Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 69/12
POSTANOWIENIE
Dnia 9 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSA Monika Koba (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
przy uczestnictwie W. i J. małżonków L.
o wpis hipoteki przymusowej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 9 stycznia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 24 października 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Wnioskodawca Zakład Ubezpieczeń Społecznych wniósł o dokonanie na
swoją rzecz w dziale IV księgi wieczystej nr /…/ wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością ustawową J. i W. małżonków L. Jako podstawę
wpisu hipoteki wskazał nieostateczną decyzję z dnia 22 lutego 2011 r., wydaną
przeciwko dłużnikowi W. L. w sprawie określenia wysokości należności z tytułu
składek na Fundusz Ubezpieczenia Zdrowotnego i Fundusz Pracy wraz z dowodem
jej doręczenia zobowiązanemu.
Postanowieniem z 24 maja 2011 r. referendarz sądowy oddalił wniosek. Sąd
Rejonowy w K., który rozpoznawał sprawę po utracie mocy przez to orzeczenie na
skutek wniesienia skargi na orzeczenie referendarza sądowego postanowieniem z
15 lipca 2011 r. również oddalił wniosek o wpis hipoteki przymusowej. Apelację od
tego postanowienia wniesioną przez wnioskodawcę, Sąd Okręgowy w K. oddalił
postanowieniem z 24 października 2011 r.
Sąd Rejonowy i Sąd Okręgowy uznały, iż podstawą wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonka może być jedynie wystawiony zgodnie z art. 27c ustawy
o postępowaniu egzekucyjnym w administracji tytuł wykonawczy na oboje
małżonków.
W ocenie Sądów przemawia za tym zarówno wzgląd na ochronę interesów
małżonka dłużnika, którego prawo własności ma być ograniczone przez wpis
hipoteki jak i istota hipoteki przymusowej pełniącej rolę szczególnego środka
egzekucyjnego w szerokim znaczeniu. Nie ma przy tym podstaw do stosowania
w okolicznościach sprawy uchwały Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r.,
wydanej w sprawie III CZP 33/04, skoro możliwość wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka na podstawie doręczonej dłużnikowi decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych ustalającej wysokość należności z tytułu składek dotyczy wyłącznie
hipoteki przymusowej kaucyjnej, a wniosek nie dotyczył wpisu tego rodzaju
hipoteki.
3
Wnioskodawca w skardze kasacyjnej zaskarżył postanowienie Sądu
Okręgowego z 24 października 2011 r. w całości wnosząc o jego uchylenie i
przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Skarga kasacyjna została oparta na zarzucie naruszenia art. 26 ust. 3a pkt 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst
jednolity, Dz. U. z 2009 r., Nr 205, poz. 1585 z późn zm.; dalej u.s.u.s.) oraz art.
109 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity
Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 z późn zm.; dalej u.k.w.h) przez wadliwą
wykładnię i w konsekwencji nieprawidłowe przyjęcie, iż przedmiotem hipoteki
przymusowej celem zabezpieczenia należności płatnych do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych nie może być nieruchomość stanowiąca współwłasność dłużnika
i jego małżonka, podczas gdy podstawą wpisu jest doręczona dłużnikowi decyzja.
Motywem skargi jest zapatrywanie, iż wobec zasady odpowiedzialności
majątkiem wspólnym małżonków za należności składkowe, których dłużnikiem jest
jeden z nich, przy braku obowiązku doręczania decyzji administracyjnej małżonkowi
dłużnika i funkcjami hipoteki przymusowej służącej w rozpatrywanym przypadku
zabezpieczeniu interesów fiskalnych wnioskodawcy, przyjąć należy
dopuszczalność wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej
współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka w oparciu o decyzję
administracyjną doręczoną tylko dłużnikowi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, iż do wpisu
hipoteki przymusowej zwykłej, której przedmiotem jest nieruchomość
stanowiąca wspólność majątkową małżeńską niezbędny jest administracyjny tytuł
wykonawczy wystawiony na zobowiązanego i jego małżonka (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z 13 kwietnia 2005 r., V CK 547/04, Lex nr 284199; z 27 maja
2010 r., III CZP 27/10, Biul. SN 2010/10/11 oraz uchwały Sądu Najwyższego
z 18 września 2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003/9/115; z 8 października 2003 r.,
III CZP 68/03, OSNC 2004/12/191; z 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC
2006/2/27).
4
Natomiast w przypadku, gdy wpis miał nastąpić w oparciu o nieostateczną
i zaskarżalną decyzję o wymiarze składek, niebędącą miarodajnym dowodem
istnienia wierzytelności (art. 26 ust. 3 u.s.u.s oraz 105 u.k.w.h w brzmieniu
obowiązującym przed 20 lutego 2011 r.) i dotyczył hipoteki przymusowej kaucyjnej
w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, iż wpis jest dopuszczalny
na nieruchomości objętej wspólnością ustawową małżeńską mimo, że podstawą
wpisu, była decyzja doręczona jedynie dłużnikowi (por. uchwała składu 7 sędziów
Sądu Najwyższego z 28 października 2004 r., III CZP 33/04, OSNC 2005/3/43;
postanowienie Sądu Najwyższego z 11 października 2005 r., V CK 610/04, Lex nr
187094).
W dniu 20 lutego 2011 r. weszła w życie ustawa z 26 czerwca 2009 r.
o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw
(Dz. U. Nr 131, poz 1075; dalej nowelizacja u.k.w.h), która w istotny sposób
zmieniła dotychczasowe unormowania ustawy o księgach wieczystych i hipotece,
w tym zniosła podział regulacji hipoteki na zwykłą i kaucyjną wprowadzając
jednolitą konstrukcję prawa hipotecznego opartą w zasadniczej mierze na
wcześniejszych założeniach hipoteki kaucyjnej. Mając na uwadze treść przepisów
intertemporalnych nowelizacji u.k.w.h (art. 10), wydanie decyzji mającej być
podstawą wpisu 22 lutego 2011 r. i złożenie wniosku do sądu wieczystoksięgowego
10 maja 2011 r., nie budzi wątpliwości konieczność jego rozpoznania
z uwzględnieniem stanu prawnego wprowadzonego nowelizacją u.k.w.h.
W związku ze zmianą stanu prawnego zaistniałą po wejściu w życie
nowelizacji u.k.w.h wyłania się zagadnienie, czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych
może uzyskać wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej
współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka w oparciu o decyzję nieostateczną
doręczoną jedynie dłużnikowi.
Akceptując pogląd, że podstawą wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością majątkową małżeńską stanowić może jedynie
administracyjny tytuł wykonawczy obejmujący oboje małżonków, Sąd Najwyższy
w składzie rozpoznającym niniejszą skargę uznaje, iż po zniesieniu podziału
na hipoteki zwykłe i kaucyjne nie można dokonać wpisu hipoteki przymusowej na
5
nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka
w oparciu o decyzję nieostateczną doręczoną jedynie dłużnikowi.
Po pierwsze, jak trafnie dostrzega skarżący hipoteka przymusowa pełni rolę
szczególnego środka egzekucyjnego, w szerokim znaczeniu, skoro zmierza do
ułatwienia przyszłego postępowania egzekucyjnego. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego konsekwentnie prezentowano stanowisko, iż postępowanie dotyczące
wpisu hipoteki przymusowej w księdze wieczystej powinno być traktowane jak
postępowanie egzekucyjne, mimo, że odbywa się na podstawie przepisów kodeksu
postępowania cywilnego regulujących postępowanie wieczystoksięgowe i nie jest
sposobem egzekucji, a jego skutkiem nie jest wyegzekwowanie roszczenia
(por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 29 stycznia 1953 r., II CR 2520/52,OSNCK
1954/2/34; postanowienia Sądu Najwyższego z 12 czerwca 1997 r., III CKN 72/97,
Pr. Gosp. 1997/10/12; z 8 października 2003 r., III CZP 68/03, OSNC 2004/12/191;
z 27 maja 2010 r., III CZ 27/10, Biul. SN 2010/10/14; uchwała Sądu Najwyższego
z 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27).
Skoro ustanowienie hipoteki przymusowej ma na celu ułatwienie przyszłego
postępowania egzekucyjnego, to skutek ten może być osiągnięty tylko wtedy,
gdy wierzyciel dysponuje tytułem prawnym wymaganym do wszczęcia egzekucji,
co przemawia za przyjęciem, że podstawę wpisu hipoteki przymusowej powinien
stanowić taki sam tytuł jaki uprawnia do prowadzenia egzekucji.
Akcentowany w skardze wzgląd na ochronę interesów fiskalnych wnioskodawcy
w ramach postępowania o wpis hipoteki przymusowej nie może uzasadniać wpisu
hipoteki bez administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi
dłużnika.
Ze stanowiskiem tym koresponduje ukształtowany w orzecznictwie Sądu
Najwyższego pogląd, iż prowadzenie egzekucji administracyjnej z majątku
osobistego zobowiązanego oraz z majątku wspólnego zobowiązanego i jego
małżonka wymaga wystawienia administracyjnego tytułu wykonawczego przeciwko
zobowiązanemu i jego małżonkowi zgodnie z art. 27c ustawy z dnia 17 czerwca
1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, tekst jednolity, Dz. U. 2012,
poz. 1015 z późn zm.; dalej u.p.e.a.; (por. uchwały Sądu Najwyższego
6
z 18 września 2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003/9/115; z 28 października 2004 r.,
III CZP 33/04, OSNC 2005/3/43; z 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC
2006/2/27; i postanowienia Sądu Najwyższego z 15 grudnia 2004 r., II CK 274/04,
Lex nr 146414 oraz z 27 maja 2010 r., III CZP 27/10, Biul. SN 2010/10/14).
Odmienne, odosobnione stanowisko wyraził Sąd Najwyższy
w przywoływanym w skardze kasacyjnej postanowieniu z 11 stycznia 1995 r.,
II CRN 149/94, OSNC1995/5/84. Zostało ono jednak wydane jeszcze przed
wprowadzeniem do systemu prawnego art. 27c u.p.e.a. i w świetle utrwalonej,
przeciwnej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego nie ma podstaw do jego
podzielenia.
Stanowisko, zgodnie z którym podstawą wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej zobowiązanego i jego
małżonka w przypadku należności składkowych względem Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych może być jedynie tytuł wykonawczy wystawiony na oboje małżonków
zostało wywiedzione z analizy art. 27c u.p.e.a. w powiązaniu z art. 29 § 1, art. 26
i art. 1 a pkt 20 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst
jedn. Dz. U. z 2005 r, Nr 8, poz 60, ze zm.; dalej ordynacja podatkowa).
Z przepisów tych wynika, iż małżonek zobowiązanego nie ma takiego samego
statusu jak zobowiązany, niemniej materialnoprawny art. 29 § 1 ordynacji
podatkowej w zw. z art. 31 u.s.u.s. ustanawia odpowiedzialność zobowiązanego nie
tylko majątkiem osobistym, ale także majątkiem wspólnym. Realizacji tego
obowiązku służy art. 27c u.p.e.a., który określa sposób włączenia do postępowania
egzekucyjnego małżonka nie będącego zobowiązanym, którego prawa zostają
jednak dotknięte tym postępowaniem i który powinien mieć zapewnione warunki do
należytej ochrony swoich interesów. W konsekwencji, nie sposób podzielić
stanowiska skarżącego jakoby art. 26 ust. 3, 3a pkt 2 u.s.u.s wyrażał zasadę
odpowiedzialności majątkiem wspólnym małżonków za należności składkowe,
których dłużnikiem jest jeden z nich. Zasada ta wynika bowiem z art. 29 § 1
ordynacji podatkowej w zw. z art. 31 u.s.u.s.
Uprawnienie wierzyciela o charakterze materialnoprawnym, rodzące po jego
stronie możliwość poddania egzekucji czy wpisania hipoteki przymusowej na
7
składnikach majątku należących do osoby nie będącej osobistym dłużnikiem nie
oznacza zwolnienia go od zachowania trybu postępowania służącego
zaspokojeniu, czyli w rozpoznawanym przypadku uzyskania administracyjnego
tytułu wykonawczego.
Po drugie, akceptacja przez Sąd Najwyższy wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka
w oparciu o decyzję nieostateczną doręczoną jedynie dłużnikowi, dotyczyła
wyłącznie hipoteki przymusowej kaucyjnej (111 u.k.w.h) i była związana z jej istotą
odnoszącą się do zabezpieczenia wierzytelności warunkowej, z której wpisem nie
wiąże się domniemanie istnienia wierzytelności zabezpieczonej (art. 105 u.k.w.h).
U podstaw stanowiska Sądu Najwyższego legły zatem zasadnicze różnice między
hipoteką kaucyjną i zwykłą rzutujące w istotny sposób na sytuację prawną
właściciela nieruchomości. Dawało to podstawę do przyjęcia, iż ustanowienie tego
rodzaju hipoteki nie jest sposobem egzekucji, a jej celem nie jest realizacja
zabezpieczonej należności, skoro gwarancja realizacji wierzytelności w stosunku do
każdoczesnego właściciela nieruchomości następuje dopiero po jej przekształceniu
na hipotekę przymusową zwykłą na podstawie tytułu wykonawczego. Stanowisko to
implikowało wniosek, iż na etapie wpisu hipoteki kaucyjnej małżonek dłużnika nie
ma potrzeby podjęcia obrony związanej z naruszeniem jego sfery prawnej,
natomiast ochrona ta aktualizuje się na etapie wpisu hipoteki przymusowej zwykłej
lub wdrożenia egzekucji (por. uzasadnienie uchwały 7 sędziów Sądu Najwyższego
z 28 października 2004 r., III CZP 33/04, OSNC 2005/3/43).
Wobec rezygnacji w u.k.w.h z podziału hipoteki przymusowej na zwykłą
i kaucyjną stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyżej przytoczonej uchwale
nie może być odnoszone do wpisu hipoteki przymusowej na podstawie
znowelizowanej u.k.w.h. W aktualnym stanie prawnym, hipoteka przymusowa
zabezpiecza zarówno należności ustalone nieostatecznymi decyzjami
administracyjnymi jak i administracyjnymi tytułami wykonawczymi. Skoro charakter
prawny wierzytelności zabezpieczonej hipoteką przymusową nie znajduje aktualnie
odzwierciedlenia w rodzaju hipoteki, nie ma podstaw do uznania, by decyzja
nieostateczna doręczona jedynie dłużnikowi mogła stanowić podstawę wpisu
8
hipoteki na nieruchomości stanowiącej współwłasność łączną dłużnika i jego
małżonka.
Przy wykładni przepisów dotyczących wpisu hipoteki przymusowej nie
można pomijać konieczności ich ścisłej interpretacji, skoro wpis hipoteki jako
ograniczonego prawa rzeczowego (art. 244 k.c.) wpływa bezpośrednio na prawo
własności przysługujące małżonkowi dłużnika, czyniąc go odpowiedzialnym
rzeczowo. Prawo własności podlega natomiast ochronie nie tylko w ustawach, ale
również Konstytucji (art. 21 i 64) oraz normach konwencyjnych (art. 1 Protokołu nr 1
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności), co rzutuje na konieczność
zapewnienia małżonkowi dłużnika ochrony swoich interesów (por. uzasadnienia
uchwały Sądu Najwyższego z 18 marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006/2/27
oraz postanowienia Sądu Najwyższego z 27 maja 2010 r., III CZP 27/10, Lex
nr 590606).
Przyjęcie możliwości wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
stanowiącej przedmiot wspólności majątkowej małżeńskiej w oparciu
o nieostateczną decyzję doręczoną jedynie dłużnikowi stawiałoby małżonka
dłużnika w gorszej sytuacji prawnej w zakresie ochrony jego praw niż
zobowiązanego, skoro decyzja administracyjna nie podlega doręczeniu
małżonkowi, a jego obrona w postępowaniu wieczystoksięgowym wobec
ograniczonej kognicji sądu (art. 6268
§ 2 k.p.c.) byłaby jedynie formalna.
Odmiennego wniosku nie uzasadnia art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s. Przepis ten
stanowi jedynie, że przedmiotem hipoteki przymusowej może być także
nieruchomość stanowiąca przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka, nie określa natomiast co może być podstawą wpisu takiej hipoteki.
Przesądza zatem jedynie, że nieruchomość będąca przedmiotem współwłasności
łącznej może być obciążona hipoteką przymusową, mimo, że nie jest własnością
jedynie zobowiązanego. Nie reguluje on również wyczerpująco wpisu hipoteki
wobec odesłania zawartego w art. 26 ust. 3 c i 4 u.s.u.s.
Art. 26 ust. 3 u.s.u.s jest przykładem przepisów szczególnych
przewidujących nieostateczną decyzję administracyjną jako podstawę
wpisu hipoteki przymusowej o której mowa w art. 110 u.k.w.h. Nie budzi
9
wątpliwości, iż mimo uchylenia art. 111 u.k.w.h skarżący wpis taki może uzyskać
na nieruchomości zobowiązanego. Cel tej regulacji nie jest zatem łączony, jak
błędnie zakłada skarżący wyłącznie z hipoteką kaucyjną, co nie oznacza, że może
on być podstawą wpisu w stosunku do małżonka zobowiązanego, odnośnie którego
skarżący nie dysponuje żadnym dokumentem stanowiącym podstawę wpisu.
Akcentowana przez skarżącego specyfika postępowania administracyjnego,
w ramach którego decyzja określająca wysokość zaległych składek nie jest
doręczana małżonkowi dłużnika, nie może być argumentem w aktualnym stanie
prawnym, na rzecz dokonania wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości
objętej współwłasnością łączną małżonków, zwłaszcza, że wnioskodawca wpis taki
może uzyskać przedstawiając administracyjny tytuł wykonawczy.
Sąd Okręgowy nie naruszył art. 109 u.k.w.h. w zw. z art 26 ust. 3a pkt 2
u.s.u.s. akceptując odmowę wpisu hipoteki przymusowej. Z art. 109 § 1 u.k.w.h
wynika, iż hipotekę przymusową wierzyciel może uzyskać na podstawie tytułu
wykonawczego określonego w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym
skierowanego przeciwko wszystkim uprawnionym do przedmiotu hipoteki.
W sprawie, której dotyczy skarga kasacyjna podstawą wpisu nie był tytuł
wykonawczy, a nieostateczna decyzja administracyjna, którą jako podstawę wpisu
przewiduje art. 110 u.k.w.h, którego naruszenia skarżący nie zarzucił w skardze
kasacyjnej, a art. 39813
§ 1 k.p.c. zakreśla kognicję Sądu Najwyższego
w postępowaniu kasacyjnym między innymi do podstaw skargi.
Istotnym zagadnieniem prawnym w sprawie nie może być rozstrzygnięcie,
czy w stanie prawnym obowiązującym na skutek nowelizacji u.k.w.h ostateczna
decyzja administracyjna może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej małżonków, w sytuacji
gdy została doręczona jedynie dłużnikowi.
Stosownie do treści art. 39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia.
Podstawą żądanego wpisu hipoteki przymusowej była decyzja nieostateczna
doręczona jedynie dłużnikowi. Zważywszy na ograniczoną kognicję sądu
wieczystoksięgowego (art. 268
§ 1 k.p.c.) nie było objęte kompetencją tego sądu
10
badanie, w oparciu o akta postępowania administracyjnego, czy nieostateczna
decyzja została zaskarżona, a jeżeli tak się nie stało czy upłynął termin na
wniesienie odwołania. W konsekwencji Sądy prawidłowo badały wniosek jako
oparty na decyzji nieostatecznej, a skarżący nie może w ramach zarzutów
naruszenia prawa materialnego domagać się oceny zagadnień prawnych
w oderwaniu od stanu faktycznego sprawy, nie do takich bowiem celów służy
skarga kasacyjna. Z przytoczonych względów skarga kasacyjna podlega oddaleniu
jako pozbawiona usprawiedliwionej podstawy na podstawie art. 39814
k.p.c.
jw