Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 357/12
POSTANOWIENIE
Dnia 27 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Wojciech Katner (przewodniczący)
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z wniosku Z. J. R.
przy uczestnictwie J. N., D. G. i Samodzielnego Niepublicznego Zakładu Opieki
Zdrowotnej Przychodni Lekarzy Rodzinnych "L." Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w A.
o rozgraniczenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania J. N.
od postanowienia Sądu Okręgowego w S.
z dnia 1 lutego 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 24 października 2011 r. Sąd Rejonowy w A. dokonał
rozgraniczenia nieruchomości położonej w A. stanowiącej własność wnioskodawcy,
oznaczonej nr 3171/2 z nieruchomością stanowiącą jego współwłasność i
uczestniczki J. N. oznaczoną nr 3171/4, nieruchomością stanowiącą uczestnika D.
G. oznaczoną nr 3172/1 i z nieruchomością stanowiącą własność Samodzielnego
Niepublicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej Przychodnia Lekarzy rodzinnych „L.”
spółki z o.o. oznaczoną nr 3172/2 w ten sposób, że linia graniczna będzie
przebiegać według linii oznaczonej w opinii biegłego kolorem czerwonym od punktu
nr 1 przez punkty 5,9,10 do końcowego punktu 2.
Sąd pierwszej instancji wskazał, że granica według danych ewidencji
gruntów i budynków nie odzwierciedla stanu na gruncie. Ustalił, że sporna granica
była wcześniej linią prostą, a obecnie różnice pomiędzy ogrodzeniem, granicą
ewidencyjną a budynkiem uczestnika G. wynoszą jedynie 0,13 m.
Dokonując rozgraniczenia oparł się na opinii biegłego, który wyznaczył
granicę według stanu prawnego oznaczając ją od pkt 1 przez pkt 5,9,10
do pkt 2 zgodnie z pomiarem wykonanym w latach 1978 – 1982 przy opracowaniu
mapy zasadniczej, przy czym pkt 5 odbiega o 0,09 m w kierunku północno -
zachodnim, pkt 4 i 3 wyznaczają ścianę budynku i odbiegają od prostej
odpowiednio o 0,03 m i 0,13 m w kierunku południowo – wschodnim.
Powyższe zadecydowało o przyjęciu, że jest to granica zgodna ze stanem
prawnym.
Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia 1 lutego 2012 r. oddalił apelację
uczestniczki J. N. Podzielił ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej
instancji i przyjął je za własne. Wskazał, że rozgraniczenie według ostatniego
spokojnego stanu posiadania następuje tylko w przypadku niemożności dokonania
rozgraniczenia zgodnie ze stanem prawnym, przez które to kryterium należy
rozumieć ustalenie przebiegu spornej granicy na podstawie dokumentacji
stwierdzającej stan prawny nieruchomości oraz na podstawie dokumentacji
3
geodezyjnej. Ponieważ brak było możliwości ustalenia przebiegu granic zgodnie
ze stanem prawnym w oparciu o odpisy aktów notarialnych znajdujących się
w księgach wieczystych, a przebieg ten obrazuje mapa sporządzona w latach 1978
– 1982 przy dokonywaniu pomiarów do mapy zasadniczej, stanowiąca podstawę
określania granic przy zakładaniu ksiąg wieczystych i wskazana przez biegłego
jako przedstawiająca stan prawny, Sąd Okręgowy uznał, że może stanowić ona
podstawę rozstrzygnięcia. Ponieważ z mapy znajdującej się w księdze wieczystej
wynika, że granica była linią prostą, za zasadne uznał ustalenie granicy według linii
prostej pomiędzy nieruchomościami oznaczonymi numerami 3171/2, 3171/4,
3172/1 i 3172/2, z tym, że punkty 3, 4, 5 nieznacznie od niej odbiegają wyznaczając
ścianę budynku. Granica ta obrazuje stan prawny nieruchomości i nie określa
na nowo przebiegu granicy.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1
i 2 k.p.c.) uczestniczka postępowania J. N. wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie prawa
materialnego: - art. 153 k.c. poprzez wadliwe zastosowanie polegające na ustaleniu
granicy z zastosowaniem kryterium stanu prawnego o nowe, nie istniejące
uprzednio i niezaewidencjonowane punkty graniczne; - art. 153 k.c. w zw. z art. 29
ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne w zw. z § 3
rozporządzenia Ministrów Spraw Wewnętrznych oraz Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej z dnia 14 kwietnia 1999 r. w sprawie rozgraniczenia nieruchomości
(Dz. U. 1999. 45.453; dalej rozporządzenie) w zw. z § 5 ust. 1 pkt 1 lit. a i § 5 ust. 1
pkt 2 lit. f rozporządzenia przez ich wadliwe zastosowanie polegające na uznaniu,
że podstawą ustalenia położenia punktów granicznych oraz przebiegu granicy
nieruchomości może być mapa zasadnicza w sytuacji, gdy w aktach sprawy
znajduje się protokół graniczny, mający bezwzględne pierwszeństwo przed mapą
zasadniczą. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej skarżąca zarzuciła naruszenie
art. 382 k.p.c. w zw. z art. 227 k.p.c. w zw. z art. 244 § 1 k.p.c. poprzez ich wadliwe
zastosowanie polegające na pominięciu dowodu z dokumentu protokołu
granicznego z dnia 20 stycznia 2000 r., a w konsekwencji oparcie się na
pomijającej ten protokół wadliwej opinii biegłego.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 153 k.c. rozgraniczenie nieruchomości następuje według
określonych w tym przepisie kryteriów, które mają zastosowanie w takiej kolejności,
w jakiej zostały wymienione w przepisie, a zatem każde ma priorytet przed
następnym. Gdy granice stały się sporne, ich ustalenie powinno nastąpić przede
wszystkim według stanu prawnego. Takie stanowisko zgodnie wyraża zarówno
doktryna, jak i judykatura (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia
2003 r., IV CK 255/02, z dnia 24 sierpnia 2011 r., IV CSK 596/10 i orzeczenia w nim
powołane, niepubl.). Zasada wzajemnego wyłączania się kryteriów przewidzianych
w art. 153 k.c. wyklucza korygowanie przebiegu granic ustalanych według stanu
prawnego poprzez włączenie kryterium ostatniego spokojnego stanu posiadania,
czy kryterium wszelkich okoliczności, zarówno co do całej granicy jak i jej
fragmentów. Utrwalone jest również stanowisko, że wątpliwość co do stanu
prawnego nieruchomości nie uzasadnia jeszcze dokonania rozgraniczenia według
kryterium ostatniego spokojnego stanu posiadania, bowiem sama wątpliwość nie
wystarczy do stwierdzenia, że stanu prawnego nie da się ustalić.
Rozgraniczenie w znaczeniu prawa cywilnego służy ustaleniu granic na
gruncie, w obrębie których właściciel może wykonywać swe władztwo w stosunku
do wyodrębnionej za pomocą linii granicznych części powierzchni ziemskiej.
Jego celem jest ustalenie przebiegu granic przez określenie położenia punktów linii
granicznych, utrwalenie tych punktów znakami granicznymi na gruncie oraz
udokumentowanie tych czynności (art. 29 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Prawo
geodezyjne i kartograficzne, Dz. U. 2010.193.1287 ze zm., dalej ustawa).
Zgodnie z art. 31 ust. 2 i 3 ustawy przy ustalaniu granic bierze się pod uwagę znaki
i ślady graniczne, mapy i inne dokumenty oraz punkty osnowy geodezyjnej.
Rodzaje dokumentów stanowiących podstawę ustalenia przebiegu granic określa
również rozporządzenie stanowiąc w § 3, 4 i 5, że są to dokumenty stwierdzające
stan prawny nieruchomości, do których się zalicza odpisy z ksiąg wieczystych
lub odpisy dokumentów znajdujące się w zbiorze dokumentów, wypisy aktów
notarialnych, prawomocne orzeczenia sądu i ugody sądowe, ostateczne decyzje
administracyjne (§ 3 ust. 1 i § 4) oraz są to dokumenty określające położenie
punktów granicznych i przebieg granic nieruchomości, do których się zalicza
5
dokumenty geodezyjne zawierające dane liczbowe do ustalenia przebiegu granic,
w tym: a) szkice graniczne, protokoły graniczne, akty ugody, b )zarysy pomiarowe
z pomiaru granic, c) szkice wyznaczenia granic działek wydzielonych w wyniku
scalenia, wymiany gruntów lub w wyniku podziału nieruchomości i d) inne
dokumenty pomiarowe, obliczeniowe i opisowe pozwalające na ustalenie przebiegu
granic (§ 3 ust. 2 i § 5 ust. 1 pkt 1 lit. a – d). W braku powyższych dokumentów
określających położenie punktów granicznych dokumentami takimi są mapy i plany
obejmujące granice albo inne elementy pozwalające na odtworzenie lub analizę
przebiegu granic, w szczególności mapy jednostkowe nieruchomości, mapy
katastralne, mapy scalenia i wymiany gruntów, plany parcelacyjne, mapa ewidencji
gruntów i mapa zasadnicza (§ 3 ust. 2 i § 5 ust. 2 lit a – f).
Przepisy powyższe nie wyczerpują wszystkich dowodów i w postępowaniu
sądowym można posłużyć się również innymi dowodami przewidzianymi
w kodeksie postępowania cywilnego. Wszystkie dowody, zarówno przewidziane
ustawą i rozporządzeniem, jak i inne zgłoszone przez strony, podlegają ocenie
sądu w ramach art. 233 § 1 k.p.c.
Przytoczona wyżej treść § 3 i 5 rozporządzenia wskazuje, że dowodom
określonym w ustępie 1 pkt 1 lit. a – d ustawodawca dał pierwszeństwo, zaś
dowody wymienione w ustępie 2 lit. a – f mogą mieć decydujące znaczenie jedynie
w braku dowodów określonych w ustępie pierwszym. Istotne znaczenie ma również
kolejność wymienionych w § 5 dowodów, która nakazuje oparcie ustalenia
przebiegu granic na dokumentach w takiej kolejności, w jakiej zostały wymienione
w przepisie i przypisanie większej mocy dowodowej temu dokumentowi,
który poprzedza następne. Przepis ten wprowadza ustawową gradację
dowodów i nie zezwala na oparcie ustalenia przebiegu granicy na dowodach
wymienionych w dalszej kolejności, jeżeli istnieją dowody wymienione w punktach
je poprzedzających.
Sąd Okręgowy wskazał, że rozgraniczenie zostało dokonane według stanu
prawnego. Zarówno przytaczając ustalenia Sądu Rejonowego, jak i w motywach
zaskarżonego postanowienia wyjaśnił, że dawniej granica biegła w linii prostej
i obecnie biegnie tak również z wyjątkiem punktów 3, 4 i 5, które wyznaczają ścianę
6
budynku i mają niewielkie odchylenie od linii prostej. Z motywów nie wynika, czy
załamanie granicy powstało wskutek usytuowania budynku zgodnie ze stanem
prawnym, czy też wskutek jego przekroczenia przy budowie i dodatkowo zostało
włączone kryterium ostatniego spokojnego stanu posiadania, czy też może jest to
stan prawny powstały wskutek zasiedzenia. Wskazać należy, że fakt, iż granica
przebiegałaby przez budynek nie stanowi o wadliwości rozgraniczenia, bowiem art.
153 k.c. nakazuje wytyczenie granicy także pod budynkiem, gdy taki jej kierunek
wypływa z tytułu własności, a nadto rozgraniczenie nie może być środkiem prawnym
służącym odwróceniu stanu szkody powstałej na skutek zabudowania sąsiedniego
gruntu poprzez ustalenie granicy w sposób prowadzący do uszczuplenia działki
sąsiedniej (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1990 r., III CRN
352/90, z dnia 26 czerwca 2002 r., III CKN 590/00, niepubl.).
Motywy rozstrzygnięcia również nie wyjaśniają, czy i jakie znaczenie
dowodowe zostało nadane protokołowi granicznemu z dnia 20 stycznia 2000 r.
(k. 93), dotyczącego wprawdzie innego postępowania o rozgraniczenie,
ale obejmującego pomiarami przedmiotową granicę i wchodzącego do
dokumentacji rozgraniczenia (§ 19 rozporządzenia). Pominięcie tego dowodu czyni
zasadny zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. Sąd Okręgowy decydujące znaczenie
dowodowe nadał mapie zasadniczej, która w świetle wskazanego wyżej § 5
ust. 2 rozporządzenia zajmuje najniższe miejsce w hierarchii dowodów określających
położenie punktów granicznych i przebieg granic nieruchomości. Nie można
uznać za wystarczające powołanie się w tym zakresie na lakoniczną opinię biegłego,
który zresztą dwukrotnie stwierdził, że opinia dotyczyła ustalenia stanu prawnego
i stanu posiadania (k. 224 i 246). Same mapy, bez powiązania ich ze
zdarzeniami prawnymi wynikającymi z czynności prawnych i dokumentami
stwierdzającymi stan prawny nieruchomości, nie mogą stanowić podstawy
rozstrzygnięcia o rozgraniczeniu. Powyższe czyni zasadne powołane w skardze
kasacyjnej zarzuty prawa materialnego, aczkolwiek odnosząc się do zarzutu
naruszenia art. 153 k.c. wskazać należy, że sąd dokonując rozgraniczenia
z zastosowaniem kryterium stanu prawnego, jest uprawniony do ustanawiania
nowych punktów granicznych, nie istniejących poprzednio, jeżeli takie ich położenie
wynika ze stanu prawnego.
7
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39815
w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
jw