokiem z dnia 14 czerwca 2007 r., XII C 1668/02, Sąd Okręgowy
przesądził kwestię ważności spornej umowy pożyczki. Po trzecie, dlatego że – ze
względu na regulację zawartą w art. 365 § 1 k.p.c. - sąd w niniejszej sprawie musi
4
przyjąć, iż kwestia ważności umowy pożyczki przedstawia się tak, jak to
rozstrzygnięto w powołanym wyroku z dnia 14 czerwca 2007 r., XII C 1668/02.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powodowie, powołując
się na obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c., wnieśli o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ewentualnie orzeczenie co do
istoty sprawy przez zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji i uwzględnienie
powództwa. W ramach pierwszej podstawy wskazali na naruszenie art. 189 k.p.c.
przez przyjęcie, że mogą dochodzić ochrony swych praw w sprawie o uznanie
umowy darowizny za bezskuteczną, podczas gdy postępowanie w tej sprawie było
już prawomocnie zakończone oraz że wyrok z dnia 14 czerwca 2007 r., XII C
1668/02 rozstrzyga spór, jaki powstał miedzy powodami a pozwaną A. S. W
ramach drugiej podstawy podnieśli natomiast zarzut obrazy art. 365 § 1 k.p.c. przez
przyjęcie, że przepis ten jest adresowany także do osoby trzeciej, która nie była
stroną procesu oraz że wydanie w sprawie z powództwa wierzyciela przeciwko
dłużnikowi prawomocnego wyroku zasądzającego określoną kwotę, którego
podstawę stanowi czynność sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, a tym
samym nieważna, jest przeszkodą do żądania stwierdzenia nieważności tej
czynności w osobnym procesie, a ponadto przez dokonanie wykładni powołanego
przepisu w sposób sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przystępując do rozważenia podstawy kasacyjnej określonej w art. 3983
§ 1
pkt 1 k.p.c., wypada przypomnieć, że użyte w art. 189 k.p.c. pojęcie
interesu prawnego było już przedmiotem wykładni Sądu Najwyższego.
Zgodnie z utrwalonym kierunkiem orzecznictwa, o skorzystaniu z formy powództwa
o ustalenie przesądza interes prawny powoda w żądaniu ustalenia przez sąd
istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Interes prawny powoda jest
przy tym materialnoprawną przesłanką powództwa o ustalenie. Najogólniej można
stwierdzić, że interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. oznacza potrzebę
prawną, wynikającą z sytuacji prawnej, w jakiej powód się znajduje.
Chodzi tu oczywiście o interes dotyczący szeroko rozumianych praw i stosunków
prawnych. Tak pojmowany interes prawny może wynikać z bezpośredniego
5
zagrożenia prawa powoda lub zmierzać do zapobieżenia temu zagrożeniu. Interes
prawny występuje także wtedy, gdy istnieje niepewność stanu prawnego lub prawa,
mająca charakter obiektywny, tzn. zachodząca według rozumnej oceny sytuacji,
a nie tylko subiektywnego odczucia powoda. Godzi się jednak podkreślić,
że uzależnienie powództwa o ustalenie od interesu prawnego trzeba pojmować
elastycznie, z uwzględnieniem celowościowej jego wykładni, konkretnych
okoliczności danej sprawy i wreszcie tego, czy w drodze innego powództwa,
zwłaszcza powództwa o świadczenie, strona może uzyskać pełną ochronę swoich
praw. Pojęcie interesu prawnego powinno być przy tym interpretowane
z uwzględnieniem szeroko pojmowanego dostępu do sądów w celu zapewnienia
należytej ochrony prawnej. Jeżeli powództwo o ustalenie prawa jest jedynym
możliwym środkiem jego ochrony, trzeba przyjąć, że powód ma interes prawny
w żądaniu ustalenia (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1997 r.,
II CKU 7/97, nie publ., z dnia 4 lutego 1999 r., II CKN 804/98, OSNC 1999, nr 10,
poz. 171, z dnia 15 marca 2002 r., II CKN 919/99, Prok. i Pr. – wkł. 2002, nr 11,
s. 40, z dnia 27 stycznia 2004 r., II CK 387/02, nie publ., z dnia 30 października
2008 r., II CSK 233/08, nie publ., z dnia 18 czerwca 2009 r., II CSK 33/09, nie publ.,
z dnia 27 stycznia 2011 r., I CSK 237/10, nie publ. i z dnia 9 lutego 2012 r., III CSK
181/11, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 101).
Powództwo o ustalenie podlega zasadzie aktualności, zgodnie z którą za
podstawę orzeczenia przyjmuje się stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia
rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c. oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia
2012 r., II CSK 474/11, nie publ.). Z tej przyczyny interes prawny w żądaniu
ustalenia musi występować w chwili orzekania. Rację mają zatem skarżący
podnosząc, że – wbrew odmiennej ocenie Sądu Apelacyjnego – w chwili wydania
zaskarżonego wyroku nie mogli już dochodzić ochrony swych praw
w zainicjowanym przez pozwaną A. S. postępowaniu o uznanie umowy darowizny z
dnia 2 marca 2005 r. za bezskuteczną, skoro postępowanie to zostało zakończone
prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 8 września 2011 r.,
uwzględniającym powództwo.
W związku z zarzutem naruszenia art. 365 § 1 k.p.c. przez przyjęcie,
że kwestia ważności umowy pożyczki z dnia 7 lutego 2000 r. została już w sposób
6
wiążący skarżących prawomocnie rozstrzygnięta wyrokiem Sądu Okręgowego z
dnia 14 czerwca 2007 r., XII C 1668/02, wypada z kolei przypomnieć, że przepis
ten reguluje problematykę mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia, czyli
problematykę prawomocności materialnej, która aktualizuje się w innym
postępowaniu niż to, w którym wydane zostało orzeczenie. Charakteryzuje się przy
tym dwoma aspektami. Pierwszy odnosi się do samego faktu istnienia orzeczenia,
a drugi przejawia się w jego mocy wiążącej, którą należy oceniać zarówno
od strony przedmiotowej, jak i podmiotowej.
Gdy chodzi o granice podmiotowe, to prawomocność materialna co do
zasady odnosi się do stron, z tym że w wypadkach przewidzianych w ustawie
orzeczenie może wiązać także inne osoby. Przykładami takiej rozszerzonej
prawomocności są wyroki wywierające skutek wobec osób trzecich (art. 435, art.
452, art. 458 § 1 k.p.c.), wyroki uchylające uchwały zgromadzenia wspólników
spółki z o.o. (art. 254 § 1 k.s.h.), walnego zgromadzenia spółki akcyjnej (art. 427
§ 1 k.s.h.) oraz walnego zgromadzenia spółdzielni (art. 42 § 9 ustawy z dnia
16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze, Dz.U. z 2005 r. Nr 188, poz. 1848
ze zm.). Wszystkie wskazane przykłady, których w systemie prawa jest więcej,
łączy to, że moc wiążąca orzeczenia wynika z wyraźnego przepisu ustawy.
Zgodnie przyjmuje się ponadto, że prawomocne orzeczenie wiąże następców
prawnych stron, a jako przykłady rozszerzonej prawomocności wskazuje również
orzeczenia wydane w sprawach, w których dochodzi do podstawienia
procesowego, np. art. 58, art. 62 § 1 i art. 634
w związku z art. 58 k.p.c.
Objęcie skutkami prawomocnego orzeczenia stron, które są dysponentami
procesu, dzięki czemu mają możliwość wpływania na jego przebieg i na treść
rozstrzygnięcia, znajduje swoje aksjologiczne uzasadnienie. Uzasadnienia takiego
brakuje natomiast w odniesieniu do osób trzecich, które nie będąc stronami
procesu nie mają możliwości obrony swych praw i nie powinny być obciążane
konsekwencjami podjętego w nim rozstrzygnięcia. Szerokie obejmowanie osób
trzecich skutkami orzeczeń wydanych w postępowaniach prowadzonych bez ich
udziału godziłoby w wynikające z art. 45 ust. 1 Konstytucji i art. 6 ust. 1 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia
7
4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) prawo do rzetelnego
procesu.
Skarżący mają rację zarzucając, że stanowisko Sądu Apelacyjnego w kwestii
związania ich wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 14 czerwca 2007 r., XII C
1668/02, wydanym w sprawie, w której nie byli stronami, nie może być uznane za
trafne. Zasadą jest, że związanie rozstrzygnięciem określonej kwestii w innej
sprawie, różniącej się przedmiotem, występuje tylko granicach podmiotowych
prawomocności, czyli w sprawie, w której występują te same strony lub osoby
objęte prawomocnością rozszerzoną na podstawie przepisu szczególnego. W
braku tożsamości podmiotowej rozstrzygnięcie określonego zagadnienia przy
orzekaniu w jednej sprawie nie wyłącza dopuszczalności jego badania i oceny w
innej sprawie. Osoby, które nie były stronami i których nie obejmuje z mocy
przepisu szczególnego rozszerzona prawomocność materialna wcześniejszego
wyroku, nie są pozbawione możliwości realizowania swego prawa we własnej
sprawie, także wtedy, gdy łączy się to z kwestionowaniem oceny wyrażonej w innej
sprawie w zakresie przesłanek orzekania (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22
czerwca 2010 r., IV CSK 359/09, OSNC 2011, nr 2, poz. 16).
Trafność podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 365
§ 1 k.p.c. nie oznacza jednak, że wniesiona skarga jest uzasadniona. Uszło uwagi
skarżących, że pozwana A. S. uzyskała prawomocny wyrok zasądzający od R. K.
kwotę 95 000 zł z odsetkami i kosztami procesu, który po zaopatrzeniu go w
klauzulę wykonalności stanowi tytuł wykonawczy. Tytułu tego nie mógłby zniweczyć
wyrok ustalający nieważność umowy pożyczki z dnia 7 lutego 2000 r., gdyż skutek
taki może wywrzeć jedynie wyrok pozbawiający tytuł wykonawczy wykonalności
(art. 840 k.p.c.). Wyrok ustalający nieważność umowy pożyczki przy równoczesnym
istnieniu tytułu wykonawczego, umożliwiającego pozwanej A. S. zaspokojenie
stwierdzonej nim wierzytelności z nieruchomości skarżących, nie wyeliminuje
możliwości wszczęcia egzekucji ani nie usunie niepewności stanu prawnego, czego
oczekują skarżący. Z tej przyczyny należy przyjąć, że skarżący nie mają interesu
prawnego, o którym mowa w art. 189 k.p.c., w żądaniu ustalenia nieważności
umowy pożyczki.
8
Konkludując, trzeba stwierdzić, że zaskarżony wyrok mimo częściowo
błędnego uzasadnienia odpowiada prawu.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną i orzekł o kosztach postępowania kasacyjnego zgodnie z art. 98 § 1 i 3
w związku z art. 391 § 1 oraz art. 39821
k.p.c. i w związku z § 6 pkt 6 i § 13 ust. 4
pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 163,
poz. 1348 ze zm.).