Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 373/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa Agencji Rynku Rolnego z siedzibą w Warszawie
przeciwko Przedsiębiorstwu Rolnemu "J." Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w W.
z dnia 11 stycznia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 20 grudnia 2010 r. zasądził od
pozwanego Przedsiębiorstwa Rolnego J. Spółki z o.o. (następcy prawnego Spółki z
o.o. R.) na rzecz Agencji Rynku Rolnego (dalej ARR) kwotę 341.123 zł z
odsetkami, przyjmując za jego podstawę następujące ustalenia.
W dniach 29 i 30 czerwca 2000 r. powódka zawarła ze Spółką z o.o. R. dwie
umowy, w których pozwana zobowiązała się skupić na własny koszt, za środki
pochodzące z kredytów preferencyjnych łącznie 5500 t pszenicy od
przedsiębiorców krajowych z dopłatami ARR skierowanymi do przedsiębiorców. W
umowach ustalono, że należna producentom dopłata do cen skupu wypłacona
będzie według wagi rozliczeniowej sprzedanych zbóż. W § 19 ust. 2 każdej z umów
przewidziano, że w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w dokumentowaniu
ilości i jakości skupowanego zboża lub w wyliczaniu należnych producentowi dopłat
powódka może żądać od pozwanego zwrotu równowartości nienależnie
wypłaconych producentowi dopłat wraz odsetkami liczonymi od daty dokonania
wypłaty dopłat. W wyniku kontroli przeprowadzonej w 2005 r. przez Urząd Kontroli
Skarbowej stwierdzono, że producenci, którzy przystąpili do skupu realizowanego
przez Spółkę R. na podstawie przedmiotowych umów nienależnie pobrali dopłaty
do cen skupu pszenicy, gdyż jej sprzedaż faktycznie nie nastąpiła. Sprzedaż 5.500
t. pszenicy spółce R. przez tych producentów miała charakter pozorny, a dopłaty na
ich rzecz z tego tytułu wyniosły kwotę 341.123 zł, dochodzoną obecnie od
pozwanego. Sąd Rejonowy w O. wyrokiem z dnia 29 lipca 2005 r. w sprawie sygn.
VII K …/05 uznał wskazanych w nim oskarżonych - pracowników pozwanej,
a poprzednio Spółki R. oraz pracowników współpracujących z nią przedsiębiorstw,
za winnych poświadczenia nieprawdy w dokumentach skupu pszenicy na
podstawie przedmiotowych umów, które były fałszowane (niekiedy na polecenie
przełożonych) i skazał ich na kary pozbawienia wolności w zawieszeniu i grzywny.
W ocenie prawnej przytoczonych ustaleń Sąd Okręgowy przyjął,
że przewidziany w § 19 ust. 2 obowiązek zapłaty określonej kwoty zawiera
zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania
3
przez pozwaną Spółkę wskazanych tam zobowiązań, objętych umowami. Uznał,
że powódka udowodniła dochodzone na tej podstawie roszczenie, wykazując
że wypłacone producentom dopłaty były im nienależne, gdyż ich przyznanie
i wypłata oparte były na fikcji skupu. Fakt ten potwierdza wyrok Sądu Rejonowego
w O. z dnia 29 lipca 2005 r., którego ustaleniami co do popełnienia przestępstwa -
na podstawie art. 11 k.p.c. - Sąd Okręgowy jest związany. Z powołaniem się na art.
474 k.c. stwierdził, że to pozwana spółka ponosi konsekwencje nieprawidłowego
dokumentowania skupu. Fikcyjność skupu zboża potwierdza nadto dokument
urzędowy w postaci protokołu kontroli Urzędu Kontroli Skarbowej.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny w W. na skutek apelacji
pozwanej spółki zmienił wyrok Sądu Okręgowego jedynie w części dotyczącej
ustawowych odsetki od zasądzonej kwoty, a w pozostałym zakresie apelację
oddalił.
Za nieuzasadniony uznał zarzut naruszenia art. 11 k.p.c., oparty na jego
błędnej wykładni wskazując, że związanie sądu cywilnego wyrokiem wydanym
w postępowaniu karnym oznacza niedopuszczalność dokonywania jakichkolwiek
własnych ustaleń, co do popełnienia przestępstwa. Zaakceptował ocenę Sądu
pierwszej instancji, że ustalenia co do popełnienia przestępstwa w sprawie karnej
sygn. VII K …/05 Sądu Rejonowego w O., w której pracownicy spółek J.
(poprzednio R.) i A. w związku wykonywaniem umów o skup zboża zawartych
przez pozwaną z ARR skazani zostali za poświadczenie nieprawdy w dokumentach
dotyczących skupu zbóż i tym samym wyłudzenie i pomoc w wyłudzeniu dopłat,
pozwalają na ustalenie, że spółka R. naruszyła obowiązki wynikające z umów
zawartych z ARR przez nieprawidłowe dokumentowanie ilości i jakości
skupowanego zboża. Stwierdził, że niezależnie od powołanego wyroku karnego
materiał dowodowy zebrany w rozpoznawanej sprawie w postaci zeznań świadków
(A .K., A. R., J. T.) oraz wyników kontroli skarbowej potwierdza jednoznacznie
fałszowanie dokumentów związanych z przyjmowaniem zboża do magazynów w
związku realizacja przedmiotowych umów. Oddalił zarzuty naruszenia przez Sąd
Okręgowy przepisów art. 233 § 1 i art. 217 k.p.c., wskazując na ograniczenie
swobody w ocenie dowodów sądu cywilnego, wynikające ze związania w ramach
art. 11 k.p.c. ustaleniami wyroku karnego oraz na wynikające z niego wyłączenie
4
w postępowaniu cywilnym możliwości obrony pozwanego , która byłaby sprzeczna
z ustaleniami wyroku karnego. Przyjął, że oparta na § 19 ust. 2 każdej z umów
odpowiedzialność Spółki R. za niewykonanie obowiązków umownych, skutkujące
powstaniem po stronie ARR prawa do żądania równowartości nienależnie
pobranych dopłat, miała charakter gwarancyjny, zbliżony do kary umownej. W
odpowiedzi na zarzut niewykazania przez powódkę szkody stwierdził, że
zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania
zobowiązania, nie zwalnia dłużnika z jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel
nie poniósł szkody. Nie dopatrzył się podstaw do miarkowanie świadczenia
pozwanego na podstawie art. 484 § 2 k.c. z powodu przyczynienia się powódki do
zaistnienia szkody. Za niedopuszczalne uznał ponowione w apelacji wnioski
dowodowe jako dotyczące okoliczności, co do których twierdzenia pozwanego
pozostają w sprzeczności z ustaleniami wyroku karnego.
Wyrok Sądu Apelacyjnego pozwana zaskarżyła skargą kasacyjną w zakresie
obejmującym - zgodnie z uzasadnieniem jej podstaw - rozstrzygnięcie oddalające
jej apelację, zarzucając:
1) naruszenie art. 11 zd. 2 k.p.c. przez niewłaściwe zastosowanie polegające
na bezzasadnym związaniu się sądu prawomocnym wyrokiem skazującym
w sytuacji, gdy sprawa dotyczyła odpowiedzialności pozwanego jako osoby
trzeciej, która nie była oskarżona, co pozbawiło pozwanego skutecznej
możliwości obrony i udowodnienia zasadności wyłączenia lub ograniczenia
odpowiedzialności cywilnej pozwanego;
2) art. 217 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez oddalenie zgłoszonych przez
pozwanego dowodów pominiętych przez Sąd pierwszej instancji,
dotyczących kwestii istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.
Wnosiła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie podnosi skarżąca, co nie pozostaje w opozycji do poglądów
wyrażonych w zaskarżonym wyroku, że zasada prejudykatu wynikającego ze
5
zdania pierwszego art. 11 k.p.c. ma charakter bezwzględnie obowiązujący
w stosunku do sprawcy przestępstwa skazanego w procesie karnym. Osoba taka
jako pozwana w sprawie cywilnej nie może podważać ustaleń wyroku skazującego
jej za popełnienie przestępstwa (wyrok SN z dnia 23 kwietnia 1968 r., II PR 399/67,
NP. 1968, nr 11 s. 1704). Może natomiast powoływać się na wszelkie okoliczności,
które mogą mieć wpływ na zmniejszenie jego odpowiedzialności cywilnej, w tym
na przyczynienie się poszkodowanego do szkody lub wyłączenie obowiązku jej
naprawienia np. z powodu jej pokrycia, przedawnienia, potrącenia (m.in. orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 4 maja 1965 r., I PR 116/65, OSPiKA 1966, nr 12,
poz. 280, z dnia 22 listopada 1966, I PR 487/66 NP. 1967, Nr 7-8, poz. 1006).
Przepis art. 11 k.p.c., jako przepis procesowy nie reguluje i nie przesądza kwestii
odpowiedzialności cywilnej. O skutkach cywilnoprawnych wynikających z czynu
objętego prawomocnym wyrokiem skazującym decyduje cywilne prawo materialne.
Istota związania sądu cywilnego skazującym wyrokiem karnym wyraża się w tym,
że w skład podstawy faktycznej rozstrzygnięcia sądu cywilnego wchodzi czyn
opisany w sentencji karnego wyroku skazującego, a sąd ten pozbawiony jest
możliwości dokonywania ustaleń w tym zakresie, w tym w szczególności ustaleń
odmiennych niż przeniesione na podstawie tego wyroku z procesu karnego.
Wyłączona jest tym samym możliwość dowodzenia w postępowaniu cywilnym,
że prawomocny skazujący wyrok karny z jakichkolwiek przyczyn jest wadliwy.
Nie można natomiast podzielić prezentowanego w skardze kasacyjnej
poglądu, że przepis art. 11 zdanie drugie k.p.c., dopuszczając możliwość
powoływania się w postępowaniu cywilnym przez osobę , która nie była oskarżona
na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialności
cywilną, ustanawia wyjątek od związania sądu prawomocnym wyrokiem
skazującym. Jak wskazuje się w orzecznictwie (wyroki Sądu Najwyższego z dnia
16 czerwca 1967 r., III PRN 9/67, OSPiKA 1968, nr 12, poz. 263, z dnia
15 października 2008 r., I CSK 154/08, nie publ. i z dnia 5 marca 2009 r., II CSK
484/08 OSNC- ZD 2009, nr D, poz. 104, z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 545/11,
nie publ.) oraz piśmiennictwie wspierającym ten nurt wykładni - podzielany przez
Sąd Najwyższy w składzie obecnie orzekającym - wyraźny zamiar odejścia w art.
11 zdanie drugie k.p.c. od możliwości obalenia ustaleń prawomocnego wyroku
6
skazującego przez osobę trzecią, która nie była oskarżoną w procesie karnym,
wynika z porównania jego brzmienia z wcześniejszą regulacją art. 7 § 2 d. k.p.c.
dopuszczającego wprost taką możliwość. Zdania drugie art. 11 k.p.c. wyraża
natomiast jedynie to, że zasada związania ustaleniami wyroku skazującego
nie przesądza jeszcze o odpowiedzialności cywilnej „osoby, która nie była
oskarżona”. Użyte w zdaniu drugim art. 11 k.p.c. pojęcie „wszelkie okoliczności”
oznacza takie tylko okoliczności, które wykraczają poza sferę ustaleń, co do których
zachodzi określona w jego zdaniu pierwszym zasada bezwzględnego związania.
Dla uzasadnienia ograniczenia zasady swobody oceny dowodów
w następstwie związania sądu cywilnego ustaleniami wyroku karnego przywołuje
się w doktrynie i judykaturze - z czym trzeba się zgodzić - względy ekonomii
procesowej i dążenie do przeciwdziałania rozbieżnościom między wyrokami sądu
karnego i sądu cywilnego mogącym mieć źródło w tym, że w każdym z tych
postępowań sąd będzie orzekał o popełnieniu przestępstwa według właściwych dla
niego norm postępowania (w postępowaniu w karnym przy przyjęciu zasady
domniemania niewinności), a także autorytatywność wyroku karnego.
Zakres zastosowania art. 11 zdanie drugie obejmuje nie tylko przypadki
odpowiedzialności za cudzy czyn, lecz przez odpowiedzialność cywilną w tym
przepisie należy rozumieć wszelkie ujemne skutki cywilnoprawne mogące zależeć
od stanowiącego przestępstwo zachowania innej osoby (wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 5 marca 2009 r., II CSK 484/08).
W tym stanie rzeczy, nie ma podstaw by uznać, że sądy orzekające
w sprawie nie były związane ustaleniami prawomocnego wyroku karnego
co do faktu popełnia przez osoby nim skazane, w tym nie będące pracownikami
pozwanej, za przestępstwa polegającego między innymi na fałszowaniu
dokumentacji odzwierciedlającej i utrwalającej przebieg skupu zboża przez
pozwaną.
Nie można odmówić racji skarżącej gdy podnosi, że z zastrzeżenia w art.
11 k.p.c. zdanie drugie na rzecz osoby, która nie była oskarżona w sprawie karnej,
prawa powoływania się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności
wyłączające lub ograniczające odpowiedzialność cywilną wynika, iż sąd nie
7
może odmówić przeprowadzenia, na jej zgłoszony we właściwym czasie wniosek,
dowodów na te okoliczności, jeżeli nie zostały one w dotychczasowym procesie
wykazane. Do okoliczności tych jednak w świetle przyjętej wykładni przepisu art. 11
k.p.c. - wbrew stanowisku skarżącej - nie należą takie, które przeczą winie osoby
prawomocnie skazanej, od której przestępczego działania zależy odpowiedzialność
cywilna osoby trzeciej.
Uzasadnienie zarzutu naruszenia przez Sąd Apelacyjny art. 217 w zw. z art.
391 k.p.c. nie konkretyzuje dowodów, których pominięcie uchybiać miało temu
przepisowi, ani też okoliczności, których wykazaniu miały one służyć,
Skarżąca określa je jako okoliczności sporne, okoliczności które mogłyby wyłączyć
lub ograniczyć odpowiedzialność cywilną strony pozwanej i jej prawo do domagania
się miarkowania kary gwarancyjnej, a zgłaszane i pominięte wnioski dowodowe
jako dotyczące kwestii istotnych dla rozstrzygnięcia. Wynika z niego nadto,
że chodzi o dowody pominięte przez Sąd pierwszej instancji i ponowione
w apelacji, w której pozwana wnosiła o przeprowadzenie dowodu z szeregu
dokumentów na potwierdzenia faktu przechowywania w latach 2000 i 2001
zboża skupionego przez spółkę R. w ramach skupu interwencyjnego
ARR oraz prawidłowego wykonywania przez R. obowiązków związanych
z przechowywaniem zboża i raportowaniem stanu zbóż w magazynie skupowym
(apelacja str. 4 k. 922).
Stopień ogólności przytoczonej argumentacji uzasadniającej zarzut
naruszenia przepisów postępowania, w szczególności brak wskazania jakie
konkretne, pominięte przez Sąd Apelacyjny dowody i dlaczego były istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy, nie pozwala na dokonanie oceny, czy Sąd Apelacyjny
uchybił przepisowi art. 217 k.p.c. i czy zarzucane uchybienie mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy, co warunkuje skuteczne oparcie na nim skargi kasacyjnej.
Z tych względów pozbawiona uzasadnionych podstaw skarga kasacyjna
podlegała oddaleniu stosownie do art. 39814
k.p.c.
8
jw