Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 198/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. sp. z o.o., H. M., J. K. i K. K.
przeciwko Gminie W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 5 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej S. sp. z o.o. od wyroku Sądu Okręgowego w […]
z dnia 12 grudnia 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza na rzecz pozwanej od powódki S. sp. z o.o. kwotę
1200 (tysiąc dwieście) złotych tytułem zwrotu kosztów
procesu w postępowaniu kasacyjnym.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację powoda od wyroku
Sądu Rejonowego oddalającego powództwo o zasądzenie zadośćuczynienia oraz
sumy na cel społeczny z tytułu naruszenia dóbr osobistych powoda.
Sąd Okręgowy zaaprobował ustalony przez Sąd pierwszej instancji stan
faktyczny i przyjął go za własny. Ustalił, że od dnia 2 czerwca 2008 r. z wniosku S.
spółki z o.o. toczyło się postępowanie o ustalenie warunków zabudowy dla
inwestycji polegającej na rozbudowie budynku socjalno – magazynowego
zakończone pozytywną decyzją Burmistrza Gminy W. z dnia 6 sierpnia 2008 r., w
toku którego powódka złożyła skuteczne zażalenie na nierozpoznanie sprawy w
terminie. Z uwagi na podanie do publicznej wiadomości w dniu 27 listopada 2008 r.
o udostępnieniu do wglądu projektu zmiany studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy W., powódka pismami z dnia 6
stycznia 2009 r., 9 października 2009 r. i 2 listopada 2009 r. wystąpiła do pozwanej
Gminy o ujęcie w projekcie działki nr […], stanowiącej własność Lasów
Państwowych, jako działki przeznaczonej pod działalność przemysłową.
Dwukrotnie otrzymała odpowiedź odmowną, a następnie radny O. złożył na sesji
Rady Miejskiej w dniu 9 listopada 2009 r. wniosek o uwzględnienie wniosku
powódki. W tym dniu projekt został wycofany z porządku obrad, następnie
Burmistrz udzielił Radzie informacji, że zostały podjęte działania zmierzające do
przedstawienia projektu uwzględniającego wniosek powódki i ostatecznie w dniu 5
sierpnia 2010 r. Rada podjęła uchwałę w sprawie zmiany studium, jednak w dniu
24 sierpnia 2010 r. stwierdzono jej nieważność w wyniku postępowania
nadzorczego wszczętego przez Wojewodę […]. H. M., K. K. i J. K. w dniu 22
grudnia 2008 r. wystąpili do Burmistrza Gminy W. z wnioskiem o wydanie decyzji o
środowiskowych uwarunkowaniach dla przedsięwzięcia polegającego na budowie
stacji paliw z myjnią samochodową, stacją transformatorową oraz stosowną
infrastrukturą techniczną. Burmistrz dwukrotnie, w dniu 16 marca 2009 r. i 22
września 2009 r., wydał decyzję odmowne, które zostały uchylone przez
Samorządowe Kolegium Odwoławcze. Następnie w dniu 23 grudnia 2009 r.
przedłużył termin rozpoznania wniosku do dnia 23 stycznia 2010 r. i wskutek skargi
wnioskodawców na bezczynność Wojewódzki Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia
3
22 lipca 2010 r. zobowiązał Burmistrza do wydania w terminie jednego miesiąca
stosowanego aktu administracyjnego.
Sąd Okręgowy podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, że wskazane przez
powodową spółkę naruszenie wolności w zakresie prowadzenia działalności
gospodarczej nie należy do kategorii dóbr osobistych w rozumieniu art. 23 k.c.
W szczególności takim naruszeniem nie jest bezczynność pozwanej Gminy czy
wydawanie negatywnych dla powodów decyzji administracyjnych. Ochrony swych
praw mogą oni dochodzić w trybie przewidzianym w art. 37 i 38 k.p.a. Odnosząc się
do zakresu pojęciowego wyrażenia „ dobra osobiste” określonego w art. 23 k.c.
i opowiadając się za wielością praw podmiotowych chroniących poszczególne
dobra osobiste Sąd drugiej instancji wskazał, że zróżnicowane dobra osobiste są
wyrazem ochrony jednego najważniejszego stanu rzeczy, a mianowicie osobistego,
godnego wymiaru egzystencji człowieka. Z punktu widzenia osoby fizycznej
świadomość naruszenia jakiegokolwiek jej dobra osobistego powoduje jednakowe,
co do charakteru, dotknięcia sfery jej uczuć psychicznych, powodujące
charakterystyczne wzburzenie emocjonalne. W kontekście wskazanych uregulowań
konstytucyjnych dóbr osobistych stwierdził, że dobra osobiste, to wartości
o charakterze niemajątkowym wiążące się z osobowością człowieka, uznane
powszechnie w społeczeństwie. Wskazał również na stanowisko Sądu
Najwyższego (wyrok z dnia 19 listopada 2010 r., III CZP 79/10) zalecające
powściągliwość w kreowaniu nowych dóbr osobistych i uznał, że wskazane przez
powódkę poglądy teoretyków prawa nie podważają stanowiska Sądu Rejonowego,
bowiem również oni wskazują, że o tym, czy mamy do czynienia z dobrem
osobistym, decydują panujące w danym, społeczeństwie poglądy prawne, moralne
i obyczajowe.
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach kasacyjnych (art. 3983
§ 1
pkt 1 i 2 k.p.c.) skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzuciła naruszenie art. 23 k.c. i art. 43 k.c. poprzez
przyjęcie, że wolność gospodarcza (wolność prowadzenia działalności
gospodarczej) nie spełnia przesłanek dobra osobistego. W ramach drugiej
podstawy kasacyjnej podniosła zarzut naruszenia art. 379 pkt 5 k.p.c. przez
4
pozbawienie pozwanej możliwości obrony jej praw przez nie wezwanie strony na
rozprawę w dniu 28 listopada 2011 r. oraz na ogłoszenie wyroku w dniu 12 grudnia
2011 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności, odnosząc się do zarzutu nieważności postępowania
z powodu pozbawienia strony możliwości obrony jej praw (art. 379 pkt 5 k.p.c.),
wskazać należy, że jego uzasadnienie nie koresponduje z treścią zarzutów.
Powódka zarzuca bowiem pozbawienie strony pozwanej możliwości obrony jej
praw, zaś w uzasadnieniu podnosi argumenty wiążące to uchybienie ze stroną
powodową. Przyjmując jednak, że intencją skarżącej było wykazanie, że to
w stosunku niej zostały spełnione przesłanki określone w art. 379 pkt 5 k.p.c.,
stwierdzić należy brak podstaw do uwzględnienia zarzutu. Powódka była
reprezentowana przez dwóch pełnomocników – adwokata B. i adwokata M.
Zawiadomienie o rozprawie w dniu 26 listopada 2011 r. zostało prawidłowo
doręczone adwokatowi M. w trybie art. 139 § 1 k.p.c. poprzez dwukrotne awizo.
Ustanowienie dwóch pełnomocników nie oznacza, że pisma procesowe oraz
zawiadomienia o terminach rozpraw są doręczane każdemu pełnomocnikowi z
osobna, bowiem zgodnie z art. 141 § 3 k.p.c. doręczenie następuje do rąk tylko
jednego z nich. Kwestia komunikacji pomiędzy pełnomocnikami pozostaje poza
zakresem zainteresowania sądu również w tych wypadkach, w których jeden z
pełnomocników nie przebywa pod znanym sądowi adresem przez dłuższy czas.
Skoro przed rozprawą w dniu 28 listopada 2011 r. do sądu nie zostało skierowane
zawiadomienie, któremu z pełnomocników należy doręczać korespondencję, nie
stanowi uchybienia doręczenie jej jednemu z ustanowionych pełnomocników.
Termin ogłoszenia wyroku został podany na rozprawie, a skoro ogłoszenie wyroku
nie odbywa się na odrębnym posiedzeniu lub rozprawie sąd nie ma obowiązku
powiadamiania o tym terminie nieobecnego na rozprawie pełnomocnika
profesjonalnego lub zastępowanej przez niego strony.
Problem prawny sprowadza się w niniejszej sprawie do zagadnienia czy
swoboda działalności gospodarczej należy do kategorii dóbr osobistych
w rozumieniu art. 23 k.c. w zw. z art. 43 k.c.
5
Utrwalone jest stanowisko Sądu Najwyższego, że z uwagi na treść art. 43
k.c., w stosunku do osób prawnych możliwe jest stosowanie wprost jedynie art. 24
k.c. natomiast pozostałe przepisy o ochronie dóbr osobistych mogą być stosowane
jedynie odpowiednio. Odpowiednie stosowanie oznacza po pierwsze, że prawo
uznaje istnienie dóbr osobistych osoby prawnej, a po drugie, że wyłączone jest
automatyczne stosowanie przepisów o ochronie tych dóbr z uwagi na różnice
wynikające z odmienności strukturalnej i funkcjonalnej osób fizycznych i osób
prawnych i po trzecie, że przepis ten ma charakter blankietowy i nie przesądza,
jakie dobra osoby prawnej podlegają ochronie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
26 października 2006 r., I CSK 169/06, niepubl.).
Ochrona dóbr osobistych jest realizowana przez konstrukcję praw
podmiotowych odpowiadających poszczególnym dobrom. Zgodnie z powszechnym
poglądem doktryny na prawa podmiotowe składają się wiązki uprawnień przyznane
przez normę prawną i przez nią zabezpieczone w celu realizacji lub ochrony
interesów podmiotu. Prawa podmiotowe są także określane jako moc jednostki
uznana i zabezpieczona przez prawo, rozwijająca się z człowiekiem i z nim
gasnąca, tkwiąca w jego życiu i ciele, jego czci i wolności i bezwzględnie
i nierozerwalnie związana z podmiotem uprawnionym, albo jako sytuacja prawna
wyznaczona podmiotom przez obowiązujące przepisy. W uchwale z dnia
19 listopada 2010 r., III CZP 79/10/OSNC 2011/4/41 Sąd Najwyższy wskazał, że
dobra majątkowe wynikają z tych wartości niemajątkowych, które są ściśle
związane z człowiekiem, obejmując jego fizyczną i psychiczną integralność albo
będąc przejawem jego twórczej działalności i dobrem majątkowym jest wartość
immanentnie złączona z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależna
od jego woli, stała dająca się skonkretyzować i zobiektywizować. Dobra osobiste są
prawami bezwzględnymi, nierozerwalnie związanymi z podmiotem uprawnionym
i nie można z góry określić ich treści, bowiem zależy ona od systemu wartości
uznawanego przez porządek prawny w danym momencie.
Dobra osobiste osoby prawnej chronią pewną sferę wartości zastrzeżoną
tylko dla danej osoby prawnej i określane są zarówno w doktrynie, jak i judykaturze
jako wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować
zgodnie ze swoim zakresem działań. Dotychczasowe orzecznictwo przyjęło, że
6
osobom prawnym przysługują takie dobra osobiste jak dobre imię (dobra sława,
reputacja, autorytet), nazwa (firma), tajemnica korespondencji. Wykluczone
natomiast zostało przypisanie osobie prawnej takich dóbr osobistych, które
związane są z posiadaniem sfery odczuć, a w konsekwencji dominujący jest
pogląd, że dobra takie jak życie, zdrowie, godność, swoboda sumienia, wizerunek,
nie dają się postrzegać jako dobra osobiste przysługujące osobie prawnej. (wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2003 r., I CKN 100/01, z dnia 14 maja 2009 r.,
I CSK 440/08, z dnia 13 stycznia 2012 r., I CSK 790/10, niepubl.).
Skarżąca spółka wskazała, że pozwana naruszyła poprzez bezprawne
wykonywanie władzy publicznej jej dobro osobiste w postaci wolności działalności
gospodarczej, które w jej ocenie jest odpowiednikiem wolności osoby fizycznej.
Wolność prowadzenia działalności gospodarczej jest kategorią wolności
prawnie chronionej i jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyrokach z dnia
29 kwietnia 2003 r., SK 24/02 (OTK – A – 2003/4/33, Dz. U. 2003/83/773) i z dnia
19 stycznia 2010 r., SK 35/08 (OTK – A 2010/1/12, Dz. U. 2010/16/90), art. 20
i 22 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej gwarantują prawo podmiotowe o randze
konstytucyjnej. Istotą tej wolności jest swoboda podmiotu prawa prywatnego
podjęcia oraz wykonywania działalności gospodarczej i podejmowania w tym
zakresie działań faktycznych i prawnych, przy czym, zasadniczym celem tej
działalności jest osiągnięcie zysku. Trybunał stwierdził również, że wolność
gospodarcza stanowi podmiotowo wiązkę swobód obejmujących powyższe
uprawnienie i ustawodawca zakreśla granice korzystania z niej oraz potwierdza jej
gwarancje prawne, natomiast system prawny nie kreuje wolności gospodarczej, ani
nie przyznaje jej przedsiębiorcom. Z przepisu art. 22 Konstytucji wynika, że wolność
gospodarcza podlega ograniczeniom wprowadzonym jedynie w drodze ustawy
i znajdującym uzasadnienie w ważnym interesie publicznym. Zasada powyższa
została skonkretyzowana w art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 220, poz. 1447 ze zm.), który
stanowi, że jej podejmowanie, wykonywanie i zakończenie jest wolne dla każdego
na równych prawach z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa.
Doktryna jednolicie określa swobodę działalności gospodarczej jako publiczne
7
prawo podmiotowe o treści negatywnej, ujmując ją najczęściej jako wolność od
ingerencji państwa w obszarze działalności ekonomicznej człowieka.
Katalog dóbr osobistych określony w art. 23 k.c. jest katalogiem otwartym, co
oznacza, że w miarę rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych pewne
dobra osobiste mogą się w nim pojawiać jako nowe, a pewne mogą zostać
wyeliminowane. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w cytowanej uchwale III CZP 79/10,
w ramach istniejących instrumentów ochrony cywilnoprawnej ochrona dóbr
osobistych ma charakter wyjątkowy, w związku z czym sięganie do jej
mechanizmów powinno następować z odpowiednią ostrożnością
i powściągliwością, bez tendencji do sztucznego poszerzania katalogu tych dóbr.
Nie ma podstaw do przyjęcia, że wszystkie prawa podmiotowe o randze
konstytucyjnej, bądź ustawowej powinny być chronione za pomocą środków
wskazanych w art. 24 k.c. Sąd Najwyższy w niniejszym składzie wyraża pogląd, że
podmiotem prawa wolnościowego może być jedynie człowiek, ponieważ źródłem
wolności jako dobra osobistego jest sfera indywidualnych wartości i stanu życia
psychicznego integralnie związanych z człowieczeństwem, związana z godnością
jako immanentną cechą każdego człowieka. Osoba prawna nie posiada sfery
odczuć, a zatem odczucia, system wartości i wolna wola osób fizycznych ją
tworzących nie mogą być traktowane jako projekcja odczuć, systemu wartości
i wolnej woli osoby prawnej. W takim rozumieniu pojęcia wolnościowego prawa
osobistego osoba prawna, posiadająca wprawdzie substrat osobowy, ale
stanowiąca sztuczny twór organizacyjny, nie może być podmiotem tego prawa.
Zauważyć dodatkowo należy, że art. 6.1. ustawy z dnia 2 lipca 2004 r.
konkretyzujący zasadę swobody gospodarczej nie zawiera pojęcia „wolność
działalności gospodarczej” ale używa pojęcia „ swoboda działalności gospodarczej”,
co świadczy o tym, że ustawodawca świadomie odstąpił od określenia
gwarantowanego prawa jako prawa o charakterze wolnościowym. Podobne
stanowisko, w odniesieniu do osób prawnych, zostało wyrażone również odnośnie
do prawa osobistego w postaci godności i wolności sumienia.
W konsekwencji naruszenie, poprzez wykonywanie władzy publicznej, prawa
przedsiębiorcy będącego osobą prawną, w zakresie swobody działalności
gospodarczej nie stanowi naruszenia dobra osobistego osoby prawnej
8
w rozumieniu art. 23 k.c. w zw. z art. 43 k.c. i nie podlega ochronie na podstawie
art. 24 k.c. Prawo swobody gospodarczej powinno być chronione przede wszystkim
za pomocą środków publicznoprawnych, aczkolwiek nie można wykluczyć ochrony
za pomocą środków wskazanych w art. 24 k.c., jeżeli jego naruszenie doprowadzi
do pogwałcenia dobra osobistego, w ujęciu art. 23 k.c., przysługującego osobie
prawnej.
Zważywszy na powyższe orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c., o kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygając zgodnie z art. 108 § 1
k.p.c. oraz § 6 pkt 5 i art. 13 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej
z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).
db