Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 79/12
POSTANOWIENIE
Dnia 24 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z wniosku E. B.
przy uczestnictwie K. G.-K. i J. K.
o dział spadku i podział majątku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 24 stycznia 2013 r.,
skarg kasacyjnych wnioskodawczyni i uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego
z dnia 16 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 16 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy na skutek
apelacji wnioskodawczyni E. B. i uczestników postępowania K. G.-K. i J. K. zmienił
zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w L. z dnia 7 lipca 2011 r. w ten
sposób, że:
ustalił, że w skład majątku wspólnego wnioskodawczyni E. B. i spadkodawcy A. K.
wchodzą następujące przedmioty majątkowe i prawa:
1. nieruchomość zabudowana położona w L. przy ul. R.[…], dla której Sąd
Rejonowy w L. prowadzi księgę wieczystą nr […], o wartości 351.650 zł;
2. przedsiębiorstwo: Telewizja Kablowa „K.” i „K.-B.” Zakład Instalacyjno-
Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe A. K. o wartości 2.419.013 zł;
3. środki finansowe zgromadzone na rachunku Banku Zachodniego WBK nr
[…], o wartości 4.320 zł, tj. majątek o łącznej wartości 2.774.983 zł (pkt 1.I
postanowienia);
ustalił, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym (pkt 1.II
postanowienia);
ustalił, że w skład spadku po zmarłym w dniu 23 maja 2006 r. A. K. wchodzą
następujące prawa i przedmioty majątkowe:
1. połowa udziału we własności nieruchomości zabudowanej położonej w L.
przy ul. R.[…], wymienionej w pkt I ppkt l, o wartości 175.825 zł;
2. połowa udziału w przedsiębiorstwie „K.” i „K.-B.”, wymienionym w pkt I ppkt
2, o wartości 1.209.506,50 zł;
3. połowa udziału w środkach finansowych zgromadzonych na rachunku
wymienionym w pkt I ppkt 3, o wartości 2.160 zł;
4. lokal niemieszkalny położony w L. przy ul. M.[…], dla którego prowadzona
jest księga wieczysta nr […], o wartości 480.000 zł;
5. nieruchomość zabudowana położona w L. przy ul. W. […] składająca się z
dwóch działek o numerach ewidencyjnych: 4/3 i 4/5, dla której prowadzona
jest księga wieczysta nr […] oraz prawo wieczystego użytkowania
nieruchomości niezabudowanej składającej się z działki o numerze
ewidencyjnym 4/4, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr […], o
3
łącznej wartości 380.000 zł;
6. nieruchomość zabudowana położona w K.[…], składająca się z dwóch
działek o numerach ewidencyjnych 635/1 i 634/1, dla której prowadzona jest
księga wieczysta nr […], o wartości 227.000 zł;
7. nieruchomość niezabudowana położona w L. przy ul. R., składająca się z
działki o numerze ewidencyjnym 92/23, dla której prowadzona jest księga
wieczysta nr […] oraz nieruchomość niezabudowana położona w L. przy ul.
R., składająca się z działki o numerze ewidencyjnym 92/24, dla której
prowadzona jest księga wieczysta nr […], o łącznej wartości 100.000 zł;
8. środki finansowe zgromadzone na rachunku Banku Zachodniego WBK nr
[…], o wartości 761,00 zł, tj. majątek o łącznej wartości 2.575.252 zł (pkt 1. III
postanowienia);
dokonał podziału majątku wspólnego i działu spadku w ten sposób, że:
1. przyznał wnioskodawczyni prawo własności nieruchomości położonej w L.
przy u. R.[…], opisanej w pkt I pkt l, o wartości 351.650 zł;
2. przyznał uczestnikowi postępowania J. K.: a) prawo własności lokalu
niemieszkalnego położonego w L. przy ul. M.[…], opisanego w pkt III ppkt 4,
o wartości 480.000 zł; b) prawo własności i prawo wieczystego użytkowania
nieruchomości położonych w L. przy ul. W.[…], opisanych w pkt III ppkt 5, o
wartości 380.000 zł; c) prawo własności nieruchomości położonej w K.[…],
opisanej w pkt III ppkt 6, o wartości 227.000 zł; d) prawo własności
nieruchomości położonych w L. przy ul. R., opisanych w pkt III ppkt 7, o
wartości 100.000 zł, tj. majątek o łącznej wartości: 1.187.000 zł;
3. przyznał uczestniczce postępowania K. G.-K.: a) przedsiębiorstwo „K.” i „K.-
B.” A. K., opisane w pkt I ppkt 2, występujące aktualnie pod firmą: „Telewizja
Kablowa „K.”, Zakład Instalacyjno-Drogowy, Budownictwo Ogólne
i Remontowe „K.-B.” K. G.-K." o wartości 2.419.013 zł; b) środki finansowe
zgromadzone na rachunkach w Banku Zachodnim WBK, wymienionych w
pkt I ppkt 3 i w pkt III ppkt 8, o łącznej wartości 5.081 zł, tj. mienie o łącznej
wartości 2.424.094 zł (pkt 1. IV postanowienia);
4
ustalił, że przedsiębiorstwo „K.” i „K.-B.”, opisane w pkt I ppkt 2, przyniosło w
okresie od dnia 24 maja 2006 r. do dnia 30 czerwca 2011 r. pożytki cywilne w
wysokości 1.758.119 zł (pkt 1. V postanowienia);
zasądził od uczestniczki postępowania K. G.-K. na rzecz wnioskodawczyni tytułem
dopłaty oraz rozliczenia pożytków z rzeczy wspólnej kwotę 1.598.111 zł z tym, że
należność tę rozłożył na sześć rat rocznych: dwie pierwsze w wysokości po
200.000 zł płatne w terminach do dnia 31 grudnia: 2011 r. i 2012 r., następne cztery
w wysokościach po 299.528 zł płatne w terminach do dnia 31 grudnia kolejno: 2013
r., 2014 r., 2015 r. i 2016 r. z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia w płatności
którejkolwiek z rat (pkt 1. VI postanowienia);
zasądził od uczestniczki postępowania K. G.-K. na rzecz uczestnika postępowania
J. K. tytułem dopłaty oraz rozliczenia pożytków z rzeczy wspólnej kwotę 223.366 zł
z tym, że należność tę rozłożył na dwie roczne raty w wysokości po 111.683 zł
płatne w terminach do dnia 31 grudnia: 2011 r. i 2012 r. z ustawowymi odsetkami w
razie opóźnienia w płatności którejkolwiek z rat (pkt 1. VII postanowienia);
zasądził od uczestnika postępowania J. K. na rzecz wnioskodawczyni tytułem
rozliczenia pożytków z rzeczy wspólnej kwotę 316.790 zł z ustawowymi odsetkami
liczonymi od dnia 7 lipca 2011 r. (pkt 1. VIII postanowienia);
nakazał wnioskodawczyni, aby wydała uczestniczce postępowania K. G.-K.
samochód osobowy marki: „Fiat Punto” o numerze rejestracyjnym […] (pkt 1. IX
postanowienia);
oddalił dalej idące apelacje wnioskodawczyni i uczestników postępowania
(pkt 2 postanowienia) oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania (pkt I.X i 3
postanowienia).
Sąd pierwszej instancji ustalił, że wnioskodawczyni E. B. i zmarły w dniu 23
maja 2006 r. A. K. pozostawali w związku małżeńskim od dnia 12 czerwca 1976 r.
do dnia 21 czerwca 2001 r. Notarialną umową z dnia 28 maja 2001 r. wyłączyli
wspólność ustawową. Z małżeństwa tego pochodził uczestnik postępowania J. K.
W trakcie trwania związku małżonkowie nabyli przedmioty wymienione w pkt I
postanowienia Sądu Rejonowego. Do majątku wspólnego należało również
przedsiębiorstwo działające pod firmą: „Telewizja Kablowa „K.” i „K.- B.” Zakład
5
Instalacyjno-Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe K. A.”, co wyrokiem
wstępnym z dnia 2 kwietnia 2009 r. przesądził Sąd Okręgowy. Ustalając wartość
tego przedsiębiorstwa na dzień ustania wspólności ustawowej na kwotę
1.931.253,02 zł, wartość środków trwałych telewizji kablowej na kwotę 224.435.36
zł oraz wartość pożytków, jakie przedsiębiorstwo przyniosło w okresie od dnia
ustania wspólności ustawowej do dnia śmierci A. K. na kwotę 247.484.74 zł, Sąd
oparł się na opinii biegłego sądowego E. P. Na tej podstawie ustalił także wartość
przedsiębiorstwa i wartość jego środków trwałych na dzień otwarcia spadku po A.
K., odpowiednio, na kwotę 2.466.347.74 zł oraz na kwotę 216.287.81 zł, nadto
wartość pożytków, jakie przedsiębiorstwo wygenerowało w okresie od dnia 12
czerwca 2006 r. do dnia 31 grudnia 2009 r. na kwotę 1.267.160,29 zł, a w okresie
od dnia 1 stycznia 2010 r. do dnia 30 kwietnia 2011 r. na kwotę 436.408.37 zł, co
oznaczało, że średnie miesięczne pożytki przedsiębiorstwa Telewizji Kablowej K.
od 1 stycznia 2010 r. do 30 kwietnia 2011 r. wynosiły kwotę 27.275.52 zł.
Wnioskodawczyni i jej mąż w 1994 r. nabyli spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu mieszkalnego nr 42 położonego w J. przy ul. K.[…], a następnie
prawo to zbyli w dniu 12 października 1999 r. W tym czasie małżonkowie
pozostawali w faktycznej separacji. W dniu 2 sierpnia 1999 r. wnioskodawczyni
otrzymała pod tytułem darmym od swojego konkubenta Z. B. połowę udziału w
prawie własności nieruchomości położonej w J., na której obydwoje wznieśli dom
mieszkalny.
W dniu 23 maja 2006 r. A. K. zmarł, a spadek po nim nabyli w częściach
równych uczestnicy postępowania: żona K. G.-K. oraz syn J. K. Spadkodawca
pozostawił po sobie nieruchomości, wymienione w pkt IV postanowienia Sądu
Rejonowego.
Od dnia 12 czerwca 2006 r. uczestnicy postępowania na bazie
przedsiębiorstwa Telewizji Kablowej „K.” A. K. prowadzili spółkę cywilną
występującą pod firmą: Telewizja Kablowa „K.” – „K.-B.” s.c. K. G.-K. i J. K.".
Umowa ta została wypowiedziana przez J. K. ze skutkiem na koniec 2009 r. i od 1
stycznia 2010 r. przedsiębiorstwem samodzielnie zarządzała uczestniczka
postępowania K. G.-K. Po rozwiązaniu spółki cywilnej jej wspólnicy nie dokonali
6
podziału majątku wspólnego, a K. G.-K., pełniąca obowiązki likwidatora spółki, nie
spłaciła wszystkich jej zobowiązań.
Zaliczając do majątku wspólnego wnioskodawczyni i A. K. pożytki osiągnięte
przez telewizję kablową oraz zakład „K.-B.” w okresie od daty ustania wspólności
ustawowej do dnia śmierci A. K., Sąd podzielił opinię bieglej, która wyliczała ich
wartość na kwotę 247.484.74 zł, jako różnicę między wartością przychodów
ogółem, a wartością kosztów uzyskania tych przychodów ogółem.
Sąd Rejonowy nie zaliczył do majątku wspólnego byłych małżonków
spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego nr 42 położonego
w J. przy ul. K.[…], skoro małżonkowie prawo to zbyli w trakcie trwania ich związku
małżeńskiego, oraz nieruchomości zabudowanej położonej w K. nr […], którą
wnioskodawczyni darowała byłemu mężowi. Do majątku wspólnego nie można było
również zaliczyć nieruchomości płożonej w L. przy ul. M. z tego względu, że w
umowie sprzedaży tej nieruchomości z dnia 28 kwietnia 1995 r. wnioskodawczyni
złożyła oświadczenie o nabyciu tego prawa do majątku odrębnego A. K.
Skład i wartość spadku po A. K., w tym przedsiębiorstwa telewizji kablowej,
Sąd ustalił według stanu tego przedsiębiorstwa w dniu otwarcia spadku i według
cen z daty orzekania. Odnosząc się do kwestii pożytków, jakie przedsiębiorstwo
telewizji kablowej wygenerowało od chwili śmierci spadkodawcy do dnia działu
spadku, Sąd Rejonowy przyjął, że rozliczenia z tego tytułu nie wykluczała
okoliczność, iż uczestnicy postępowania nie dokonali podziału majątku spółki
cywilnej, jaką tworzyli z wykorzystaniem przedsiębiorstwa telewizji kablowej od dnia
12 czerwca 2006 r. do dnia 31 grudnia 2009 r., przy czym Sąd wykluczył możliwość
przeprowadzenia w ramach rozpoznawanej sprawy także postępowania o podział
majątku spółki, z uwagi na istniejące i nie zapłacone długi spółki. Sąd nie dokonał
rozliczenia pożytków uzyskanych z przedsiębiorstwa do dnia 31 grudnia 2009 r.,
gdyż takiego rozliczenia należy dokonać w ramach podziału majątku spółki
cywilnej. Poza tym, uczestnicy postępowania, zgodnie z umową spółki cywilnej,
dzielili po połowie pożytki uzyskiwane z prowadzenia przedsiębiorstwa przez cały
okres istnienia spółki cywilnej. Ponieważ po rozwiązaniu umowy spółki cywilnej
przedsiębiorstwem zarządzała wyłącznie uczestniczka postępowania K. G.-K., w
7
skład spadku wchodzą pobrane przez nią do dnia 30 czerwca 2011 r. pożytki w
łącznej wysokości 490.959.41 zł.
Przyznając uczestniczce postępowania K. G.-K. prawo do przedsiębiorstwa
telewizji kablowej, Sąd Rejonowy kierował się względami gospodarczymi.
Uczestniczka ta zaangażowana była w prowadzeniu przedsiębiorstwa jeszcze
przed zawarciem, w 2004 r., związku małżeńskiego z A. K., kierowała nim w spółce
cywilnej z J. K., a aktualnie czyni to samodzielnie, spłacając długi spółki.
Rozliczając uczestników postępowania z tytułu podziału majątku wspólnego i działu
spadku i zasądzając od uczestniczki K. G.-K. na rzecz pozostałych uczestników
odpowiednie spłaty, Sąd rozłożył je na raty w granicach po 100.000 zł rocznie,
uzasadniając to względami społeczno-gospodarczymi, przede wszystkim
zapewnieniem uczestniczce postępowania niezbędnych środków finansowych
na dalsze inwestowanie w przedsiębiorstwa.
Odnosząc się do wniesionych od postanowienia Sądu Rejonowego apelacji,
Sąd Okręgowy uznał częściowo zasadność podniesionych w nich zarzutów.
Odnośnie do pożytków uzyskiwanych z prowadzenia przedsiębiorstwa osoby
fizycznej Sąd Rejonowy, rozliczając je za okres od ustania wspólności ustawowej
do dnia śmierci A. K., naruszył art. 1034 k.c. Wypracowane w tym okresie pożytki z
rzeczy wspólnej przypadły współwłaścicielom w stosunku do wielkości udziału (art.
207 k.c.). A. K. był zatem zobowiązany do rozliczenia się z tego tytułu z
wnioskodawczynią, a zaniechanie tej powinności sprawiło, że obowiązek ten
wszedł do spadku jako dług spadkowy. Zgodnie natomiast z wykładnią art. 1034
k.c., jeżeli w postępowaniu o dział spadku przedstawiona jest do rozliczenia
wartość, która nie jest nakładem na spadek, lecz stanowi dług spadkowy, nie ma
podstaw do rozstrzygania przez sąd w tym zakresie. Przedmiotem działu spadku są
bowiem tylko aktywa. Podział długów spadkowych następuje z mocy samego
prawa jako konsekwencja dokonania działu spadku (art. 1034 § 2 k.c.) i w razie
sporu między wierzycielami spadkowymi i spadkobiercami odpowiednie roszczenia
powinny być dochodzone w postępowaniu procesowym. W orzecznictwie
dopuszczono możliwość rozstrzygnięcia w postępowaniu działowym o długu
spadkowym, ale tylko w przypadku, gdy wierzyciel spadkowy jest jednocześnie
8
jednym ze spadkobierców dzielonego spadku, tego typu zaś sytuacja w sprawie
nie wystąpiła.
Sąd Rejonowy naruszył także art. 551
k.c., ustalając wartość
przedsiębiorstwa telewizji kablowej „K.”. Przedmiotem wyceny przedsiębiorstwa
powinien być zorganizowany zespół składników, a nie poszczególne składniki, co
miała na uwadze biegła sądowa E. P. Ostatecznie, wartość dzielonego
przedsiębiorstwa ustalona została na kwotę 2.419.012.77 zł, bowiem biegła w
piśmie z dnia 31 marca 2011 r. zweryfikowała swoją pierwotną opinię w tej części,
czego Sąd Rejonowy nie zauważył. Orzekając o przedsiębiorstwie, należało mieć
na uwadze jedno przedsiębiorstwo, które A. K. w trakcie trwania związku
małżeńskiego zarejestrował w ewidencji działalności gospodarczej Gminy L. pod
jednym numerem i pod firmą: „Telewizja Kablowa „K.” i „K.-B.” Zakład Instalacyjno-
Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe K. A.”.
Sąd Rejonowy naruszył art. 211 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 46 k.r.o.
Jeżeli w skład majątku wspólnego wchodziła nieruchomość położona w L.przy ul.
R. […] i gdy wnioskodawczyni wnosiła o jej przyznanie (w udziale ¾ i jej synowi w
udziale ¼), co pokrywało się ze stanowiskiem uczestniczki postępowania K. G. –K.,
to nic nie stało na przeszkodzie, aby nieruchomość tę przyznać na własność
wnioskodawczyni.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 875 § 2 i 3 k.c., ocenił,
że wprawdzie Sąd Rejonowy odmówił dokonania podziału majątku spółki cywilnej
zawiązanej między uczestnikami postępowania J. K. a K. G.-K. umową z dnia 12
czerwca 2006 r., to jednak faktycznie dokonał likwidacji majątku spółki, przyznając
uczestniczce postępowania cały ten majątek w postaci przedsiębiorstwa telewizji
kablowej. Niezależnie od tej oceny, Sąd Okręgowy uznał, że umowa spółki z dnia
12 czerwca 2006 r. była od początku nieważna (art. 58 § 1 k.c.) i nie mogła w
związku z tym wywołać jakichkolwiek skutków prawnych. W dacie zawarcia spółki
przedsiębiorstwo „K.” i „K.”, na bazie którego spółka podjęła działalność
gospodarczą, a w istocie przyjęła tę działalność po śmierci A. K., stanowiło
współwłasność w ½ części wnioskodawczyni, skoro wchodziło w skład majątku
wspólnego jej i spadkodawcy A. K. Zgodnie natomiast z treścią art. 199 zdanie
9
pierwsze k.c., do rozporządzania rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które
przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich
współwłaścicieli. W przypadku braku takiej zgody czynność jest bezwzględnie
nieważna. Uczestnicy postępowania, zawierając umowę spółki, nie dysponowali
zgodą wnioskodawczyni na rozporządzenie rzeczą wspólną, wyrażoną w formie
pisemnej - odpowiedniej dla ocenianej czynności prawnej - przed zawarciem
umowy lub w jej trakcie albo w postaci jej potwierdzenia po dokonaniu czynności.
Ze względu na nieważność umowy spółki, wykluczona była sądowa likwidacja jej
majątku, a przedmiotem podziału majątku i działu spadku było przedsiębiorstwo
przynoszące pożytki, bez względu na łączące uczestników postępowania
stosunki obligacyjne odnoszące się do tego przedsiębiorstwa.
Sąd pierwszej instancji błędnie nie rozliczył pożytków z przedsiębiorstwa za
okres od dnia śmierci spadkodawcy do dnia 31 grudnia 2009 r. Przedsiębiorstwo
to stanowiło składnik majątku wspólnego E. B. i A. K., rozwijało się w oparciu o
dochody wygenerowane z własnej działalności, bez nakładów inwestycyjnych ze
strony współwłaścicieli. Z tych przyczyn, wnioskodawczyni uprawniona była do
żądania rozliczenia pożytków z przedsiębiorstwa w stosunku do wielkości udziału w
rzeczy (art. 207 k.c.), pobranych za okres od otwarcia spadku do działu spadku,
przy czym do dnia 31 grudnia 2009 r. żądanie to było uzasadnione wobec J. K. i K.
G.-K., skoro w tym okresie wspólnie partycypowali w dochodach z
przedsiębiorstwa, a po tej dacie tylko od K. G.-K., która przejęła samodzielne
prowadzenie przedsiębiorstwa.
Kwestionując orzeczenie Sądu Rejonowego w przedmiocie rozłożenia
należnej od uczestniczki postępowania K. G.-K. spłaty z tytułu zniesienia
współwłasności, uczestniczka ta bliżej nie sprecyzowała, jakiej domaga się zmiany
w tym zakresie, natomiast podnosząc kwestię zabezpieczenia spłat, pominęła, że
żądania tego nie zgłosiła przed Sądem Rejonowym, ponadto nie wskazywała, jak to
zabezpieczenie miałoby wyglądać.
Dokonując rozliczeń z tytułu zniesienia współwłasności, należało mieć na
uwadze, że wnioskodawczyni w ramach przysługującego jej udział w majątku
wspólnym o wartości 2.774.983 zł powinna uzyskać korzyść o wartości
10
1.387.491,50 zł. W skład spadku po A. K. wchodził majątek o wartości 2.575.252 zł,
a zatem na każdego ze spadkobierców przypadały przedmioty o wartości
1.287.626,25 zł. Ponieważ wnioskodawczyni w następstwie działu uzyskała
nieruchomość o wartości 351.650 zł, a uczestnik postępowania J. K. nieruchomości
o wartości 1.187.000 zł przysługiwały im od uczestniczki K. G.-K., której przyznano
majątek o wartości 2.424.094 zł, dopłaty wyrównujące ich udziały we
współwłasności, odpowiednio w wysokości 1.035.841,50 zł i 100.626 zł.
Odrębną kwestią, poza podziałem majątku wspólnego i działem spadku, było
rozliczenie pożytków z dzielonego przedsiębiorstwa. W okresie od dnia otwarcia
spadku po A. K. do dnia 30 czerwca 2011 r. wartość tych pożytków wynosiła kwotą
1.758.119 zł., w tym, w okresie od dnia 24 maja 2006 r. do dnia 31 grudnia 2009 r.,
wartość pożytków wyniosła kwotę 1.267.160 zł, w okresie od dnia 1 stycznia 2010 r.
do dnia 30 kwietnia 2011 r. kwotę 436.408 zł, a w okresie od dnia 1 maja 2011 r. do
dnia 30 czerwca 2011 r. kwotę 54.551 zł. Z tak wyliczonej kwoty wnioskodawczyni
przypadała połowa, tj. kwota 879.059,50 zł, przy czym od uczestników
postępowania J. K. i K. G.-K. za okres do dnia 31 grudnia 2009 r., kiedy wspólnie
zarządzali przedsiębiorstwem, partycypując w jego dochodach, należała jej się
kwota 633.580 zł, a więc od każdego z nich kwoty po 316.790 zł, a osobno od
uczestniczki postępowania K. G.-K. kwota 245.479,50 zł za okres po dniu 1
stycznia 2010 r., kiedy uczestniczka samodzielnie zarządzała rzeczą wspólną. Za
ten ostatni okres uczestnikowi postępowania J. K. przypadała od uczestniczki
postępowania kwota 122.740 zł.
Uwzględniając powyższe, Sąd zasądził od uczestniczki postępowania K. G.-
K. na rzecz wnioskodawczyni kwotę 1.598.111 zł, a na rzecz uczestnika J. K. kwotę
223.366 zł oraz zasądził od uczestnika postępowania J. K. na rzecz
wnioskodawczyni kwotę 316.740 zł. Ponieważ roczne dochody z przyznanego
uczestniczce postępowania przedsiębiorstwa kształtują się na poziomie kwoty ok.
330.000 zł, to uzasadniało rozłożenie na raty zasądzonego od niej świadczenia na
podstawie art. 212 § 3 k.c. i art. 320 k.p.c., w łącznej wysokości nie przekraczającej
rocznych dochodów tak, aby nie doprowadzić do znacznego obniżenia zdolności
produkcyjnej przedsiębiorstwa i w konsekwencji jego likwidacji, co mogłoby
pozbawić wnioskodawczynię i uczestnika postępowania zaspokojenia.
11
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargi kasacyjne wnieśli
wnioskodawczyni oraz uczestnicy postępowania. Uczestniczka postępowania K.
G.-K. zaskarżyła postanowienie w części obejmującej punkty 1.I ppkt 2 i 3, pkt VI i
VII, opierając ją na pierwszej podstawie kasacyjnej, w ramach której zarzuciła:
- niewłaściwą wykładnię art. 46 kro, w brzmieniu tej ustawy w dniu 21 maja 2001 r.,
w zw. z art. 684 k.p.c. i art. 1035 k.c. i nast., polegającą na przyjęciu, że skład
i wartość przedsiębiorstwa Telewizja Kablowa „K.” i „K.-B.” Zakład Instalacyjno-
Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe A. K., stanowiącego składnik majątku
dorobkowego małżonków A. K. i E. K. (obecnie B.) należy przyjąć na datę śmierci
A. K. (23 maja 2006 r.) zamiast na datę zniesienia współwłasności majątku
dorobkowego E. B. i A. K., dokonanego umową zawartą przez małżonków w formie
aktu notarialnego czyli na dzień 21 maja 2001 r.;
- niezastosowanie art. 60 k.c. w kontekście zgody współwłaściciela przy ocenie
ważności umowy spółki cywilnej z dnia 12 czerwca 2006 r. zawartej pomiędzy
spadkobiercami A. K., a powstałej na majątku spadkowym A. K. (zawierającym
składniki majątku wspólnego małżeńskiego), co doprowadziło Sąd także do
niewłaściwej wykładni art. 860 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c. i uznania, że brak
pisemnej zgody współwłaściciela rzeczy wspólnej E. B. na powstanie spółki
cywilnej prowadzi do nieważności tej umowy spółki, pomimo że art. 860 § 2 k.c.
wymaga formy pisemnej jedynie dla celów dowodowych, a zgoda E. B. na
założenie spółki została wyrażona w sposób dorozumiany (art. 60 k.c.);
- niezastosowanie art. 198 k.c. stosowanego odpowiednio w związku z art. 46 k.r.o.
zezwalającego każdemu z małżonków na rozporządzanie udziałem w majątku
wspólnym po ustaniu wspólności majątkowej, a to umożliwiło A. K. prowadzenie
przedsiębiorstwa, a następnie jego spadkobiercom, pomimo, że (eks)małżonkowie
nie podzielili majątku wspólnego;
- niewłaściwą wykładnię art. 551
k.c. i uznanie, że przedsiębiorstwo „K.” i „K.-B.”
wchodzące w skład majątku dorobkowego małżonków E. i A. K. jest tym samym
przedsiębiorstwem w dniu zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej (21 maja
2001 r.) jak również w dacie zgonu A. K. (23 maja 2006 r.), oraz w dacie
zawiązania spółki cywilnej K. G.-K. i J. K. (12 czerwca 2006 r.), jak i w dacie
12
rozwiązania umowy spółki (31 grudnia 2009 r.), co doprowadziło do przyjęcia przez
Sąd, że wnioskodawczyni jest współwłaścicielką w połowie całego
przedsiębiorstwa, określonego na każdy wyżej wymieniony dzień, pomimo, że skład
majątku przedsiębiorstwa ulegał zmianom oraz, że w żadnej postaci tego
przedsiębiorstwa E. B. nie przyczyniła się do powstania dochodów tego
przedsiębiorstwa po dacie zniesienia współwłasności małżeńskiej (21 maja 2001
r.);
- niewłaściwą wykładnia art. 212 § 3 k.c. w zw. z art. 320 k.p.c. poprzez uznanie,
że sytuacja majątkowa uczestniczki postępowania K. G.-K. umożliwia realizację
dopłat na rzecz wnioskodawczyni w 6 ratach rocznych w łącznej wysokości
1.598.111 zł.
Uczestniczka postępowania wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, ewentualnie o zmianę
zaskarżonego postanowienia poprzez ustalenie, że przedsiębiorstwo Telewizja
Kablowa „K.” i „K.-B.” Zakład Instalacyjno-Drogowy, Budownictwo Ogólne i
Remontowe A. K. ma wartość 1.931.235 zł, zaś cały majątek wspólny 2.287.223 zł,
zasądzenie od uczestniczki postępowania na rzecz wnioskodawczyni kwoty
1.354.231 płatnej w 8 równych ratach rocznych po 169.278.87 zł, zaś na rzecz
uczestnika postępowania kwoty 104.738 zł.
Wnioskodawczyni i uczestnik postępowania zaskarżyli postanowienie w
części dotyczącej pkt VI (wnioskodawczyni) i pkt VII (uczestnik postępowania). W
ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucili naruszenie art. 212 § 3 k.c. w zw. z
art. 5 k.c. i art. 64 ust. 2 Konstytucji poprzez ich nienależyte zastosowanie i
wyznaczenie okresu spłaty wnioskodawczy oraz uczestnika postępowania J. K.
przez uczestniczkę K. G.-K. oraz przez bezpodstawne nierównie potraktowanie
uczestników przy wyznaczeniu: odnośnie do wnioskodawczyni - wysokości raty
spłaty i czasokresu ich spłaty oraz odnośnie do uczestnika postępowania –
sposobu spłaty i czasokresu ich spłaty oraz, mimo braku przesłanek do ustalenia
takich nierównych warunków spłat. Naruszenie tego przepisu wnioskodawczy
ponadto wiązała z niezastosowaniem zabezpieczenia spłaty przy ustaleniu tak
13
odległego czasokresu spłaty wnioskodawczyni przez uczestniczkę postępowania
przy tak znacznej wartości spłaty. Ponadto w obu skargach w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. poprzez nierozpoznanie apelacji w granicach apelacji oraz art. 328 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewskazanie podstawy faktycznej zmiany
zaskarżonym postanowieniem wysokości i liczby rat spłat na rzecz
wnioskodawczyni. Skarżący wnieśli odpowiednio o uchylenie zaskarżonego
postanowienia w punktach VI i VII oraz o orzeczenie w tej części co do istoty
sprawy poprzez zobowiązanie uczestniczki postępowania K. G.-K. do zapłaty
zasądzonej tytułem dopłaty na rzecz wnioskodawczyni kwoty 1.598.111 zł
jednorazowo w terminie 3 miesięcy od dnia wydania orzeczenia oraz zasądzenia na
rzecz uczestnika postępowania jednorazowej dopłaty w kwocie 223.366 zł.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przy rozpoznawaniu skarg kasacyjnych w pierwszej kolejności
należało odnieść się do pojęcia przedsiębiorstwa w związku z zarzutem naruszenia
art. 551
k.c., który zawiera definicję legalną przedsiębiorstwa w ujęciu
przedmiotowo-funkcjonalnym. Zgodnie z tym przepisem, przedsiębiorstwo stanowi
zorganizowany kompleks majątkowy przeznaczony do prowadzenia działalności
gospodarczej, w skład którego wchodzą przykładowo wymienione w tym przepisie
składniki niematerialne i materialne. Istotną cechą przedsiębiorstwa jest czynnik
organizacyjny zespalający różne jego składniki w funkcjonalną całość (por. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 3 grudnia 2009 r., II CSK 215/09 oraz z dnia
25 listopada 2010 r., I CSK 703/09, nie publ.). Tak pojmowane przedsiębiorstwo
nie jest więc zbiorem rzeczy, czy rzeczą zbiorową, lecz stanowi dobro sui generis,
stanowiąc szczególny rodzaj mienia w rozumieniu art. 44 k.c., odrębny od pojęcia
rzeczy. Przedsiębiorstwo jako kategoria prawna odrywa się nie tylko od osoby
przedsiębiorcy, do którego ono należy, lecz także od swojego substratu
materialnego, który może mieć charakter dynamiczny lub zmienny w czasie.
Mając na uwadze te cechy przedsiębiorstwa, w nauce prawa przyjmuje się,
że przedsiębiorstwo stanowi dobro niematerialne, stanowiące przedmiot prawa
podmiotowego o charakterze majątkowym i bezwzględnym, do którego jedynie
odpowiednio mają zastosowanie przepisy prawa rzeczowego, w tym dotyczące
14
prawa własności. Przedsiębiorstwo nie jest bowiem rzeczą w rozumieniu
przepisów prawa rzeczowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca
2000 r., III CKN 633/98, Lex nr 507009). Uwzględniając tę specyfikę
przedsiębiorstwa, można jedynie mówić, że przedsiębiorstwo jest przedmiotem
prawa własności (nazywanego także prawem własności na przedsiębiorstwie).
W tym znaczeniu może być ono przedmiotem stosunku cywilnoprawnego oraz
obrotu prawego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 1993 r., III CZP
30/93, OSNC 1993, nr 9, poz. 154, uchwałę z dnia 25 czerwca 2008 r., III CZP
45/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 97, wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 27 marca
2000 r., III CKN 633/98, nie publ. oraz z dnia 1 kwietnia 2003 r., OSNC 2004, nr 6,
poz. 98). Przedsiębiorstwo w takim ujęciu może stanowić zarówno składnik majątku
wspólnego małżonków, jak również wchodzić w skład spadku. Ustanie wspólności
majątkowej małżeńskiej, czy też śmierć spadkodawcy, który był właścicielem bądź
współwłaścicielem przedsiębiorstwa, nie powoduje ustania bytu przedsiębiorstwa.
W konsekwencji, jest ono również przedmiotem postępowania mającego na celu
zniesienie stosunku współwłasności w stosunku do majątku wspólnego małżonków
oraz majątku spadkowego, w skład którego wchodziło przedsiębiorstwo. Tak ujęte
prawo własności na przedsiębiorstwie, które należało do majątku wspólnego
wnioskodawczyni i jej męża A. K. w chwili ustania tej wspólności (28 maja 2001 r.)
było przedmiotem postępowania o podział majątku wspólnego oraz o dział spadku.
Jego przedmiotem nie były więc – do czego zmierza zarzut naruszenia art. 551
k.c.
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania K. G.-K. – rzeczy i prawa tworzące
substrat materialny przedsiębiorstwa w chwili ustania wspólności ustawowej.
Istotną cechą przedsiębiorstwa jest to, że elementy składające się na jego
substrat majątkowy, jak również elementy organizacyjne z natury rzeczy nie mają
zazwyczaj charakteru statycznego, ulegają zmianom w związku z prowadzeniem
działalności gospodarczej przez podmioty (przedsiębiorców), którym przysługuje
prawo do przedsiębiorstwa. Mimo zmiany tych elementów współwłaściciele
przedsiębiorstwa zachowują określony ułamek w prawie własności
na przedsiębiorstwie wraz z jego aktualnym substratem materialnym
(przedmiotowym), o których mowa w art. 551
k.c. Z tych względów bezzasadny jest
podniesiony w skardze kasacyjnej uczestniczki postępowania K. G.-K. zarzut
15
naruszenia art. 198 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. przez przyjęcie, wbrew tym przepisom,
że wnioskodawczyni zachowało prawo do ½ udziału w prawie własności na
przedsiębiorstwie także po ustaniu wspólności ustawowej w dniu 21 maja 2001 r.,
mimo że prowadzący nadal to przedsiębiorstwo A. K. dokonywał, bliżej w skardze
nie określonych, czynności prawnych, których przedmiotem były składniki
przedsiębiorstwa istniejące w chwili zniesienia wspólności ustawowej, a co się
z tym wiąże ulegał zmianie substrat materialny tego przedsiębiorstwa. Mimo tych
czynności, o ile miały one miejsce, wnioskodawczyni nie traciła swojego udziału
(1
/2) w prawie własności na przedsiębiorstwie. W konsekwencji, prawo
wnioskodawczyni odnosiło się, stosownie do art. 207 k.c. w zw. z art. 1035 k.c. i art.
42 k.r.o. - w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r., tj. przed
wejściem w życie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) –
także do pożytków i innych przychodów z tego składnika majątku wspólnego
odpowiednio do posiadanego przez wnioskodawczynię udziału, nie zaś – jak to
argumentowano w skardze kasacyjnej uczestniczki – jedynie do pożytków,
jakie „przynosiły rzeczy”, które wchodziły w skład przedsiębiorstwa w chwili ustania
wspólności ustawowej małżeńskiej.
Dla ustalenia prawa do uzyskiwanych przez przedsiębiorstwo dochodów
(zysków) i ich wysokości nie jest natomiast bez znaczenia podniesiona w skardze
kasacyjnej uczestniczki postępowania, w kontekście zarzutu naruszenia art. 551
k.c. w zw. z art. 207 k.c. i art. 53 k.c. (powołanych w uzasadnieniu skargi
kasacyjnej), kwestia przyczynienia się tylko jednego ze współwłaścicieli
przedsiębiorstwa (A. K., następnie uczestników postępowania) do uzyskania przez
przedsiębiorstwo zysku. Zgodnie z art. 686 k.p.c., w postępowaniu działowym sąd
rozstrzyga o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami m.in.
z tytułu pobranych pożytków i innych przychodów. Pożytkami z rzeczy wspólnej są
pożytki naturalne i cywilne, o których mowa w art. 53 k.c., a więc płody rzeczy i inne
odłączone od niej części składowe, jeżeli według zasad prawidłowej gospodarki
stanowią normalny dochód z rzeczy, oraz dochody, które rzecz przynosi na
podstawie stosunku prawnego (np. czynsz najmu lub dzierżawy). Pod pojęciem
innych przychodów, o których mowa w art. 686 k.p.c., w orzecznictwie przyjmuje się
na gruncie spraw o dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne,
16
normalny dochód, jaki przynosi gospodarstwo, który jest przede wszystkim
wynikiem pracy i starań rolnika użytkującego to gospodarstwo rolne. W takim
przypadku, udział w takim dochodzie ze strony współspadkobierców, którzy nie
przyczynili się swą pracą i staraniem do jego powstania, nie powinien przekraczać
czynszu dzierżawnego, jaki w konkretnych okolicznościach byłby obiektywnie
usprawiedliwiony (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia
1969 r., III CZP 12/69, OSNCP 1970, nr 3, poz. 39a, postanowienie z dnia
14 grudnia 1972 r., III CZP 85/72, OSN 1973, nr 7-8, poz. 127). W odniesieniu
do przedsiębiorstwa, będącego przedmiotem postępowania podziałowego, chodzi
o zyski uzyskiwane przez przedsiębiorstwo prowadzone przez jednego
ze współwłaścicieli po ustaniu współwłasności (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 30 września 1977 r., III CRN 76/77, OSNC 1978, nr 7,
poz. 115, uchwała z dnia 6 września 1996 r., III CZP 98/96, OSNC 1996, nr 12,
poz. 159 – wydane na tle spraw o podział majątku wspólników spółki cywilnej).
Należy przy tym uwzględnić – podobnie, jak ma to miejsce w sprawach
dotyczących gospodarstw rolnych - czy i w jakiej części dochód ten został
wypracowany wyłącznie dzięki staranności tego współwłaściciela, który nadal
prowadził przedsiębiorstwo. Chodzi bowiem o zobiektywizowaną wartość pożytków
cywilnych, jaką dane przedsiębiorstwo jest w stanie przynosić w danych warunkach
rynkowych, z wyłączeniem osobistej pracy współwłaściciela. Dochód uzyskiwany
przez współwłaściciela przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c. dzięki jego
osobistej pracy, nie jest równoznaczny z pożytkami i innymi przychodami z tego
przedsiębiorstwa, podlegającymi rozliczeniu w postępowaniu działowym
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 5 marca 2008 r., V CSK 406/07,
Lex nr 424285, z dnia 15 kwietnia 2011 r., III CSK 191/10, Lex nr 864004,
z dnia 16 grudnia 2011 r., V CSK 28/11, Lex nr 1111044). W zależności
od okoliczności sprawy i przy uwzględnieniu istotnych różnić między
przedsiębiorstwem i gospodarstwem rolnym uwzględnienie osobistego
zaangażowania współwłaściciela przedsiębiorstwa do wypracowania zysku może
polegać także na pomniejszeniu uzyskanego przez przedsiębiorstwo zysku,
podlegającego rozliczeniu między współwłaścicielami przedsiębiorstwa, o rynkową
17
wartość tego rodzaju usług dla osoby, która podjęłaby się kierowaniem takiego
przedsiębiorstwa. Kwestii tych bliżej nie rozważał Sąd Okręgowy.
Przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie obejmującej zniesienie
współwłasności - o podział majątku wspólnego, czy o dział spadku – w związku
z treścią art. 1038 § 1 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o. i art. 684 k.p.c. - powinien być
majątek, który, co do zasady, istnieje w chwili ustania wspólności ustawowej albo
otwarcia spadku oraz istnieje w chwili wydania orzeczenia znoszącego
współwłasność (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1989 r., III CZP
52/89, OSNCP 1990, nr 4-5, poz. 60 i postanowienie z dnia 7 kwietnia 1994 r.,
III CZP 41/94, Lex nr 9107). Ewentualne wyzbycie się przedmiotu współwłasności
pomiędzy datą powstania stosunku współwłasności a datą orzekania o zniesieniu
współwłasności przez jednego ze współwłaścicieli może powodować różne
implikacje dla postępowania podziałowego. W szczególności, w razie podstaw do
uznania tej czynności za bezskuteczną (por. art. 1036 k.c. regulujący zagadnienie
bezskuteczności rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do spadku
i mającym poprzez art. 46 k.r.o. odpowiednie zastosowanie także do majątku
wspólnego małżonków po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej) bądź
nieważności tej czynności, podziału dokonuje się tak, jakby czynność ta nie została
w ogóle dokonana. W razie zaś trwałej utraty rzeczy bądź prawa objętego
współwłasnością, rozliczeniu podlega wartość tych rzeczy bądź praw, tak jakby
nadal objęte były węzłem współwłasności. Ze względu na powyższe zasady istotną
okolicznością podnoszoną w sprawie była kwestia, czy przedsiębiorstwo,
które wchodziło w skład majątku wspólnego wnioskodawczyni i A. K., a następnie
weszło w skład spadku po A. K., było przedmiotem umowy spółki cywilnej zawartej
w dniu 12 czerwca 2006 r. przez uczestników postępowania i czy umowa ta została
ważnie zawarta. Konsekwencją skutecznego objęcia tą umową prawa własności na
przedsiębiorstwie byłoby to, że przedsiębiorstwo to weszłoby do innej masy, tj.
stałoby się składnikiem majątku wspólników spółki cywilnej i rozliczeniu w
postępowaniu o podział majątku wspólnego i dział spadku podlegałaby jedynie
wartość tego przedsiębiorstwa nie zaś prawo własności na tym przedsiębiorstwie.
Ponadto, kolejną konsekwencją przeniesienia prawa do przedsiębiorstwa do spółki
cywilnej dokonanego za zgodą wnioskodawczyni, byłoby to, że tylko do chwili
18
zawarcia umowy spółki cywilnej, tj. do momentu, gdy posiadała ona udział w prawie
własności na przedsiębiorstwie, wnioskodawczyni miałaby prawo do udziału w
pożytkach i innych przychodach z tego przedsiębiorstwa.
Sąd Okręgowy przyjął, że umowa spółki cywilnej była nieważna
na podstawie art. 199 k.c. w związku z tym, że wnioskodawczyni nie wyraziła zgody
na jej zawarcie we właściwej formie, tj. formie pisemnej. Tak umotywowane
stanowisko jest błędne. Zawarcie umowy spółki cywilnej, zgodnie z art. 860 § 2 k.c.,
powinno być stwierdzona pismem. Ustawa zastrzega więc dla tej czynności jedynie
zwykłą formę pisemną dla celów dowodowych (ad probationem). Niezachowanie tej
formy nie skutkuje nieważnością czynności prawnej, natomiast utrudnia, chociaż
nie w sposób bezwzględny, możliwość wykazywania faktu dokonania czynności
prawnej (art. 74 k.c.). Niezależnie jednak od tego, do zgody współwłaściciela na
rozporządzenie rzeczą wspólną, o której mowa w art. 199 k.c., nie ma
zastosowania art. 63 k.c. mówiący o zgodzie osoby trzeciej, niezbędnej do
dokonania czynności prawnej i która powinna zostać wyrażona w formie
szczególnej wymaganej od czynności prawnej, dla której dokonania potrzebna jest
zgoda osoby trzeciej. Zgoda na czynność rozporządzenia rzeczą wspólną,
wymagana w art. 199 k.c., może być wyrażona, zgodnie z art. 60 k.c., przez każde
zachowanie się współwłaściciela, które ujawnia jego wolę w sposób dostateczny.
Z tego względu zarzut naruszenia art. 60 k.c. był uzasadniony, jak również zarzut
naruszenia art. 860 k.c. oraz art. 860 § 2 k.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c.
Dodatkowo należy mieć na względzie, że Sąd Okręgowy nie dokonał
bliższych ustaleń dotyczących treści umowy spółki cywilnej ani jej wykładni.
W szczególności, w sprawie nie ustalono, czy przedmiotem tej umowy było
wniesienie wkładów przez wspólników w postaci przedsiębiorstwa, czy też tylko
prawo do korzystania z przedsiębiorstwa (jeśli tak, na jakich zasadach),
ewentualnie przeniesienie tylko niektórych składników przedsiębiorstwa. Powyższe
ustalenia są istotne dla oceny ważności samej umowy spółki cywilnej ze względu
na wymagania dotyczące formy, w jakiej umowa ta powinna zostać zawarta.
Wniesienie wkładu może nastąpić bądź w samej umowie spółki cywilnej bądź
w oddzielnej umowie. W tym pierwszym przypadku, jeżeli ze względu na przedmiot
19
wkładu wymagana jest forma szczególna (np. wniesienie własności nieruchomości),
wówczas również umowa spółki cywilnej powinna mieć taką odpowiednią formę.
Uwzględnienie powyższych zarzutów rzutuje na to, czy prawo własności na
przedsiębiorstwie powinno być w ogóle przedmiotem orzeczenia podziałowego,
czy jedynie w postępowaniu tym powinna zostać rozliczona wartość tego prawa,
ponadto ma wpływ na ocenę roszczeń wnioskodawczyni i uczestnika postępowania
J. K. z tytułu pożytków i innych przychodów z przedsiębiorstwa.
Niezależnie od tego, jakie będą ostateczne ustalenia dotyczące umowy
spółki cywilnej w sprawie istnieje konieczność dokonania ustalenia składu i wartości
przedsiębiorstwa, które wchodziło w skład majątku wspólnego wnioskodawczyni
i A. K. W orzecznictwie (por. uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, OSN 1970, nr 3, poz. 39, uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1974 r., III CZP 58/74, OSNCP 1975,
nr 6, poz. 90 oraz orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 16 maja 1950 r., C.72/50,
OSN 1951, nr 1, poz. 12) utrwalone jest stanowisko, że w sprawach o podział
majątku wspólnego oraz dział spadku, skład majątku należy ustalić na datę ustania
wspólności majątkowej małżeńskiej bądź chwilę otwarcia spadku, a jego wartość,
według stanu majątku z tej chwili, ustalić na chwilę dokonywania podziału majątku.
Sąd Rejonowy, ustalając skład majątku wspólnego, ustalił go prawidłowo,
zgodnie z podanymi wyżej zasadami, na chwilę ustania wspólności ustawowej
między wnioskodawczynią i A. K. w dniu 21 maja 2001 r., przyjmując, że w jego
skład wchodziło m.in. przedsiębiorstwo Telewizja Kablowa „K.” i „K.-B.” Zakład
Instalacyjno-Drogowy, Budownictwo Ogólne i Remontowe A. K. Trafnie jednak
wytknął Sąd Okręgowy, że ustalenie wartości tego przedsiębiorstwa obarczone było
błędem polegającym na niewłaściwej metodzie obliczenia jego wartości
uwzględniającej oddzielnie wartość samego przedsiębiorstwa w kwocie
1.931.253,02 zł oraz oddzielnie wartość środków trwałych w kwocie 224.435,36 zł.
Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia wynika, że w związku z tym
uchybieniem, Sąd Okręgowy ustalił wartość przedsiębiorstwa na kwotę 2.419.013 zł
na podstawie jednego z pism biegłej sądowej E. P., złożonej w uzupełnieniu
sporządzonej przez nią opinii przed Sądem pierwszej instancji. Z uzasadnienia
zaskarżonego orzeczenia, nie wynika jednak jasno, według jakiego stanu została
20
ustalona wartość przedsiębiorstwa, tj. czy według jego stanu na dzień ustania
wspólności ustawowej małżeńskiej i według cen obowiązujących w chwili
dokonania podziału, czy też na chwilę śmierci spadkodawcy A. K. Jedynie z
porównania przyjętych w zaskarżonym postanowieniu wartości przedsiębiorstwa
można domniemywać, że wartości te zostały ustalone jednolicie. Brak jednak
bliższych motywów tego rozstrzygnięcia nie pozwala na dokonane oceny jego
zasadności, a tym samym odeprzeć zarzutu naruszenia art. 46 k.r.o. w zw. z art.
684 k.p.c. i art. 1035 k.c., gdyż wymagałoby to dokonania szczegółowej oceny
dowodów przeprowadzonych w sprawie na wskazaną wyżej okoliczność, co w
postępowaniu kasacyjnym jest niedopuszczalne, gdyż należy do sądów meriti.
Tylko ogólnie, ze względu na stwierdzoną wyżej niejasność stanowiska Sądu
Okręgowego, należy zwrócić uwagę na to, że rozliczenie w postępowaniu
działowym zysku uzyskanego z przedsiębiorstwa po ustaniu wspólności ustawowej
między małżonkami do chwili podziału, i z którego był finansowany późniejszy
rozwój przedsiębiorstwa, nie może doprowadzić do uzyskania przez
współwłaściciela podwójnej korzyści, tj. z jednej strony, z tytułu wzrostu wartości
przedsiębiorstwa o składniki tego przedsiębiorstwa z chwili dokonywania podziału
oraz z drugiej strony, z tytułu udziału w zysku przedsiębiorstwa służącego do
powiększenia wartości tego przedsiębiorstwa.
Nie był uzasadniony zarzut zawarty w skargach kasacyjnych
wnioskodawczyni i uczestnika postępowania J. K. naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w
zw. z art. 391 § 1 k.p.c. w zakresie odnoszącym się do rozstrzygnięcia dotyczącego
odroczenia płatności zasądzonych spłat oraz rozłożenia ich na raty. Zarzut
naruszenia przepisu określającego wymagania uzasadnienia wyroku (odpowiednio
poprzez art. 361 k.p.c. także postanowienia) może być uwzględniony w
postępowaniu kasacyjnym wyjątkowo, gdy treść uzasadnienia zaskarżonego
orzeczenia jest wadliwa do tego stopnia, że uniemożliwia przeprowadzenie kontroli
kasacyjnej (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK
364/06, Lex nr 238975, z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, Lex nr 200973,
z dnia 7 października 2005 r., z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP
2003, nr 7, poz. 182). Zmieniając rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji
w zakresie terminu dokonania spłat przez uczestniczkę postępowania K. G.-K. na
21
rzecz wnioskodawczyni oraz uczestnika postępowania, Sąd Okręgowy wskazał
przyczyny tego rozstrzygnięcia. Zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. nie może
uzasadniać wyłącznie okoliczność, że strona nie podziela podanej argumentacji
Sądu względnie zarzuca jej braki polegające na nieuwzględnieniu wszystkich
istotnych, zdaniem strony, okoliczności, które przemawiały za innym
rozstrzygnięciem. W takim przypadku, strona powinna bowiem podnieść
zarzut naruszenia odpowiedniego przepisu prawa procesowego bądź
materialnoprawnego, który, w jej ocenie, został nieprawidłowo zastosowany przez
Sąd. Z tych samych przyczyn nie był uzasadniony zarzut naruszenia art. 378 § 2
k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. skoro Sąd Okręgowy odniósł się do podniesionych
w apelacji zarzutów związanych z odroczeniem i rozłożeniem na raty
zasądzonych spłat.
Odnośnie do zarzutu naruszenia art. 212 § 3 k.c. podniesionego
we wszystkich skargach kasacyjnych, jego rozpoznanie jest bezprzedmiotowe
z uwagi na uwzględnienie innych zarzutów i niepewność co do wysokości kwot,
jakie ostatecznie zostaną zasądzone tytułem spłat. Należy tylko więc ogólnie
stwierdzić, że stosując art. 212 § 3 k.c. sąd powinien uwzględnić nie tylko składniki
majątkowe, które są przedmiotem postępowania działowego, ale całościowo stan
majątkowy uczestników postępowania działowego, w szczególności czy inne,
nieobjęte postępowaniem, składniki majątku współwłaściciela zobowiązanego do
spłat mogą mieć znaczenie dla możliwości i terminu wywiązania się przez niego
z obowiązku spłat, w tym poprzez ewentualną możliwość zaciągnięcia
odpowiedniego kredytu. Ochrona sytuacji majątkowej współwłaściciela, któremu
przyznano przedmiot objęty postępowaniem podziałowym powinna nastąpić z jak
najmniejszym uszczerbkiem dla ochrony interesów majątkowych pozostałych
współwłaścicieli uprawnionych do stosownych spłat. Z drugiej strony, jeżeli
przedmiot podziału jest tego rodzaju, że wymaga dokonywania także nakładów
inwestycyjnych okoliczność ta powinna być wzięta także pod rozwagę. Dla
określenia terminu spłat nie bez znaczenia jest także czas trwania postępowania
podziałowego, jeżeli w tym okresie uczestnik postępowania zobowiązany do spłat
korzystał z przedmiotu objętego węzłem współwłasności. Natomiast odnośnie do
zabezpieczenia zasądzonej spłaty, to żądający zabezpieczenia powinien
22
w postępowaniu sprecyzować, jakiej formy zabezpieczenia jego spłaty oczekuje.
Tylko więc ubocznie podnieść należy, iż przepis zawarty w art. 212 § 3 k.c. jest
przepisem szczególnym wobec przepisu z art. 320 k.p.c., który wobec tego nie ma
zastosowania do rozłożenia na raty bądź odroczenia terminu płatności spłaty
zasądzanej w postępowaniu podziałowym. Przepis zawarty w art. 320 k.p.c. może
mieć zastosowanie w sprawach o zniesienie współwłasności jedynie do innych
należności zasądzanych w orzeczeniach działowych (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1969 r., III CRN 61/69, OSNC 1970, nr 1, poz. 13
oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2009 r., II CK 2/09,
lex nr 553672). Także w przypadku stosowania tego przepisu aktualne są
wcześniej poczynione uwagi.
Z tych względów zaskarżone postanowienie podlegało uchyleniu
na podstawie art. 39815
§ 1 zd. pierwsze k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Zakwestionowanie składu majątku podlegającego podziałowi, jego wartości,
wysokości zasądzonych spłat, wysokości roszczeń z tytułu pobranych pożytków lub
innych przychodów oraz sposobu ich zapłaty, czyniła koniecznym uchylenie całego
zaskarżonego postanowienia ze względu na tzw. integralność poszczególnych
części rozstrzygnięć zawartych w orzeczeniu podziałowym, bez względu na zakres
wniosków zawartych w skargach kasacyjnych co do oczekiwanego zakresu
uchylenia bądź zmiany zaskarżonego postanowienia. Mimo uchylenia
zaskarżonego postanowienia w całości ponownej ocenie w dalszym postępowaniu
nie będzie podlegało żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.
Orzeczenie w tym zakresie (pkt 1.II postanowienia) podlegało uchyleniu tylko
ze względów redakcyjnych, gdyż Sąd Okręgowy nadał swemu orzeczeniu charakter
orzeczenia zmieniające w całości postanowienie Sądu Rejonowego. O kosztach
postępowania orzeczono na podstawie art. 108 § 2 k.p.c. zw. z art. 391 § 1,
art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c.
23