Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 84/12
UCHWAŁA
Dnia 20 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa J. M.
przeciwko Towarzystwu Doradczo-Finansowemu C.-P.
sp. z o.o. w K.
o stwierdzenie nieważności uchwały z roszczeniem ewentualnym
uchylenia uchwały,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 20 grudnia 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 1 sierpnia 2012 r.,
„Czy naruszenie zasad współżycia społecznego uchwałą
zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością
może być wzięte pod uwagę tylko w ramach szczególnej klauzuli
generalnej „dobrych obyczajów” i w związku z tym może stanowić
podstawę uchylenia takiej uchwały jeżeli jednocześnie godzi ona
w interesy spółki lub ma na celu pokrzywdzenie jej wspólnika
w przypadku wytoczenia powództwa o jej uchylenie przeciwko spółce
(art. 249 § 1 k.s.h.), czy też jest uchwałą bezwzględnie nieważną
(art. 58 § 2 k.c.), a przeciwko spółce można wytoczyć powództwo
o stwierdzenie jej nieważności (art. 252 § 1 k.s.h.)?”
podjął uchwałę:
Uchwała zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego narusza dobre obyczaje w rozumieniu art. 249 § 1
k.s.h.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem częściowym z dnia 8 marca 2012 r. oddalił
powództwo J. M. o stwierdzenie nieważności uchwały nr 3 z dnia 30 czerwca 2011
r. Zwyczajnego Zgromadzenia Wspólników Towarzystwa Doradczo-Finansowego
„C.-P.” spółki z o.o. w K., uznając że zarzucane przez powódkę naruszenie przez
podjętą uchwałę zasad współżycia społecznego nie stanowi przesłanki do
stwierdzenia nieważności uchwały na podstawie art. 252 k.s.h.
Rozpoznając apelację powódki, opartą m.in. na zarzucie naruszenia art. 58
§ 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. oraz art. 252 § 1 k.s.h., Sąd Apelacyjny powziął
poważne wątpliwości prawne, którym dał wyraz w postanowieniu z dnia 1 sierpnia
2012 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione zagadnienie prawne, którego istota dotyczy tego, jakie
konsekwencje prawne powoduje uchwała zgromadzenia wspólników spółki z o.o.
(analogicznie uchwała walnego zgromadzenia akcjonariuszy) naruszająca zasady
współżycia społecznego, było przedmiotem niejednolitych wypowiedzi Sądu
Najwyższego. W wyroku z dnia 24 listopada 2004 r., II CK 210/04 (Biul. SN 2005,
nr 3, s. 13) stwierdzono, że do oceny ważności uchwał walnego zgromadzenia
wspólników nie ma zastosowania art. 58 § 1 i 2 k.c., których zastosowanie –
w odniesieniu do uchwał walnego zgromadzenia akcjonariuszy - wyłącza art. 425
k.s.h. przewidujący tylko jedną podstawę stwierdzenia nieważności uchwały – jej
sprzeczność z ustawą. Nie jest zatem taką podstawą sprzeczność uchwały
z zasadami współżycia społecznego. Zastosowanie art. 58 § 2 k.c. jest wyłączone
ze względu na brzmienie art. 2 k.s.h., który w sprawach dotyczących tworzenia,
organizacji, funkcjonowania, rozwiązywania, łączenia, podziału i przekształcania
spółek handlowych pozwala na stosowanie norm wynikających z k.c. tylko, o ile
dana kwestia nie została samodzielnie uregulowana w k.s.h. Skoro jednak w k.s.h.
uregulowano zagadnienie nieważności uchwał zgromadzenia wspólników spółek
kapitałowych - co mieści się w zakresie spraw dotyczących funkcjonowania spółki
w rozumieniu art. 2 zd. 1 k.s.h. - to nie ma już miejsca na stosowanie norm
dotyczących nieważności czynności prawnej zawartej w art. 58 § 1 i 2 k.c. jako
podstawy podważania uchwały. Również w wyroku z dnia 12 grudnia 2008 r.,
3
II CSK 278/08 (nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że w odniesieniu do omawianych
uchwał art. 58 § 2 k.c. nie znajduje zastosowania, ponieważ uchwała wspólników
spółki kapitałowej naruszająca zasady współżycia społecznego może być co
najwyżej zaskarżona do sądu, jako sprzeczna z dobrymi obyczajami
w postępowaniu na podstawie art. 249 § 1 k.s.h. o uchylenie uchwały.
W orzeczeniu tym przyjęto, że art. 58 § 1 k.c. może mieć zastosowanie jedynie do
uchwał wspólników powziętych in fraudem legis oraz uchwał naruszających
przepisy prawa publicznego, w szczególności prawa karnego. W takich wypadkach
uchwała może być na zasadach ogólnych kwestionowana bez ograniczeń
czasowych w drodze powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.). Wyłączenie
zastosowania sankcji nieważności przewidzianej w art. 58 § 1 k.c. przez regulacje
szczególne zawarte w art. 252 § 1 i art. 425 § 1 k.s.h. przyjęto także w wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2011 r., IV CSK 188/11 (nie publ.), w którym ze
względu na brak analogicznych do zawartych w k.s.h. rozwiązań uznano możliwość
stwierdzenia w ramach powództwa o ustalenie, którego dotyczy art. 189 k.p.c.,
nieważności uchwały ogólnego zebrania członków spółki zagospodarowania
wspólnoty gruntowej z powodu jej sprzeczności z ustawą.
W innych orzeczeniach Sąd Najwyższy odnośnie do powyższego
zagadnienia zajmował także stanowisko odmienne, zgodnie z którym uchwała
wspólników spółki kapitałowej sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest
bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 2 w zw. z art. 2 k.s.h. W wyroku
z dnia 15 października 2009 r., I CSK 94/09 (Biul. SN 2009, nr 12, s. 11)
argumentowano, że ponieważ uchwały wspólników to czynności prawne, więc
znajduje do nich zastosowanie art. 58 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. W konsekwencji, jeśli
w konkretnym stanie faktycznym uchwała jest sprzeczna z ustawą i z umową, to
niezależnie od zaskarżania uchwał, znajduje zastosowanie do nich art. 58 k.c.
w zw. z art. 2 k.s.h. Orzeczenie to wprawdzie wprost nie dotyczy omawianego
zagadnienia, ale ma z nim taki związek, że dopuszczono w nim możliwość
stosowania art. 58 k.c. bez żadnych wyłączeń, w tym więc także art. 58 § 2 k.c., do
oceny ważności uchwał wspólników spółki. Zastosowanie tego ostatniego przepisu
do oceny uchwały wspólników przyjęto wprost w wyroku Sądu Najwyższego z dnia
25 lutego 2010 r., I CSK 384/09 (OSNC 2010, nr 10, poz. 140). Opowiadając się za
4
tożsamością klauzul generalnych zasad współżycia społecznego oraz dobrych
obyczajów, uznano, że nie można aprobować możliwości funkcjonowania w obrocie
prawnym takich czynności cywilnoprawnych, a do nich zaliczają się uchwały
wspólników, które są z mocy prawa nieważnie. Jeżeli zatem są one sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego, to na gruncie art. 58 § 2 k.c. są nieważne i
tylko przepis szczególny może tę sankcję zmienić, stosownie do art. 58 § 1 k.c.
Takim przepisem szczególnym nie jest art. 251 § 1 k.s.h., bo niewymienienie
dobrych obyczajów w tym przepisie nie oznacza, że ustawodawca zachowanie
sprzeczne z nimi uznaje za dozwolone i sanuje tym sposobem ważność uchwał
spółki. Funkcji tej nie pełni także art. 249 § 1 k.s.h. Mimo bowiem, że w świetle tego
przepisu sprzeczność uchwały zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej z
dobrymi obyczajami stanowi przesłanką uchylenia tej uchwały, to jej uchylenie
będzie możliwe dopiero przy współistnieniu tej przesłanki z inną – naruszeniem
przez uchwałę interesów samej spółki lub jej wspólnika. Tymczasem, według art. 58
§ 2 k.c., sprzeczność czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego to
samoistna podstawa do uznania czynności prawnej za bezwzględnie nieważną. Nie
można zatem w art. 249 § 1 k.s.h. widzieć wyjątku, o którym mowa w art. 58 § 1
k.c., tzn. zmodyfikowania sankcji przy sprzeczności uchwały zgromadzenia
wspólników spółki kapitałowej z zasadami współżycia społecznego.
Odnośnie do dopuszczalności kwestionowania uchwał zgromadzenia
wspólników spółki z o.o. na podstawie art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. nie ma
również jednolitości wypowiedzi w piśmiennictwie prawniczym, w którym dopuszcza
się lub neguje taką możliwość.
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga
uwzględnienia całościowo relacji pomiędzy art. 58 § 1 i 2 k.c. a przepisami k.s.h.
dotyczącymi sankcji uchwał zgromadzenia wspólników naruszających dobre
obyczaje (art. 249 k.s.h.) oraz ustawę (art. 252 k.s.h.). Kodeks spółek handlowych,
według założenia ustawodawcy (por. uzasadnienie projektu ustawy, druk nr 1687/III
kadencja), mimo ograniczonej autonomii jego przepisów w stosunku do prawa
cywilnego – co znalazło wyraz w art. 2 k.sh. - miał kompleksowo i samodzielnie
regulować problematykę sankcji wadliwych uchwał zgromadzeń wspólników spółek
kapitałowych, których celem było zapewnienie bezpieczeństwa uczestników obrotu
5
w zakresie możliwości kwestionowania ważności tych uchwał. Powołane wyżej
przepisy k.s.h. zawierają więc normy zmierzające do ograniczenia możliwości
wzruszania tych uchwał poprzez ograniczenia podmiotowe - zawężające krąg
podmiotów posiadających legitymację czynną do ich zaskarżania, ograniczenia
czasowe - poprzez wprowadzenie terminów zawitych, w ciągu których można
skutecznie wnieść odpowiednie powództwo – oraz procesowe poprzez wyłączenie
stosowania art. 189 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października
2011 r.. III CSK 5/11, OSP 2012, nr 7-9, poz. 75 dotyczący relacji pomiędzy art. 58
§ 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. i art. 252 § 1 k.s.h.).
Przedstawione wyżej cele, jakie zamierzał osiągnąć ustawodawca,
uzasadniają wniosek, że przepisy zawarte w k.s.h. dotyczące zaskarżalności
uchwał zgromadzenia wspólników spółki z o.o. (art. 249 § 1 i art. 252 § 1 k.s.h.)
z powodu ich sprzeczności z dobrymi obyczajami lub ustawą są przepisami
szczególnymi w odniesieniu do ogólnych przepisów k.c. (art. 58 § 1 i 2 k.c.)
przewidujących sankcję nieważności czynności prawnych sprzecznych z ustawą
lub zasadami współżycia społecznego. Zatem, będzie miała tu zastosowanie
zasada lex specialis derogat legi generali. Tylko w przypadkach wyraźnie
nieuregulowanych w tych przepisach, w szczególności w art. 252 § 1 k.s.h.,
zgodnie ze stanowiskiem judykatury, tj. do uchwał wspólników powziętych
in fraudem legis oraz uchwał naruszających przepisy prawa publicznego,
w szczególności prawa karnego, będzie miał zastosowanie art. 58 § 1 k.c. w zw.
z art. 2 k.s.h. Należy więc podzielić stanowisko wyrażone m.in. w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 20 października 2011 r., III CSK 5/11, że zawarte w k.s.h.
przepisy dotyczące zaskarżania uchwał organów właścicielskich spółek
kapitałowych (art. 249-254 k.s.h. w odniesieniu do uchwał zgromadzenia
wspólników spółki z o.o. oraz art. 422-427 k.s.h. w odniesieniu do uchwał walnego
zgromadzenia akcjonariuszy) w sposób kompleksowy pod względem podmiotowym
i przedmiotowych ujmują regulację kwestionowania prawidłowości uchwał organów
stanowiących spółek kapitałowych, zarówno pod kątem ich zgodności z umową
(statutem) spółki bądź dobrymi obyczajami (powództwo o uchylenie uchwały), jak
i zgodności z przepisami ustawy (powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały).
6
W powołanym wyżej orzeczeniu Sąd Najwyższy przyjął, że sankcja
nieważności uchwały, o której orzeka sąd na podstawie art. 252 § 1 k.s.h., wynika
z przepisów k.s.h., nie zaś z art. 58 § 1 k.c. Kwestia ta, sporna w doktrynie
i orzecznictwie, nie ma jednak donioślejszego znaczenia dla rozstrzygnięcia
przedstawionego zagadnienia prawnego. Przyjęcie nawet, że nieważność uchwały
z powodu sprzeczności z ustawą, którą stwierdza się na podstawie art. 252 § 1
k.s.h., ma swą materialną podstawę w art. 58 § 1 k.c. – do czego może
przekonywać art. 252 § 4 k.s.h. przewidujący możliwość podniesienia zarzutu
nieważności uchwały w każdym czasie – nie zmienia jednak tego, że charakter tej
sankcji (bezwzględnej nieważności) ulega istotnej modyfikacji w art. 252 k.s.h. Co
najwyżej więc regulacje zawarte w art. 252 k.s.h. możnaby uznać za szczególną
postać nieważności bezwzględnej. W stosunku do typowej konsekwencji
wynikającej z nieważności bezwzględnej czynności prawnej, o której mowa w art.
58 § 1 k.c., polegającej na tym, że może ją podnieść każdy zainteresowany
w dowolnym czasie i której obowiązek uwzględnienia ma sąd nawet z urzędu,
wprowadza ograniczenia podmiotowe, czasowe oraz co do rodzaju właściwego
powództwa zmierzającego do wykazania nieważności uchwały (wyłączenie
powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c.), natomiast wykazywanie
nieważności uchwały po upływie czasu do jej zaskarżenia na podstawie art. 252 § 1
k.s.h. została ogranicza wyłącznie do możliwości podniesienia stosownego zarzutu.
Skorzystania z tego ostatniego uprawnienia jest więc ograniczone jedynie do strony
pozwanej i nie eliminuje wszystkich skutków prawnych takiej uchwały, co może być
konsekwencją jedynie wyroku stwierdzającego nieważność uchwały. Wyrok taki nie
ma charakteru deklaratoryjnego, wywiera skutek ex tunc, co nie oznacza jednak, że
zaskarżona uchwała była od początku nieważna. Ze względu na pewność
i bezpieczeństwo obrotu ustawodawca przyjął konstrukcję, zgodnie z którą jedynym
dowodem potwierdzającym istnienie skutku w postaci nieważności uchwały jest
prawomocny wyrok uwzględniający powództwo z art. 252 § 1 k.s.h. Wyrok taki
korzysta z rozszerzonej prawomocności, ma bowiem moc obowiązującą
w stosunkach między spółką a wszystkimi jej wspólnikami oraz między spółką
a członkami jej organów (art. 254 § 1 i § 4 k.s.h.). Wywiera przy tym skutek ex tunc,
czyli niweczy byt prawny zaskarżonej uchwały od chwili jej powzięcia, prowadząc
7
do takiej sytuacji, jakby uchwała w ogóle nie została podjęta. W art. 252 § 1 k.s.h.
ustawodawca wprowadził postać nieważności, która różni się od tradycyjnie
pojmowanej nieważności bezwzględnej i bliższa jest konstrukcji nieważności
względnej (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 1 marca 2007 r., III CZP 94/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 95 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2011 r., III CSK 150/10, Palestra 2011, nr 5-6, poz.
157).
Przyjęcie, że art. 252 k.s.h. zawiera odmienną postać, od przewidzianej
w art. 58 § 1 k.c. sankcji nieważności w odniesieniu do uchwał wspólników
naruszających ustawę, ma istotne znaczenie także do oceny relacji pomiędzy art.
58 § 2 k.c. i art. 249 § 1 k.s.h. Skoro bowiem ustawodawca ze względu na ochronę
bezpieczeństwa uczestników obrotu zmodyfikował w art. 252 k.s.h., w stosunku do
art. 58 § 1 k.c., skutki wynikające z podjęcia uchwały sprzecznej z ustawą, to z tych
samych przyczyn uzasadniona jest wykładnia art. 249 § 1 k.s.h. zakładająca, że
przepis ten również miał na celu odmienne określenie sankcji wobec uchwały
wspólników naruszającej zasady współżycia społecznego w stosunku do sankcji
wynikającej z art. 58 § 2 k.c. Odmienne założenie prowadziłoby bowiem do
niespójności systemowej polegającej na tym, że naruszenie ustawy uchwałą
wspólników byłoby dotknięte sankcją łagodniejszą (sankcją zbliżoną do
nieważności względnej) niż naruszenie przez uchwałę zasad współżycia
społecznego, co skutkowałoby bezwzględną nieważnością tej uchwały w razie
przyjęcia, że art. 58 § 2 k.c. ma zastosowanie do takiej uchwały poprzez art. 2
k.s.h. Podważałoby to sens regulacji zawartej w art. 252 k.s.h. zmierzającej do
zapewnienia bezpieczeństwa uczestników obrotu przez ograniczenie możliwości
podważania podjętych uchwał.
Ponadto ustawodawca nawet na gruncie przepisów k.c. nie traktuje łagodniej
sprzeczności czynności prawnej z ustawą niż jej sprzeczności z zasadami
współżycia społecznego. Sam sposób redakcji art. 58 k.c., w którym w § 1
wymieniono sprzeczność czynności prawnej z ustawą, a dopiero w § 2 jej
sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, wskazuje na odrębne
i hierarchiczne traktowanie przez ustawodawcę ustawy w stosunku do zasad
współżycia społecznego. Szersza analiza systemu prawa prowadzi do wniosku, że
8
ustawodawca ogranicza stosowanie klauzul generalnych w postaci zasad
współżycia społecznego do oceny skutków określonych zdarzeń prawnych.
Obowiązek przestrzegania zasad współżycia społecznego, jako element systemu
prawnego, był zawarty w art. 90 Konstytucji z 1952 r., nie ma go w Konstytucji
obecnej.
Naruszenie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa w podobnych
sytuacjach zawartych w innych regulacjach, dotknięte jest surowszą sankcją niż
naruszenie zasad współżycia społecznego. Przekonuje o tym treść przepisów
ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r.
Nr 188, poz. 1848 ze zm.) w zakresie dotyczącym zaskarżalności uchwał walnego
zgromadzenia członków spółdzielni. Po zmianach art. 42, dokonanych ustawą
z dnia 3 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 122, poz. 1024), obowiązujących od dnia
22 lipca 2005 r., art. 42 § 2 stanowi, że uchwała walnego zgromadzenia sprzeczna
z ustawą jest nieważna. Według natomiast art. 42 § 3 prawa spółdzielczego,
uchwała sprzeczna m.in. z dobrymi obyczajami może być zaskarżona do sądu
powództwem o uchylenie uchwały, ograniczonym co do czasu, w którym może być
wniesione i ograniczonym kręgiem osób legitymowanych do tego. Potwierdza to, że
na gruncie przepisów prawa spółdzielczego uchybienie przez uchwałę walnego
zgromadzenia członków spółdzielni jedynie dobrych obyczajów jest dotknięte inną,
łagodniejszą w skutkach prawnych sankcją, niż naruszenie przez taką uchwałę
ustawy. Należy przy tym mieć na względzie, że przed dokonaniem omawianej
nowelizacji art. 42 prawa spółdzielczego zagadnieniem spornym w doktrynie prawa
oraz w orzecznictwie było także to, czy uchwała walnego zgromadzenia członków
spółdzielni sprzeczna z zasadami współżycia społecznego była bezwzględnie
nieważna na podstawie art. 58 § 2 k.c., czy też przepis ten w ogóle nie miał
zastosowania do takiej uchwały. Interwencja ustawodawcy miała na celu
jednoznaczne określenie sankcji w przypadku, gdy uchwała walnego zgromadzenia
członków spółdzielni godzi w zasady współżycia społecznego. W art. 42 § 3 prawa
spółdzielczego ustawodawca posłużył się jedynie terminologią dobrych obyczajów
w miejsce zasad współżycia społecznego. Wykładnia, zakładająca sankcję
bezwzględnej nieważności uchwały wspólników sprzecznej z zasadami współżycia
9
społecznego byłaby więc pozbawiona spójności systemowej, gdyż prowadziłaby do
konkluzji, że ustawodawca - w odniesieniu do uchwał wspólników - silniej chroni
powinność przestrzegania zasad współżycia społecznego niż obowiązek
przestrzegania ustaw.
Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że art. 252 § 1 k.s.h.
dotyczący sprzeczności uchwały wspólników zawiera szczególną regulację wobec
art. 58 § 1 k.c., natomiast art. 249 § 1 k.s.h. zawiera szczególną regulację wobec
art. 58 § 2 k.c., określając rodzaj sankcji materialnoprawnej (nieważność względną)
wynikającej ze środka procesowego (powództwa o uchylenie uchwały), który służy
do zaskarżenia uchwały sprzecznej z dobrymi obyczajami. Odmiennego wniosku
nie uzasadnia także okoliczność, iż w art. 58 § 2 k.c. mowa jest o „zasadach
współżycia społecznego”, a w art. 249 § 1 k.s.h. o „dobrych obyczajach”.
Nie można z powyższego wyprowadzić wniosku, że zakresy obu regulacji,
w odniesieniu do uchwał zgromadzenia wspólników, nie są tożsame. Pojęcie zasad
współżycia społecznego zostało wprowadzone do systemu prawnego po drugiej
wojnie światowej, w art. 5 ustawy z dnia 18 lipca 1950 r. Przepisów ogólnych prawa
cywilnego (Dz.U. Nr 34, poz. 311), wzorem rozwiązań radzieckich. Zastąpiły one,
występujące w systemie prawnym klauzule generalne takie, jak słuszność,
moralność, dobre obyczaje, obyczaje kupieckie, czy porządek publiczny. Mimo, że
po transformacji ustrojowej w końcu XX wieku pojęcie zasad współżycia
społecznego wolne jest od występującego wcześniej elementu ideologicznego,
ustawodawca stopniowo eliminuje przepisy odwołujące się do zasad współżycia
społecznego. Dotyczy to także przepisów kodeksu spółek handlowych, w którym
nie zawarto już klauzuli zasad współżycia społecznego, lecz klauzulę dobrych
obyczajów. Przyjęcie więc, że uchwały wspólników mogłyby podlegać badaniu
według dwóch odrębnych reżimów prawnych, tj. w razie sprzeczności uchwał
z zasadami współżycia społecznego przez pryzmat normy wynikającej z art. 58 § 1
k.c., a w razie ich sprzeczności z dobrymi obyczajami, przez pryzmat normy
wynikającej z art. 249 § 1 k.s.h., byłoby sprzeczne z założeniami ustawodawcy,
który dąży jedynie do zastąpienia, w ramach cząstkowych regulacji, klauzuli zasad
współżycia społecznego innymi klauzulami generalnymi, w tym klauzulą dobrych
10
obyczajów. Na gruncie k.s.h. ta ostatnia klauzula spełnia więc tę samą funkcję co
klauzula zasad współżycia społecznego w kodeksie cywilnym.
Potwierdza to również konfrontacja ze sobą obu pojęć, tj. zasad współżycia
społecznego oraz dobrych obyczajów. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia
28 listopada 2001 r., IV CKN 1756/00 (nie publ.) przyjęto, że treść zasad współżycia
społecznego nie jest zdefiniowana. Z uwzględnieniem, iż Rzeczpospolita Polska jest
demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości
społecznej (art. 2 Konstytucji RP), należy przyjąć, że odwołanie się do zasad
współżycia społecznego oznacza odwołanie się do idei słuszności w prawie i do
powszechnie uznawanych wartości w kulturze naszego społeczeństwa. Ujmując rzecz
ogólnie, można przyjąć, że przez zasady współżycia społecznego należy rozumieć
podstawowe zasady etycznego i uczciwego postępowania. W powołanym wcześniej
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r., I CSK 384/09 przyjęto natomiast,
że nie ma żadnych podstaw do poszukiwania różnic znaczeniowych między pojęciem
dobrych obyczajów i zasad współżycia społecznego – odchodzenie od stosowania
w polskim prawodawstwie klauzuli zasad współżycia społecznego to jedynie rezultat
niechęci wobec niej wynikającej z genezy tej klauzuli oraz nieprawidłowemu czasami
wykorzystywaniu jej w minionym systemie politycznym. Obie analizowane klauzule
wyrażają ideę słuszności, odwołują się do powszechnie uznawanych w kulturze
społeczeństwa wartości. Spełniają również tę samą funkcję - umożliwiają
dostosowanie ogólnych norm prawnych do konkretnego stanu faktycznego przy
uwzględnieniu systemu ocen czy zasad postępowania o charakterze pozaprawnym.
Służą tym samym (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 października 2000
r., SK 5/99, OTK 2000, nr 7, poz. 254) realizacji sprawiedliwości w znaczeniu
materialnoprawnym, będącej wartością konstytucyjną (art. 45 ust. 1 Konstytucji).
W konsekwencji, uzasadniony jest wniosek, że występowanie w systemie prawnym
zasad współżycia społecznego oraz dobrych obyczajów, nie tyle jest konsekwencję
nadania im przez ustawodawcę odmiennych normatywnie znaczeń, co efektem
historycznych procesów legislacyjnych. Obecne działania legislacyjne zmierzają do
przywrócenia regulacji, w tym zakresie, jaki istniał przed wprowadzeniem do systemu
prawnego klauzuli zasad współżycia społecznego.
11
Przyjęcie wykładni, według której art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. miałby
zastosowanie do uchwał wspólników sprzecznych z zasadami współżycia
społecznego, a art. 249 § 1 k.s.h. do uchwał sprzecznych z dobrymi obyczajami, przy
uwzględnieniu genezy obu omawianych klauzul, ich znaczenia, aksjologicznego źródła
oraz funkcji, uzasadniałby zarzut nieracjonalnego działania ustawodawcy, który
w odniesieniu do uchwał wspólników sprzecznych z zasadami współżycia społecznego
przewidywałby wynikającą z art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. sankcję bezwzględnej
nieważności, natomiast w odniesieniu do uchwał wspólników sprzecznych z dobrymi
obyczajami jedynie sankcję wynikającą z art. 249 § 1 k.s.h., gdy ponadto byłyby
spełnione dodatkowe przesłanki określone w art. 249 § 1 k.s.h. (gdyby uchwała godziła
w interesy spółki lub miała na celu pokrzywdzenie wspólnika). Taka wykładnia byłaby
również niespójna systemowo. Oznaczałaby bowiem, że dobre obyczaje stanowią, co
do treści, nie tylko odrębną od zasad współżycia społecznego klauzulę generalną, ale
również podlegającą znacznie słabszej ochronie. Ponadto takie rozwiązanie byłoby
dysfunkcyjne, gdyż ze względu na charakter zasad współżycia społecznego oraz
dobrych obyczajów nie sposób ich sklasyfikować, jasno usystematyzować oraz
wyznaczyć między nimi ostre granice. W konsekwencji, zainteresowany podważeniem
uchwały nigdy nie byłby pewny, jaki rodzaj powództwa - o uchylenie uchwały na
podstawie art. 249 § 1 k.s.h., czy też o stwierdzenie jej nieważności na podstawie art.
189 k.p.c. w zw. z art. 58 § 2 k.c. i art. 2 k.s.h. – byłby właściwy do podważenia
uchwały. Skutkiem praktycznym byłoby również to, że istniałaby nieograniczona w
czasie niepewność, co do obowiązywania uchwały, co zagrażałoby bezpieczeństwu
uczestników obrotu.
Przyjęcie, że nie można przeciwstawiać treści i funkcji dobrych obyczajów
w k.s.h. z treścią i funkcją zasad współżycia społecznego, o których mowa
w przepisach k.c., ma tę implikację, że w rozważanej sytuacji, dochodziłoby do zbiegu
norm zamieszczonych w art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. oraz art. 249 § 1 k.s.h.
Tak samo byłoby wówczas, gdyby założyć, iż kategoria zasad
współżycia społecznego jest kategorią szerszą obejmującą dobre obyczaje. Byłoby to
sprzeczne z założeniami prawidłowej legislacji, zakładającej spójność
przyjmowanych rozwiązań, co wyklucza, aby przedmiotem regulacji (z art. 249 § 1
12
k.s.h.) przewidującej sankcję nieważności względnej było zdarzenie, które
jednocześnie ustawa (art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.) uznawałaby za
bezwzględnie nieważne. Przyjęcie, że do uchwał wspólników mógłby mieć
zastosowanie art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. musiałoby także prowadzić do
wniosku, że art. 249 § 1 k.s.h. jest po prostu zbędny, gdyż sankcja nieważności
bezwzględnej wyprzedzałaby zawsze sankcję nieważności względnej. Takiej wykładni
sprzeciwia się zakaz dokonywania wykładni per non est.
Z tych względów, na podstawie art. 390 k.p.c. podjęto uchwałę, jak na wstępie.