Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 549/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 marca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Małgorzata Gersdorf (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z odwołania A. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 marca 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 kwietnia 2012 r.,
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2012 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację A. B. od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 21 października 2011 r., oddalającego odwołanie od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, z dnia 5 kwietnia 2011 r., w przedmiocie odmowy prawa
2
do emerytury. Ubezpieczony wywodził prawo do tego świadczenia z art. 184
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), tymczasem ustalono, że
do dnia 1 stycznia 1999 r. wykazał 29-letni okres składkowy i nieskładkowy, a jego
staż pracy w szczególnych warunkach był niższy od 15 lat.
W ocenie Sądu drugiej instancji, w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji prawidłowo ustalono na podstawie akt osobowych ubezpieczonego, że
praca wykonywana przez niego w okresie od dnia 1 września 1969 r. do dnia 30
kwietnia 1978 r. na stanowisku mechanika chłodnictwa, niewymienionym w wykazie
prac w szczególnych warunkach, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8, poz. 43 ze zm.), nie była i nie miała właściwości pracy w warunkach
szczególnych. Podczas wykonywania czynności pracowniczych polegających na
naprawie i regeneracji agregatów lodówek sprężarkowych w przedsiębiorstwach A.
i E., ubezpieczony – jakkolwiek niewątpliwie miał styczność z czynnikami
szkodliwymi – to nie stale i nie w pełnym wymiarze czasu pracy. Prace
spawalnicze, wykonywał sporadycznie; substancji chemicznych (kwasów) używał w
razie konieczności, a ze szkodliwymi gazami miał styczność ograniczoną.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez błędną wykładnię oraz niewłaściwe zastosowanie art. 32
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz § 1, 2 i
4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., w tym poz. 25 działu XIV
wykazu A załącznika przez przyjęcie, że “zgodnie z nimi nie wykonuje pracy w
warunkach szczególnych pracownik formalnie zatrudniony na stanowisku
mechanika chłodnictwa, a wykonujący w pełnym wymiarze czasu prace przy
regeneracji agregatów chłodniczych (sprężarkowych-hermetycznych) na
wydziałach zakładu będących w ruchu, w postaci rozebrania agregatu i
wypuszczenia z niego freonu, rozspawywania poszczególnych elementów, płukania
skraplacza kwasem siarkowym, przedmuchiwania sprężonym azotem, spirytusem
etylowym, benzyną ekstrakcyjną, napełniania urządzenia freonem, w ramach
wykonywania których stale przebywał w pomieszczeniach, gdzie generowany był
3
znaczny hałas i narażony był na kontakt z substancjami szkodliwymi uwalnianymi w
ramach zwykłej pracy zakładu”. Skarżący podkreślił, że w jego pracy doszło do
połączenia i nałożenia się “czynności chłodniczych” przewidzianych w różnych
działach wykazu A w dziale XIV poz. 25., tj. prace różne, a jednocześnie zarzucił
naruszenie art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, § 1, 2 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. i
poz. 83 działu III, poz. 11, 19, 38 działu IV oraz poz. 12 działu XIV wykazu A,
załącznika do rozporządzenia, przez nieuwzględnienie prac wymienionych w tych
przepisach, a przez niego wykonywanych.
Wobec zaprezentowanych twierdzeń faktycznych zarzucił naruszenie
przepisów postępowania – art. 382 k.p.c. w związku z art. 378 § 1 k.p.c. – przez
zaniechanie dokonania przez Sąd drugiej instancji własnych ustaleń dotyczących
jego pracy w warunkach szczególnych i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
oraz wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustalenie prawa do emerytury przed ukończeniem wieku 65 lat przez
mężczyznę urodzonego po dniu 31 grudnia 1948 r. wymaga - stosownie do art. 184
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych - osiągnięcia przez niego w dniu 1 stycznia 1999 r. (wejścia w życie
ustawy) okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze wymaganym w przepisach dotychczasowych do nabycia prawa do
emerytury w wieku niższym niż 60 lat. Jeżeli pracownik wykonywał prace w
szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury,
jeżeli okres zatrudnienia w szczególnych warunkach wynosi co najmniej 15 lat (§ 4
ust. 1 pkt 3 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach).
Zatrudnienie w szczególnych warunkach ocenia się według przepisów
powołanego rozporządzenia jako przepisów dotychczasowych, do których odsyła
art. 34 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Jako „przepisy dotychczasowe” Sąd Najwyższy, w uchwale z dnia 13
4
lutego 2002 r., III ZP 30/01 (OSNP 2002 nr 10, poz. 243), wskazał przepisy
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. Stwierdził,
że odesłanie dotyczy rodzajów prac, stanowisk, warunków uprawniających do
wcześniejszej emerytury. W związku z tym okresami pracy uzasadniającymi prawo
do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu, są okresy, w których
praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy
w warunkach wyszczególnionych w wykazach A i B stanowiących załącznik do
rozporządzenia. Treść wykazów stanowi odniesienie dla ustalenia wykonywania
pracy w szczególnych warunkach także po zmianie treści art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ustawą z dnia 27
marca 2003 r. ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 56, poz. 498) i wprowadzeniu
określenia pracy wykonywanej w szczególnych warunkach jako pracy o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub
otoczenia.
W związku z tym podkreślono w orzecznictwie, że do uzyskania emerytury
na podstawie art. 32 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych uprawnia wyłącznie wykonywanie
pracy na stanowisku określonym w wykazie A lub B, stanowiących załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20,
poz. 306 i z dnia 9 maja 2006 r., II UK 183/05, niepublikowany). Zasadnicze
znaczenie ma więc dostosowanie do tych przepisów treści poświadczenia
wykonywania pracy w warunkach szczególnych przez zakład pracy, dokonywane
według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów wydanych na podstawie § 1
ust. 2 rozporządzenia, lub w świadectwie pracy. Treść poświadczenia na podstawie
posiadanej dokumentacji może obejmować tylko te stanowiska, na których w
danym zakładzie pracy świadczone były prace odpowiadające charakterowi pracy
opisanemu w odpowiedniej pozycji wykazu-załącznika do rozporządzenia. Inaczej
5
mówiąc, od pracodawcy wystawiającego zaświadczenie o wykonywaniu pracy w
szczególnych warunkach wymagane jest wskazanie tylko tego stanowiska, na
którym wykonywana była praca tego rodzaju, który został wymieniony w
odpowiednim dziale załącznika-wykazu A lub B do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. Chodzi przy tym tylko o rodzaj pracy określony w § 4-15
rozporządzenia, zgodnie z przypisaniem jej do działu umieszczonego w wykazie
stanowiącym załącznik do rozporządzenia.
Dostrzegając, że w rozporządzeniu nie określa się prac wykonywanych w
szczególnych warunkach przez wskazanie stanowisk, na których praca taka jest
wykonywana, należy wskazać, że podstawą świadectwa wykonywania pracy w
warunkach szczególnych jest wskazanie danego stanowiska pracy w przepisach
resortowych wydanych na podstawie upoważnienia przewidzianego w § 1 ust. 2
rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. Przepisy te stanowiły dyrektywę dla
organów zwierzchnich lub nadzorujących zakłady pracy do prowadzenia wykazów
stanowisk wymienionych w załączniku do rozporządzenia i zawierały normy o
charakterze informacyjnym, techniczno-porządkującym, uściślającym (por. wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03, OTK-A 2004 nr 6,
poz. 57 i Dz.U. Nr 144, poz. 1530 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego
2010 r., II UK 218/09, niepublikowany).
Zakres logiczny pojęcia „rodzaj pracy”, którym posłużono się w
rozporządzeniu, obejmuje co najmniej jedno, a zwykle wiele stanowisk pracy, na
których praca co do rodzaju, wykonywanych czynności oraz charakteru narażenia
na szkodliwe czynniki została opisana w poszczególnych punktach załącznika. Nie
ma relacji odwrotnej i nie jest możliwe uznanie za pracę w warunkach szczególnych
pracy na jednym stanowisku, podczas której wykonywane są różne czynności
odpowiadające poszczególnym rodzajom pracy określonym pod różnymi pozycjami
wykazu A, załącznika do rozporządzenia. Przeciwnie, właściwa jest jedynie taka
interpretacja, którą zresztą przyjął Sąd drugiej instancji, że wykonywanie pracy w
szczególnych warunkach należy oceniać według wykazów stanowiących załączniki
do utrzymanego w mocy rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu
6
Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2004 r., II UK 337/03, OSNP 2004 nr 22, poz. 392 i
z dnia 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP 2006 nr 19-20, poz. 306).
Skarżący, przedstawiając zaświadczenie pracodawcy, wykazał, że
wykonywał pracę na stanowisku mechanika chłodnictwa w warunkach
odpowiednich do warunków określonych pod poz. 25 działu XIV wykazu A,
załącznika do rozporządzenia. To konkretne stanowisko nie zostało wymienione w
wykazie prac w warunkach szczególnych, co nie jest przeszkodą uznania pracy za
wykonywaną w takich warunkach, gdyż w przepisach rozporządzenia i wykazach
stanowiących jego załączniki nie stanowi się o konkretnych stanowiskach, lecz o
rodzajach prac wykonywanych w warunkach szczególnych. Konieczne jest jednak
wykazanie faktu wykonywania pracy o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o
znacznym stopniu uciążliwości lub wymagającej wysokiej sprawności
psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia. W
szczególności osoba, która wykonywała zatrudnienie na stanowisku pracy
niewymienionym w rozporządzeniu, a takim jest stanowisko mechanika
chłodnictwa, musi wykazać, że stale i w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywała
bieżącą konserwację agregatów i urządzeń na oddziałach będących w ruchu, w
których jako podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie, czyli
czynności określone w dziale XIV wykazu A pod poz. 25 załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
Praca skarżącego nie odpowiadała tej pozycji wykazu. Przyznał to skarżący
w skardze kasacyjnej stwierdziwszy, że na stanowisku mechanika chłodnictwa
wykonywał czynności przynależne różnym pracom w szczególnych warunkach
wymienionym w dziale III pod poz. 83, w dziale IV pod poz. 11, 19, 38 i w dziale XIV
pod poz. 12 wykazu A załącznika do rozporządzenia. Określając w ten sposób
stanowisko swojej pracy domagał się utworzenie w drodze wykładni prawa norm
ustalających stanowiska pracy w szczególnych warunkach – poza wykazem
ustalonym przez prawo – tylko ze względu na podobieństwo czynności
wykonywanych na stanowiskach pracy niewymienionych w wykazach, tymczasem
za niedopuszczalną należy uznać wykładnię § 1 ust. 1 w związku z § 4-15 oraz
poszczególnych pozycji wykazów stanowiących załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. prowadzącą do podmiotowego rozszerzenia
7
uprawnień do emerytury w wieku obniżonym. Ze względu na prawotwórczy
charakter tego wykazu, nie jest możliwe konstruowanie prac wykonywanych w
warunkach szczególnych poza wykazem, załącznikiem do rozporządzenia.
Każda praca określana jako praca w warunkach szczególnych musi
odpowiadać jednemu konkretnemu punktowi działu wykazu stanowiącego załącznik
do rozporządzenia. Nie określa rodzaju pracy świadczonej w szczególnych
warunkach zestawienie różnych prac przewidzianych w różnych działach i pod
różnymi pozycjami wykazu. Nie jest pracą w warunkach szczególnych praca na
stanowisku na którym każda z wykonywanych czynności przypisana jest innej
pozycji wykazu-załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. Praca wykonywana w szczególnych warunkach nie może być zlepkiem,
kompilacją czynności opisywanych w oddzielnych punktach wykazu. Ostatecznie
praca na stanowisku niewymienionym w wykazie prac wykonywanych w
szczególnych warunkach nie jest pracą wykonywaną w warunkach szczególnych,
która uprawnia do wcześniejszej emerytury, choćby wykonywane były na tym
stanowisku różne czynności przypisane pracom w takich warunkach, lecz dla
innych stanowiskach.
Nie jest uzasadnione pozbawienie prawa do emerytury z tytułu pracy w
szczególnych warunkach pracowników, których pełny wymiar czasu pracy wypełnia
wykonywanie nie jednego ale kilku rodzajów pracy w szczególnych warunkach,
wymienionych w wykazie A do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013 r., III UK 47/13,
niepublikowany), lecz nie jest możliwe uznanie za wykonywaną w szczególnych
warunkach pracy, której charakter i czynności nie wypełniają w całości żadnej z
prac wymienionych w załączniku do rozporządzenia.
Trafnie wprawdzie w skardze kasacyjnej wywiedziono, że w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 27 stycznia 2012 r., II UK 103/11 (niepublikowanym)
dopuszczono uznanie za wykonujących pracę w szczególnych warunkach
pracowników, których pełny wymiar czasu pracy zajmował nie jeden rodzaj pracy w
szczególnych warunkach, lecz również inne prace określone w poszczególnych
pozycjach działów wykazu, załącznika do rozporządzenia, lecz pominięto, że stan
faktyczny tej sprawy obejmował pracownika pracującego przez pół zmiany
8
(dniówki) przy spawaniu, a przez pół zmiany wykonującego prace z użyciem
substancji chemicznych. Nietrafnie zatem przytoczone stanowisko Sądu
Najwyższego odniesiono do stanu faktycznego, w którym na pracę w pełnym
wymiarze czasu pracy składały się – wskazywane przez skarżącego – czynności
właściwe dla prac wymienionych w dziale III, IV i XIV. Żadnej z tych prac skarżący
zresztą nie wykonywał stale i wszystkie nie obejmowały pełni jego czasu pracy.
Należy także zwrócić uwagę, że konieczny jest bezpośredni związek
wykonywanej pracy z procesem technologicznym właściwym dla danej pracy w
określonym dziale gospodarki (por. niepublikowane wyroki Sądu Najwyższego z
dnia 16 czerwca 2009 r., I UK 20/09 i I UK 24/09, z dnia 1 czerwca 2010 r., II UK
21/10, z dnia 19 maja 2011 r., III UK 174/10, z dnia 19 marca 2012 r., II UK 166/11 i
z dnia 14 marca 2013 r., I UK 547/12). Usystematyzowanie prac o znacznej
szkodliwości i uciążliwości w oddzielnych działach zostało powiązane z
przypisaniem poszczególnych stanowisk pracy odpowiednim gałęziom gospodarki
(np. dział I – prace w górnictwie, dział II – prace w energetyce itp.). Nie jest to
przypadkowe, gdyż konkretne stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki
szkodliwe w stopniu mniejszym lub większym, w zależności od tego, w którym
dziale przemysłu jest umiejscowione. W określeniu rodzaju pracy uzasadniającej
prawo do świadczeń na zasadach rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
1983 r. chodzi więc wyłącznie o pracę określoną w jego § 4-15, a konkretnie pod
odpowiednią pozycją wykazu-załącznika oraz o wykonywanie takiej pracy na
stanowisku przypisanym do działu przemysłu umieszczonego w wykazie
stanowiącym załącznik do rozporządzenia. Nie można uznać, że wykonywanie
tylko poszczególnych czynności przypisanych pracom w różnych działach
przemysłu powoduje takie samo narażenie na działanie szkodliwych czynników,
jakiemu podlegają pracownicy danego działu.
Nie jest wobec tego trafne stwierdzenie, że ubezpieczony w ramach swoich
obowiązków stale i w pełnym wymiarze czasu pracy był narażony na działanie tych
samych czynników, na które narażeni byli pracownicy zatrudnieni przy pracach
wymienionych w dziale III pod poz. 83, jako lutowanie płyt, blach i przewodów
ołowianych oraz metali niezależnych, dziale IV pod poz. 11, jako produkcja gazów
technicznych i napełnianie butli gazami technicznym, dziale IV, pod poz. 19, jako
9
przetwórstwo, magazynowanie, przepompowywanie, przeładunek, transport oraz
dystrybucja ropy naftowej i jej produktów, dziale IV pod poz. 38, jako prace
antykorozyjne i termoizolacyjne urządzeń i instalacji technicznych, dziale XIV pod
poz. 12, jako prace przy spawaniu i wycinaniu elektrycznym, gazowym,
atomowodorowym oraz działu XIV pod poz. 25, jako bieżąca konserwacja
agregatów i urządzeń oraz prace budowlano-montażowe i budowlano-remontowe
na oddziałach będących w ruchu, w których jako podstawowe wykonywane są
prace wymienione w wykazie A, załączniku do rozporządzenia.
Dążenie skarżącego do zakwalifikowania jego pracy jako wykonywanej w
szczególnych warunkach, skoncentrowane na dobieraniu odpowiedniego przepisu
do oceny charakteru rzeczywiście wykonywanych czynności, nie mogło się powieść
także przez czynienie zarzutu niedokonania przez Sąd drugiej instancji własnych
ustaleń co do tego, że na jego pracę na stanowisku mechanika chłodnictwa
składały się czynności właściwe dla różnych prac i stanowisk wymienionych w
załączniku do rozporządzenia, gdyż takie ustalenie było bezprzedmiotowe.
Uzasadnia to oddalenie zarzutów naruszenia art. 382 k.p.c. w związku z art. 378 §
1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną (art. 39814
k.p.c.).