Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 84/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Stanisław Zabłocki (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Michał Laskowski
SSA del. do SN Dorota Wróblewska
Protokolant Anna Janczak
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Bogumiły Drozdowskiej,
w sprawie G. N.
w przedmiocie wydania wyroku łącznego
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 17 stycznia 2013 r.,
kasacji, wniesionej - na podstawie art. 521 § 1 k.p.k. - przez Prokuratora
Generalnego na korzyść G. N.
od wyrok Sądu Rejonowego w P.
z dnia 27 października 2011 r.,
1) Uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Rejonowemu w P. do ponownego rozpoznania;
2) Kosztami sądowymi postępowania kasacyjnego obciąża
Skarb Państwa.
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w P., wyrokiem łącznym z dnia 27 października 2011 r., po
rozpoznaniu sprawy G. N., skazanego następującymi prawomocnymi wyrokami:
2
1. Sądu Rejonowego w P. z dnia 5 maja 2011 r. za przestępstwo z art. 279 § 1
k.k. w zw. z art. 12 k.k. na karę roku pozbawienia wolności, za przestępstwo z
art. 278 § 1 k.k. na karę roku pozbawienia wolności, za przestępstwo z art. 279
§ 1 k.k. na karę roku pozbawienia wolności, za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k.
na karę roku pozbawienia wolności, za przestępstwo z art. 278 § 1 k.k. w zw. z
art. 288 § 1 k.k. i w zw. z art. 11 § 2 k.k. na karę roku pozbawienia wolności,
oraz karę łączną 3 lat pozbawienia wolności, a także zobowiązanie do
naprawienia szkody;
2. Sądu Rejonowego w P. z dnia 11 marca 2010 r. za przestępstwo z art. 279 § 1
k.k. popełnione 27 maja 2009 r. na karę roku pozbawienia wolności i za
przestępstwo z art. 62 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu
narkomanii popełnione dnia 18 lipca 2009 r. na karę roku pozbawienia wolności
i karę łączną 2 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania na okres 5 lat próby oraz grzywnę na podstawie art. 71 § 1 k.k. w
wymiarze 30 stawek dziennych przy ustaleniu wysokości jednej stawki na
kwotę 20 złotych; postanowieniem z dnia 25 lipca 2011 r. Sąd Rejonowy w P.
zarządził wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności;
3. Sądu Rejonowego w P. z dnia 10 listopada 2010 r. za przestępstwo z art. 286 §
1 k.k. i art. 270 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k. popełnione w dniu 26
października 2009 r. na karę roku pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem jej wykonania na okres 4 lat próby i obowiązek naprawienia
szkody
orzekł:
1. rozwiązał karę łączną z wyroku Sądu Rejonowego w P. z dnia 11 marca 2010
r.,
2. na podstawie art. 569 § 1 k.p.k. oraz art. 85 k.k. i art. 86 § 1 k.k. w miejsce
jednostkowych kar pozbawienia wolności powołanych w punktach 2 i 3 orzekł
karę łączną 2 lat i 4 miesięcy pozbawienia wolności,
3. na podstawie art. 576 § 1 k.p.k. pozostałe orzeczenia zawarte w połączonych
wyrokach pozostawił do odrębnego wykonania,
4. na podstawie art. 624 § 1 k.p.k. oraz art. 17 ustawy o opłatach w sprawach
karnych zwolnił oskarżonego od ponoszenia kosztów związanych z wyrokiem .
Powyższe orzeczenie nie zostało zaskarżone przez strony i uprawomocniło
się w pierwszej instancji w dniu 25 listopada 2011 r.
3
Orzeczenie to zostało zaskarżone kasacją przez Prokuratora Generalnego,
który sformułował zarzut rażącego i mającego istotny wpływ na treść wyroku
naruszenia przepisu prawa materialnego, a mianowicie art. 4 § 1 k.k., polegającego
na zastosowaniu przez sąd ustawy nowej i orzeczeniu wobec skazanego w punkcie
2 części dyspozytywnej wyroku, po myśli art. 89 § 1a k.k., kary łącznej 2 lat i 4
miesięcy pozbawienia wolności za zbiegające się przestępstwa, za które na mocy
wyroków jednostkowych orzeczono karę pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem jej wykonania, którą następnie zarządzono do wykonania oraz karę
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, pomimo iż w
czasie popełniania przestępstw obowiązywała ustawa względniejsza dla
skazanego, wykluczająca możliwość orzeczenia w opisanej sytuacji kary łącznej
bezwzględnego pozbawienia wolności.
W konkluzji kasacji Prokurator Generalny wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w
P.
Sąd Najwyższy rozpoznając kasację zważył, co następuje.
Kasacja jest zasadna, aczkolwiek jej brak konstrukcyjny, który został
wskazany w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2012 r. (k. 11 akt
SN), uniemożliwił jej uwzględnienie w trybie art. 535 § 5 k.p.k., to jest na
posiedzeniu bez udziału stron. Właściwe odczytanie zarzutu sformułowanego w
kasacji, do czego zobowiązuje przepis art. 118 § 1 k.p.k., prowadzi do wniosku, że
autor nadzwyczajnego środka zaskarżenia zarzucił zaskarżonemu wyrokowi
mające istotny wpływ na jego treść rażące naruszenie art. 4 § 1 k.k., natomiast art.
89 § 1a k.k. (niewymieniony w części dyspozytywnej orzeczenia) powołany został
jedynie posiłkowo (jako przepis, który - wbrew regule określonej w art. 4 § 1 k.k. -
stanowił podstawę wymiaru kary łącznej w wyroku łącznym). Jeżeli przyjąć takie
właśnie założenie, w świetle tego, o czym mowa będzie w dalszej części
niniejszego uzasadnienia, oczywiste jest nie tylko rażące naruszenie reguły
określonej w art. 4 § 1 k.k., ale także i niewymienionego w zaskarżonym wyroku art.
89a § 1 k.k. (fakt jego niewymienienia nie przesądza bowiem o tym, że nie miał on
zastosowania przy orzekaniu, a tym samym, że nie współkształtował on wadliwej
treści zaskarżonego wyroku; na k. 4 uzasadnienia kasacji jest zresztą mowa o tym,
że przepis art. 89 § 1a k.k. został przez Sąd Rejonowy w P. zastosowany „de
facto”). Jeśli natomiast, hipotetycznie, przyjąć założenie, że źródłem rozstrzygnięcia
4
jest wadliwe (to jest przeciwne do poglądu wyrażonego w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 27 marca 2001 r., I KZP 2/01, OSNKW 2001, z. 5-6, poz. 41,
konsekwentnie podtrzymywanego następnie przez najwyższą instancję sądową w
licznych innych orzeczeniach i aprobowanego także w judykaturze sądów
powszechnych) rozumienie treści art. 89 § 1 k.k. w starym (sprzed noweli z dnia 5
listopada 2009 r., która weszła w życie w dniu 8 czerwca 2010 r.) brzmieniu, to za
rażąco naruszony uznać należałoby nie tylko art. 86 § 1 k.k. sprzed noweli, ale
także, w konsekwencji, i art. 4 § 1 k.k. Po pierwsze, ten ostatni przepis powinien
być bowiem – w sytuacji zmiany stanu normatywnego – powołany w treści wyroku
Sądu Rejonowego w P. z dnia 27 października 2011 r., a po drugie, ewentualne
wadliwe odczytanie przez ten Sąd art. 86 § 1 k.k. w starym brzmieniu prowadziło w
konsekwencji do wadliwej oceny, która z „konkurujących” ustaw (stan prawny
sprzed dnia 8 czerwca 2010 r., czy też stan prawny obowiązujący po tej dacie) jest
względniejsza dla sprawcy, oczywiście w konkretnym układzie procesowym,
relewantnym w sprawie G. N. w przedmiocie wydania wyroku łącznego. Jak z
powyższego wynika, niezależnie od tego, jakie było źródło błędu – to jest zarówno
przy założeniu, że Sąd Rejonowy nie dostrzegł zmiany stanu prawnego, jak i przy
założeniu, że co prawda zmianę tę dostrzegł, ale wadliwie ocenił relację starego i
nowego stanu prawnego przez pryzmat tego, która z ustaw jest dla sprawcy
względniejsza – doszło do naruszenia art. 4 § 1 k.k., czyli przepisu, który w
pierwszej kolejności został wymieniony w zarzucie skargi kasacyjnej wniesionej
przez Prokuratora Generalnego.
Po wyjaśnieniu wątpliwości, co do rzeczywistej treści zarzutu
sformułowanego w kasacji, przejść należy do argumentacji wykazującej, że zarzut
ten jest zasadny. W pełni należy podzielić pogląd zaprezentowany w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2011 r., V KK 74/11, OSNKW 2011, z. 6, poz. 54
(wypracowany także w orzecznictwie sądów powszechnych – zob. np. wyrok SA w
Białymstoku z dnia 18 stycznia 2011 r., II AKa 254/10, OSAB 2011, z. 1, poz. 51),
że możliwość wymierzenia kary łącznej w wyroku łącznym na podstawie art. 89 §
1a k.k., zgodnie z art. 4 § 1 k.k., dotyczy skazań za zbiegające się przestępstwa na
kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania (oraz przy
zastosowaniu rozumowania a maiore ad minus skazań za zbiegające się
przestępstwa na kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich
wykonania oraz kary pozbawienia wolności o tzw. bezwzględnym charakterze),
5
które to przestępstwa popełnione zostały po dniu 7 czerwca 2010 r. Przypomnieć
wypada, że przed tą nowelizacją art. 89 § 1 k.k. stanowił podstawę do orzekania
kary łącznej w wyroku łącznym w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na
kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem i bez warunkowego
zawieszenia ich wykonania, ale jedynie przez orzeczenie kary łącznej z
warunkowym zawieszeniem jej wykonania (por. wspomnianą wyżej uchwałę SN z
dnia 27 marca 2001 r., I KZP 2/01). Jeśli sąd orzekający w przedmiocie wyroku
łącznego stwierdzał, że nie zachodzą przesłanki określone w art. 69 k.k.
pozwalające na warunkowe zawieszenie wykonania kary łącznej utworzonej z kary
warunkowo zawieszonej oraz kary tzw. bezwzględnej, powinien był odstąpić od
wymierzenia kary łącznej w wyroku łącznym, pomimo tego, że przestępstwa, za
które kary te zostały orzeczone, pozostawały w zbiegu realnym o konfiguracji
czasowej odpowiadającej warunkom określonym w art. 85 k.k. Jak to wywiedziono
na gruncie starego stanu prawnego, łączenie kar w wyroku łącznym nie mogło
prowadzić do skutków mniej korzystnych dla skazanego niż te, które wynikałyby z
wykonania kar jednostkowych. Tak więc stan prawny obowiązujący przed wejściem
w życie ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy
– Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy –
Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 206, poz. 1589) był
w rozważanym tu aspekcie zdecydowanie bardziej korzystny od wprowadzonych w
życie z dniem 8 czerwca 2010 r. nowych reguł łączenia kar pozbawienia wolności w
wyroku łącznym. Ustawa obowiązująca poprzednio była zatem „względniejsza” dla
sprawcy (w rozumieniu art. 4 § 1 k.k.) od ustawy nowej. Przed sformułowaniem
ostatecznych wniosków należy jeszcze udzielić odpowiedzi na dwa pytania. Po
pierwsze, dlaczego w analizowanym tu układzie procesowym zastosowanie
powinna znajdować właśnie reguła określona w art. 4 § 1 k.k. Po drugie, stan
prawny obowiązujący w jakich datach powinien być porównywany przy analizie,
która z ustaw jest „względniejsza dla sprawcy”. Pierwsze z powyższych pytań jest o
tyle nie pozbawione racji, że instytucja wyroku łącznego jest unormowana w
Kodeksie postępowania karnego, a co do zasady zmianami przepisów o
charakterze procesowym rządzi całkowicie odmienna reguła intertemporalna,
sprowadzana do paremii, iż nowy stan prawny „chwyta w locie” wszystkie sprawy
nie zakończone przed wejściem nowelizacji w życie. Należy jednak z całą
stanowczością podkreślić, że aczkolwiek w aktualnym stanie prawnym art. 89 § 1 i
6
§ 1a k.k. odnosi się do instytucji wyroku łącznego, a więc instytucji procesowej,
niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że normy znajdujące się w tych przepisach
mają przede wszystkim charakter materialnoprawny. Instytucja wyroku łącznego
służy realizacji norm prawa karnego materialnego, regulujących kwestie związane z
orzekaniem kary łącznej, w sytuacji kiedy sprawca jest skazany różnymi wyrokami
jednostkowymi. Celem takiego wyroku jest więc stosowanie regulacji dotyczących
kary łącznej nie tylko do sprawców sądzonych w jednym postępowaniu, ale także
do sprawców, którzy zostali skazani w różnych postępowaniach za przestępstwa
pozostające w realnym zbiegu. W konsekwencji, przypomnieć należy pogląd
wielokrotnie eksponowany w orzecznictwie i w piśmiennictwie, że sytuacja prawna
sprawcy sądzonego za wiele czynów w jednym postępowaniu nie powinna różnić
się od sytuacji sprawcy, wobec którego prowadzono wiele postępowań. Skoro zaś
kara łączna jest instytucją prawa karnego materialnego, to orzekanie takiej kary
także i w wyroku łącznym powinno następować z uwzględnieniem reguł
określonych w art. 4 § 1 k.k. Drugie z zarysowanych wyżej zagadnień sprowadzić
można do pytania, jakie momenty czasowe, możliwe do ustalenia w postępowaniu
w przedmiocie wyroku łącznego, powinny być uwzględnione w rozważaniach
prowadzonych w kontekście art. 4 § 1 k.k. O ile oczywiste jest, że jednym z nich
jest moment orzekania w przedmiocie wydania wyroku łącznego (czy to z urzędu,
czy też w związku ze złożonym wnioskiem), o tyle drugi z momentów, w którym
może obowiązywać inna ustawa, istotna z punktu widzenia stosowania reguł
intertemporalnych, nie rysuje się równie jednoznacznie. Teoretycznie porównanie
stanu prawnego mogłoby dotyczyć: momentu popełnienia przestępstw, momentu
złożenia przez skazanego wniosku o wydanie wyroku łącznego, wreszcie momentu,
stanowiącego czasową cezurę realnego zbiegu przestępstw (za ten ostatni
należałoby przyjąć datę wydania pierwszego wyroku, choćby nieprawomocnego,
przed którym skazany dopuścił się przestępstw pozostających w realnym zbiegu).
W pierwszej kolejności odrzucić należy opcję nawiązującą do momentu złożenia
wniosku o wydanie wyroku łącznego. Ten moment nie może być uznany za ważący
w aspekcie badania względności ustaw w zakresie istotnym dla kary łącznej już
choćby z tej tylko przyczyny, że nie stanowiłby on żadnego wyznacznika w pewnej
puli spraw. W postępowaniu o wydanie wyroku łącznego nie obowiązuje przecież
zasada skargowości i może się ono toczyć bądź to na wniosek skazanego lub
prokuratora bądź z urzędu (art. 570 k.p.k.) i to nawet przy sprzeciwie skazanego
7
(argument ten wskazał wcześniej Sąd Apelacyjny w Białymstoku w powołanym
wyżej wyroku z dnia 18 stycznia 2011 r., II AKa 254/10). Przeciwko założeniu, iż
datą istotną z punktu widzenia badania względności ustaw jest czas wydania
wyroku stanowiącego cezurę czasową realnego zbiegu przestępstw, przemawia
parę argumentów. Najistotniejszym jest ten związany z wykładnią językową art. 4 §
1 k.k., który to przepis nawiązuje przecież z jednej strony do ustawy obowiązującej
w czasie orzekania, ale z drugiej strony mówi o ustawie obowiązującej w czasie
czynu. Jeśli wszystkie analizowane pod kątem wydania wyroku łącznego
przestępstwa zostały przez skazanego popełnione w czasie obowiązywania ustawy
dawnej i wówczas też zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do
któregokolwiek z tych przestępstw, nie ma miejsca na jakiekolwiek rozsądne
wątpliwości co do tego, że w postępowaniu w przedmiocie wyroku łącznego należy
rozważyć zarówno ustawę obowiązującą w czasie orzekania, jak i ustawę
obowiązującą w czasie wydania wspomnianego pierwszego wyroku. Niemniej
należy mieć na uwadze i to, że możliwe jest zaistnienie innej konfiguracji, a
mianowicie takiej, gdy to pierwszy wyrok co do któregokolwiek z przestępstw
pozostających w zbiegu został wydany już w czasie obowiązywania ustawy nowej,
podczas gdy wszystkie te przestępstwa popełniono jednak w czasie obowiązywania
ustawy dawnej. Jeżeli ustawa obowiązująca w czasie orzekania (tak jak Kodeks
karny w brzmieniu obowiązującym od dnia 8 czerwca 2010 r.) nie jest ustawą
względniejszą, to przyjęcie rozważanego tu wariantu czasowego prowadziłoby do
orzekania o karze łącznej na zasadzie lex severior retro agit, a więc wbrew
podstawowej regule intertemporalnej. W konsekwencji, odpowiedzialność karna
sprawcy czynu zabronionego, na którą składa się również wymiar kary łącznej,
zostałaby ukształtowana na podstawie ustawy, która nie obowiązywała w czasie
popełniania czynów przez skazanego, i jest zarazem ustawą surowszą. Tego
rodzaju rozwiązania nie można, zdaniem Sądu Najwyższego, zaakceptować (por.
sposób rozumowania i wnioskowania zaprezentowany przez M.Siwika w glosie do
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 kwietnia 2011 r., publik. w systemie
Lex/elektr.). Pozostaje zatem przyjęcie trzeciego z wyżej zasygnalizowanych
wariantów, nawiązującego do literalnego brzmienia art. 4 § 1 k.k. i związanego z
czasem popełnienia przestępstw, które mają zostać połączone klamrą kary łącznej
w wyroku łącznym. I to nie tylko wówczas, gdy wszystkie przestępstwa wchodzące
w skład realnego zbiegu zostały popełnione w czasie obowiązywania ustawy
8
dawnej, będącej jednocześnie względniejszą dla sprawcy, ale również wówczas,
gdy pozostające w zbiegu przestępstwa zostały popełnione zarówno w czasie
obowiązywania ustawy dawnej, jak i ustawy nowej, obowiązującej w czasie
orzekania. Stanowisko takie wymaga zatem dla zastosowania ustawy nowej, która
nie jest ustawą względniejszą, aby wszystkie z przestępstw pozostających w zbiegu
zostały popełnione w czasie obowiązywania tej nowej ustawy (zob. szerzej M.Siwik,
cyt. wyżej glosa).
Podsumowując przedstawione wyżej rozważania, stwierdzić należy, że
stosując w prawidłowy sposób art. 4 § 1 k.k. w postępowaniu o wydanie wyroku
łącznego, sąd powinien rozważyć „względność” ustaw przy porównaniu stanu
normatywnego z daty orzekania w przedmiocie wydania wyroku łącznego oraz
stanu normatywnego z czasu popełnienia każdego z przestępstw wchodzących w
skład zbiegu. Prowadzi to do wniosku, że - uwzględniając kierunek zmian
wprowadzonych w ustawie z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks
karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny
wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw -
przyjąć należy, iż jeśli choć jedno z przestępstw wchodzących w skład realnego
zbiegu, za które orzeczono kary pozbawienia wolności z warunkowym
zawieszeniem wykonania i bez warunkowego zawieszenia wykonania, zostało
popełnione przed wejściem w życie tej ustawy, należy stosować, jako
względniejszy, Kodeks karny w brzmieniu sprzed dnia 8 czerwca 2010 r.
Tak więc, uwzględniając realia związane z datami przestępstw popełnionych
przez G. N. i wymierzonymi mu za te występki tzw. karami jednostkowymi, które
następnie zostały objęte zaskarżonym wyrokiem łącznym, należało uwzględnić
wniesioną - na korzyść tego oskarżonego – przez Prokuratora Generalnego
kasację i sprawę przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w P.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd ten będzie związany zapatrywaniami
prawnymi przedstawionymi w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego (art. 442 § 3
k.p.k. w zw. z art. 518 k.p.k.). Oznacza to, że w wypadku, gdy skład orzekający
dojdzie do wniosku, iż podlegające łączeniu kary mogą być sprowadzone do kary
łącznej w rozmiarze nie przekraczającym 2 lat pozbawienia wolności (wymaga to
oceny współmierności kary łącznej przez pryzmat dyrektyw sądowego wymiaru
kary oraz uwzględnienia okoliczności wymienionych w art. 571 § 1 k.p.k., gdyż z
punktu widzenia teoretycznego, przy zastosowaniu zasady absorpcji, czysto
9
matematyczne względy, w powiązaniu z treścią art. 86 § 1 k.k., nie stoją temu na
przeszkodzie), a nadto zachodzą pozostałe przesłanki określone w art. 69 k.k.,
wówczas wymierzenie kary łącznej w wyroku łącznym będzie możliwe. W wypadku,
gdy Sąd Rejonowy w P. doszedłby do odmiennych wniosków, będzie zobowiązany
do umorzenia postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego, pomimo
tego, że zbiegające się przestępstwa pozostawały w konfiguracji czasowej
odpowiadającej warunkom określonym w art. 85 k.k. (zob. szerzej uzasadnienie
cytowanej uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2001 r., I KZP 2/01).
O kosztach sądowych postępowania kasacyjnego Sąd Najwyższy
rozstrzygnął zgodnie z treścią art. 638 k.p.k.