Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 122/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku J.L.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w E.
o rentę z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem w drodze do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 20 grudnia 2011 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
2
Uzasadnienie
J.L. wniósł odwołanie od decyzji z 19 kwietnia 2010 r. odmawiającej
ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem w
drodze do pracy.
Wyrokiem z 9 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w E. zmienił zaskarżoną decyzję z 19 kwietnia 2010 r. w ten sposób,
że ustalił prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z
wypadkiem w drodze do pracy od 1 maja 2010 r. na stałe.
Podstawę tego rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia. Skarżący 11
maja 2000 r. uległ wypadkowi w drodze do pracy. Do 31 maja 2009 r. pobierał
rentę z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem w drodze do pracy.
Decyzją z 19 maja 2009 r. organ rentowy przyznał wnioskodawcy prawo do renty z
tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z powyższym wypadkiem do 31
maja 2012 r. W grudniu 2009 r., po ponownej analizie akt, organ rentowy skierował
sprawę wnioskodawcy do ponownego rozpoznania w trybie nadzoru Prezesa ZUS
nad wykonywaniem orzecznictwa o niezdolności do pracy. Orzeczeniem z 23
lutego 2010 r. komisja lekarska ZUS, w oparciu o opinie lekarzy konsultantów ZUS,
rozpoznając u skarżącego organiczne zaburzenia urojeniowe, nadciśnienie
tętnicze, cukrzycę t. II, zmiany zwyrodnieniowo-dyskopatyczne kręgosłupa
szyjnego, przebyty uraz głowy ze wstrząśnieniem mózgu i uszkodzeniem lewego
błędnika, uznała, że skarżący jest całkowicie niezdolny do pracy, okresowo do 31
maja 2012 r., jednakże niezdolność ta nie pozostaje w związku z wypadkiem w
drodze do pracy. Sprawa została ponownie skierowana do komisji lekarskiej ZUS,
która orzeczeniem z 25 marca 2010 r., w oparciu o opinię konsultanta ZUS z 10
marca 2010 r., uznała, że skarżący jest trwale i całkowicie niezdolny do pracy oraz
że niezdolność ta nie pozostaje w związku z wypadkiem w drodze do pracy.
Na tej podstawie, decyzją z 16 kwietnia 2010 r., organ rentowy ustalił
skarżącemu od 1 maja 2010 r. prawo do stałej renty z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy z ogólnego stanu zdrowia. Decyzją z 19 kwietnia 2010 r. odmówiono
ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy w związku z wypadkiem w
drodze do pracy.
3
Skarżący wniósł odwołanie od decyzji z 19 kwietnia 2010 r. Domagał się
ustalenia prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z
wypadkiem w drodze do pracy, na okres stały.
W ocenie Sądu Okręgowego odwołanie wnioskodawcy zasługiwało na
uwzględnienie. Bezsporne jest, że skarżący uległ wypadkowi w drodze do pracy
11 maja 2000 r. Z uwagi na okoliczność, że renta z tytułu niezdolności do pracy w
związku z wypadkiem w drodze do pracy była wypłacana skarżącemu do 30
kwietnia 2010 r., spór miedzy stronami sprowadzał się do ustalenia, czy po tym
dniu skarżący jest niezdolny do pracy w związku z tym wypadkiem.
W uzasadnieniu stwierdzono przede wszystkim, że nie zasługiwał na
uwzględnienie wniosek organu rentowego o wyłączenie biegłego sądowego z
zakresu psychiatrii dr. R.Ł.. Wbrew twierdzeniom organu, podczas wydawania
opinii przez tego biegłego, nie została w żadnej mierze naruszona zasada
obiektywizmu. Biegły był przez pewien okres lekarzem skarżącego i wystawiał
zaświadczenia o stanie jego zdrowia. Od 2005 r. skarżący pozostawał pod
specjalistyczną opieką zdrowotną dr. G., zaś po jego śmierci dr. D. W tej sytuacji
Sąd, mając na uwadze znaczny upływ czasu od zaprzestania przez skarżącego
korzystania z porad lekarskich dr. Ł., uznał, iż nie zachodzą żadne podstawy do
zarzucenia temu biegłemu braku obiektywnej oceny stanu zdrowia skarżącego.
Odnosząc się do twierdzeń organu rentowego o braku związku schorzeń
rozpoznawanych u skarżącego z wypadkiem Sąd I instancji podkreślił, że z opinii
biegłego psychiatry wynikało jednoznacznie, że w wynikiem tego wypadku było
wystąpienie u skarżącego encefalopatii, a obecnie stwierdzane zaburzenia
psychotyczne wystąpiły w jej przebiegu. Biegły wyjaśnił, że przed wypadkiem
skarżący był leczony psychiatrycznie, lecz z powodu innego schorzenia -
zaburzeń depresyjnych z towarzyszącymi zaburzeniami wytwórczymi. Mimo że
przed wypadkiem osobowość skarżącego świadczyła o gotowości do ujawnienia
obecnie stwierdzanych schorzeń, to jednak zdarzenie z 11 maja 2000 r. było
mechanizmem spustowym dla zmiany charakteru istniejących przed wypadkiem
zaburzeń na zaburzenia ewidentnie psychotyczne.
Sąd Okręgowy podkreślił również, iż pourazową encefalopatię z
utrzymującymi się nawarstwieniami psychotycznymi o charakterze zespołu
4
paranoidalnego rozpoznał również zespół biegłych z Akademii Medycznej w G.
opiniujący skarżącego na potrzeby postępowania w sprawie […]. Opinia Akademii
Medycznej była podstawą wyroku z 30 czerwca 2006 r., zmieniającego
zaskarżoną decyzję z 7 lipca 2005 r., którym ustalono skarżącemu prawo do renty
z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem w drodze do
pracy z 11 maja 2000 r. na okres od 1 listopada 2004 r. do 11 maja 2007 r. Wyrok
ten nie został zakwestionowany przez organ rentowy, który następnie sam
przedłużał skarżącemu prawo do tego świadczenia i wypłacał mu je aż do 30
kwietnia 2010 r. W toku niniejszego postępowania organ ten zaś w żaden sposób
nie wykazał, by stwierdzane obecnie u skarżącego schorzenia nie miały związku
z urazem doznanym przez niego podczas wypadku 11 maja 2000 r.
Sąd Okręgowy oddalił wniosek organu rentowego o powołanie nowego
biegłego psychiatry. Apelację od powyższego wyroku wywiódł organ rentowy,
zaskarżając ten wyrok w całości.
Sąd Apelacyjny w G. wyrokiem z 20 grudnia 2011 r. zmienił zaskarżony
wyrok i oddalił odwołanie. W uzasadnieniu stwierdzono, że doszło do naruszenia
art. 281 k.p.c. w związku z art. 49 k.p.c. poprzez niewyłączenie biegłego lek. med.
R.Ł. Oddalając wniosek organu rentowego o dopuszczenie dowodu z opinii
nowego zespołu biegłych sądowych postanowieniem naruszono również art. 217
§ 2 w związku z art. 227 k.p.c. i art. 286 k.p.c. Sąd przedwcześnie, bez
uzupełnienia postępowania dowodowego naruszył art. 233 § 1 k.p.c.
Sąd II instancji z mocy art. 382 k.p.c., dopuścił dowód z opinii biegłego
sądowego lekarza psychiatrii A.G. W opinii z 9 maja 2011 r. biegły sądowy
psychiatra lek. med. A.G. rozpoznał u wnioskodawcy uporczywe zaburzenia
urojeniowo-omamowe oraz organiczne zaburzenia osobowości i zachowania bez
cech otępienia. W ocenie tego biegłego schorzenia te czynią J. L. nadal, na stałe,
całkowicie niezdolnym do pracy po 30 kwietnia 2010 r. bez związku z wypadkiem
w drodze do pracy. Biegły podkreślił, że roszczeniowa postawa uczestnika
postępowania, dotycząca świadczeń rentowych, co najmniej o trzy lata wyprzedza
uraz z 2000 r. i przemawia za pojawieniem się lub ujawnieniem paranoicznych
cech osobowości. Od roku 1998 narasta roszczeniowa postawa wnioskodawcy,
która mogła wynikać z osobowości paranoicznej, towarzyszyć rozwijającemu się
5
zespołowi psychoorganicznemu lub być początkiem przewlekłych zaburzeń
urojeniowych (F-22). Bezspornym jest, że od roku 1997 nastąpiło załamanie jego
kariery zawodowej. Biegły przychylił się do opinii komisji lekarskiej ZUS z 25
marca 2010 r. i opinii lekarzy psychiatrów w ocenie zdolności do pracy
ubezpieczonego. Wskazał, że całkowita niezdolność do pracy nie ma związku z
wypadkiem w drodze do pracy z 11 maja 2000 r. Nie zgodził się z opinią biegłego
lekarza psychiatry powołanego w niniejszej sprawie, uznającego związek
aktualnie istniejącej całkowitej niezdolności do pracy. Zdaniem biegłego wypadek
z dnia 11 maja 2000 r. należy zaliczyć do przebytej sytuacji stresowej,
modyfikującej przebieg wcześniej istniejących u uczestnika postępowania
zaburzeń psychicznych; osobowość paranoiczna, zaburzenia pseudonerwicowe
uwarunkowane organicznie i pogłębione sytuacyjnie. Podobnymi czynnikami były
konflikty w pracy, które uczestnik postępowania miał od roku 1997. Zaznaczył, że
nie ma bezpośredniego związku przyczynowego między aktualnymi zaburzeniami
stanu psychicznego powodującymi całkowitą niezdolność skarżącego do pracy, a
wypadkiem w drodze do pracy z 11 maja 2000 r.
Ubezpieczony wniósł zastrzeżenia do powyższej opinii. W związku z
powyższym Sąd dopuścił kolejny dowód z opinii biegłego. We wnioskach
końcowych, biegły dr med. P.R. podał, że stan zdrowia wnioskodawcy świadczy o
tym, że jest on nadal po 30 kwietnia 2010 r. całkowicie niezdolny do pracy, ale
bez związku z wypadkiem w drodze do pracy z 11 maja 2000 r. Badany nie rokuje
odzyskania zdolności do pracy nawet po przekwalifikowaniu. W rozwoju tej
niezdolności wypadek z 11 maja 2000 r. był czynnikiem jedynie nieznacznie
pogłębiającym zaburzenia charakteropatyczne, ale nie była to przyczyna, ani
bezpośrednia, ani decydująca. Obecnie dominuje nasilający się odczyn pieniaczy
z eskalacją rozdrażnienia i braku spójności w podawaniu w chronologii faktów. W
miarę przewlekania się procesu objawy te będą się nasilały. Niezdolność do pracy
wynika z nasilonych cech organicznych zaburzeń osobowości uwarunkowanych
wieloprzyczynowo. Są to przyczyny osobowościowe, schorzenia metaboliczne,
nadciśnienie tętnicze, proces miażdżycowy i naturalny proces inwolucyjny.
Problemy psychiatryczne badany miał co najmniej od 1997 r., a na ten temat (lata
1997-2000) dokumentacja jest skąpa. Uraz z 11 maja 2000 r. mógł jedynie
6
nieznacznie nasilić odchylenia w sferze osobowości. Stał się jednak punktem
wyzwalającym eskalację postawy roszczeniowej generującej coraz liczniejsze
działania całkowicie przysłaniające badanemu inne sprawy dnia codziennego. W
zawodzie prawnika badany sobie nie poradzi i nie jest on zdolny do
odpowiedzialnych działań zawodowych z powodu głębokich organicznych
zaburzeń osobowości. Istnienie choroby psychicznej typu omamowo-
urojeniowego u badanego jest zdaniem biegłego wątpliwe, choć niewykluczone.
Przekwalifikowanie uczestnika przy tak zaawansowanych cechach
charakteropatycznych i licznych schorzeniach internistycznych oraz braku
motywacji do pracy i postawie pieniaczej nie przyniesie pożądanych efektów.
W konkluzji Sąd stwierdził, że wypadek któremu uległ wnioskodawca w
drodze do pracy 11 maja 2000 r. nie był bezpośrednią ani decydującą przyczyną
rozpoznanych organicznych zaburzeń osobowości, a jedynie stanowił kolejny
czynnik nieznacznie pogłębiający te zaburzenia.
Powołane przez skarżącego prawomocne wyroki, a w szczególności wyrok
Sądu Okręgowego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w E. z 13 lipca 2006
r., [...] nie przesądzają, że wnioskodawca jest po 30 kwietnia 2010 r. nadał
całkowicie niezdolny do pracy w związku z wypadkiem w drodze do pracy.
W prawomocnie zakończonej sprawie [...] Sąd Okręgowy rozważał
kwestię, czy po 31 października 2004 r. skarżący jest nadal niezdolny do pracy w
związku z wypadkiem w drodze do pracy. Prawomocnym wyrokiem z 13 lipca
2006 r. Sąd przesądził, że w okresie od 1 listopada 2004 r. do 11 maja 2007 r.
wnioskodawca jest całkowicie niezdolny do pracy w związku z wypadkiem. W
przedmiotowej sprawie spór koncentrował się na kwestii, czy ubezpieczony po 30
kwietnia 2010 r. jest nadal całkowicie niezdolny do pracy w związku z wypadkiem
w drodze do pracy z 11 maja 2000 r. Tym samym moc wiążąca prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego w E. z 13 lipca 2006 r., [...] nie rozciąga się do granic
czasowych, objętych przedmiotem rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie.
Przedmiotu rozstrzygnięcia w pozostałych prawomocnie zakończonych sprawach,
powołanych przez ubezpieczonego: […], […] oraz […] w ogóle nie stanowiła
kwestia spełniania przez niego ustawowych przesłanek ustalenia prawa do renty
wypadkowej w związku z wypadkiem w drodze do pracy.
7
Skargę kasacyjną od wyroku złożył ubezpieczony. Zarzucił naruszenie:
1) art. 14 ust. 2d ustawy o emeryturach i rentach z FUS wskutek naruszenia
terminu 14-dniowego do zaskarżenia przez Prezesa Zakładu orzeczenia lekarza
orzecznika z 4 maja 2009 r., 2) art. 14 ust. 5 pkt 1-3 ustawy o emeryturach i rentach
z FUS w związku z art. 114 ust. 1a tej ustawy przez przyjęcie, że w wyniku kontroli
prawidłowości i jednolitości stosowania zasad orzecznictwa o niezdolności do pracy
wykryto nieprawidłowości o braku zgodności orzeczenia lekarza orzecznika ze
stanem faktycznym lub zasadami orzecznictwa o niezdolności do pracy, w
następstwie których uznano ubezpieczonego za trwale niezdolnego do pracy z
ogólnego stanu zdrowia, zamiast przyjęcia jego trwałej niezdolności do pracy z
powodu wypadku w drodze do pracy, 3) art. 49 k.p.c. w związku z art. 281 k.p.c.
wskutek uznania jako zasadnego zarzutu apelacji braku bezstronności biegłego
lekarza psychiatry R.Ł. i wyłączenie go od orzekania - wydania opinii odnoszącej
się do osoby ubezpieczonego mimo braku obiektywnych podstaw do takiego
stanowiska, 4) art. 217 § 1 k.p.c. w związku z art. 227 k.p.c. i 290 k.p.c. wskutek
oddalenia wniosku skarżącego o dopuszczenie dowodu z opinii biegłych z instytutu
naukowego Akademii Medycznej w G. w celu zweryfikowania opinii biegłego
lekarza A.G. i biegłego psychiatry dr. med. P.R. w celu prawidłowych ustaleń
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, 5) art. 233 § 1 k.p.c. wskutek oceny
wiarygodności opinii biegłych lekarza A.G. i dr. med. P. R. bez wszechstronnego
rozważania zebranego w sprawie materiału, 6) art. 328 § 2 k.p.c. wskutek braku
analizy faktów, które Sąd Apelacyjny uznał za udowodnione i wskazania dowodów,
na których się oparł i przyczyn dlaczego dowodom z opinii biegłych wydanych w
sprawach wcześniej rozpoznanych w sprawie ubezpieczonego odmówił
wiarygodności i mocy dowodowej, 7) art. 365 § 1 k.p.c. przez pominięcie ustaleń
Sądu Okręgowego Wydział Cywilny w G. w sprawie […], Sądu Rejonowego IV
Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w E. w sprawie […] i Sądu Okręgowego
IV Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w E. w sprawie […], 7) art. 382 k.p.c.
przez przyjęcie, że ubezpieczony jest trwale niezdolny do pracy z ogólnego stanu
zdrowia zamiast ustalenia, że jego niezdolność do pracy pozostaje w związku
przyczynowo - skutkowym ze wypadkiem w drodze do pracy z 11 maja 2000 r.
8
Wniesiono o uchylenie zaskarżonego wyroku i jego zmianę przez oddalenie
apelacji organu rentowego ZUS Oddział w E. od wyroku Sądu Okręgowego w E. z
9 listopada 2010 r., ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego jej rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się częściowo uzasadniona.
Nieuzasadnione okazały się zarzuty dotyczące naruszenia przepisów prawa
procesowego. Sąd Apelacyjny przeprowadził bowiem wszechstronne i
uzupełniające postępowanie dowodowe w celu oceny stanu zdrowia
wnioskodawcy. W tym stanie rzeczy niezasadne są zarzuty związane z
koniecznością powoływania kolejnych opinii biegłych oraz oceną stanu zdrowia
dokonaną w zaskarżonym wyroku przez Sąd Apelacyjny.
Jako niezasadne należało także ocenić zarzuty skargi dotyczące naruszenia
365 § 1 k.p.c. Jak trafnie bowiem przyjął Sąd Apelacyjny powoływane przez
wnioskodawcę wcześniejsze prawomocne wyroki nie mogą przesądzać o
aktualnym stanie zdrowia jego zdrowia – po 30 kwietnia 2010 r. Poprawne więc
było przyjęcie, że wcześniejsze wyroki nie rozciągają się do granic czasowych
objętych przedmiotem sporu. Organ rentowy ma prawo do weryfikowania stanu
zdrowia rencisty.
Natomiast jako zasadne zostały ocenione zarzuty związane z podstawą
prawną decyzji organu rentowego z dnia 19 kwietnia 2010 r., którą odmówiono
prawa do renty wypadkowej i przyznano od 1 maja 2010 r. rentę z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia. W skardze kasacyjnej
podniesiono naruszenie przepisu art. 14 ust. 2d ustawy emerytalnej oraz powołano
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2012 r., K 5/11, w którym
stwierdzono niezgodność z Konstytucją RP art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej.
W związku z powyższym należało przyjąć, że skarżący kwestionuje
podstawę prawną, a w zasadzie jej brak, decyzji z 19 kwietnia 2010 r. zmieniającą
decyzję przyznającą rentę wypadkową. Należy w tym miejscu zauważyć, że
problematyka wzruszalności prawomocnych decyzji rentowych jest wyjątkowo
9
skomplikowana i kontrowersyjna (zob. na ten temat R. Babińska: Wzruszalność
prawomocnych decyzji rentowych, Wolters Kluwer 2007). Nie wnikając w
szczegółowe rozważania na temat postaw prawnych tego rodzaju decyzji należy
stwierdzić, że skarżący ma pełne prawo do wiedzy na ten temat. Koniecznym
składnikiem każdej decyzji administracyjnej jest bowiem, między innymi, powołanie
jej podstawy prawnej (art. 107 §1 k.p.a.).
Zgodnie z art. 17 ustawy wypadkowej przy ustalaniu prawa do renty stosuje
się odpowiednio przepisy ustawy emerytalnej. Decyzja organu rentowego zawiera,
jako podstawę prawną powołanie tegoż przepisu oraz art. 57 ustawy emerytalnej.
Zdaniem Sądu Najwyższego powołanie przepisu o charakterze odsyłającym nie
może zostać uznane za spełnienie warunku koniecznego składników tej decyzji, to
jest powołania jej podstawy prawnej. W istocie nie jest bowiem w tej sytuacji jasne
jaka była podstawa prawna, przewidziana w przepisach ustawy emerytalnej,
wzruszenia prawomocnej decyzji rentowej oraz przeprowadzenia weryfikacji stanu
zdrowia wnioskodawcy. Nie może być także ocenione jako wystarczające
powołanie art. 57 ustawy emerytalnej, który stanowi, że renta z tytułu niezdolności
do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który jest niezdolny do pracy. Powszechnie
przyjmuje się, że decyzja, która nie zawiera wszystkich składników określonych w
art. 107 § 1 k.p.a. lub w przepisach szczególnych jest decyzją wadliwą (A. Wróbel:
Komentarz aktualizowany do art. 107 k.p.a., Lex Omega 45/2012).
Tak więc organ rentowy jest zobowiązany do powołania w decyzji przepisu
prawa stanowiącego podstawę prawną co do jej istoty. Powołanie w decyzji jedynie
przepisu odsyłającego nie może być uznane za określenie podstawy prawnej
podjętej decyzji.
Należy także zauważyć, że problem powyższy nie był przedmiotem
rozstrzygania w zaskarżonym wyroku, gdyż apelację składał organ rentowy. Z tego
powodu nie można uznać, że doszło w tym przypadku do uchybienia ze strony
Sądu Apelacyjnego. Jednak ze względu na uchybienie organu rentowego należy
stwierdzić, że ubezpieczony (skarżący) ma pełne prawo do poznania podstawy
prawnej decyzji odmawiającej mu prawa do renty wypadkowej. Z tego również
powodu jako uzasadniony zarzut została potraktowana próba kwestionowania w
10
skardze, domniemywanej przez skarżącego, podstawy prawnej decyzji w postaci
przepisów art. 14 ust. 2d i art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej.
Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.
/tp/