Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 471/12
POSTANOWIENIE
Dnia 11 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z wniosku J. O., J. S., M. J.
o wpis w dziale IV księgi wieczystej Kw […],
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni J. O.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 15 lutego 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
2
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w Ł. oddalił apelację
wnioskodawczyni J. O. od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 11 października
2011 r., którym oddalony został jej wniosek o wpisanie w dziale IV księgi wieczystej
nr […], prowadzonej przez ten Sąd, hipotek kaucyjnych na należącym do niej
udziale wynoszącym, ½ część nieruchomości, na rzecz J. S. do kwoty 600000 zł
oraz M. J. do kwoty 300000 zł wraz z odsetkami umownymi, jako zabezpieczenia
wierzytelności z tytułu umów dotyczących tych pożyczek.
Orzeczenie oparte zostało na następujących podstawach:
Wnioskodawczyni nabyła kolejno dwa udziały w nieruchomości objętej księgą
wieczystą nr […], prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Ł. w drodze umów
darowizny zawartych w dniach: 22 grudnia 2009 r. i 18 czerwca 2010 r., każdy po ½
części. Z umowy pożyczki zawartej przez nią z uczestniczkami w dniu 2 lutego
2011 r. wynikało, że hipoteki mają obciążać jedynie udział nabyty w dniu 18
czerwca 2010 r. W dziale III księgi wieczystej wpisana została wzmianka o
wszczęciu egzekucji z udziałów w nieruchomości, należących do J. O. i J. O., w
częściach wynoszących po 9/20. Udział nabyty przez wnioskodawczynię w dniu 22
grudnia 2009 r. objęty jest zabezpieczeniem w sprawie o uznanie czynności
prawnej za bezskuteczną przez zakaz zbywania i obciążania. Sąd Okręgowy
stwierdził, że art. 65 § 2 k.w.h. nie przewiduje możliwości obciążenia hipoteką
udziału w nieruchomości, w sytuacji gdy dłużniczka jest jedynym ujawnionym w
księdze wieczystej właścicielem nieruchomości, co miało już miejsce w chwili
składania oświadczenia objętego aktem notarialnym z dnia 2 lutego 2011 r.
Ujawnienie w księdze wieczystej, że wnioskodawczyni jest właścicielką dwóch
udziałów, ma jedynie znaczenie techniczne. Nie ma przeszkód w zbyciu przez
wnioskodawczynię udziału w nieruchomości, ale prawo do obciążenia jej hipoteką
w tym zakresie nie zostało przewidziane w art. 65 § 2 k.w.h.
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni powołała podstawę naruszenia
prawa materialnego polegającego na błędnej wykładni art. 65 § 3 k.w.h.
w brzmieniu z dnia 2 lutego 2011 r. i przyjęciu, że jedyny właściciel nieruchomości,
nie ma uprawnienia do obciążenia hipoteką umowną udziału w tej nieruchomości,
3
ujawnionego w księdze wieczystej, w sytuacji gdy drugi udział został zajęty,
w wykonaniu postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia przez zakaz zbywania
udziału w tej nieruchomości. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie -
o uchylenie postanowienia i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest bezzasadna. Istota problemu związana jest z określeniem
relacji pomiędzy wpisem w księdze wieczystej własności nieruchomości,
wskazującym, że doszło do nabycia przez właściciela dwóch udziałów,
a dopuszczalnością obciążenia przez właściciela jednego z tych udziałów hipoteką.
Wymaga to w pierwszym rzędzie wskazania, czy i jaki wpływ na treść prawa
własności wywiera wpis nabycia tego prawa w drodze skupienia udziałów.
Księga wieczysta stanowi urzędowy rejestr praw rzeczowych na
nieruchomości, mający na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu i kredytu
hipotecznego. Stan prawny nieruchomości, stosownie do art. 1 i art. 16 k.w.h.,
obejmuje ogół praw rzeczowych do tej nieruchomości oraz podlegające ujawnieniu
w księdze wieczystej niektóre prawa osobiste i roszczenia. Wpis do księgi
wieczystej danych dotyczących nieruchomości i jej właściciela, jak też pozostałych
praw oraz roszczeń musi odpowiadać rzeczywistemu stanowi faktycznemu
i prawnemu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 r.,
V CSK 39/12, niepubl.). Pojęcie nieruchomości określone zostało w art. 46 § 1 k.c.,
według którego nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące
odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem
związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych
stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Do kryteriów wyodrębniających
nieruchomość należy również kryterium wieczystoksięgowe, przyjmujące, że za
nieruchomość w znaczeniu wieczystoksięgowym uważa się część powierzchni
ziemskiej objętej jedną księgą wieczystą (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 30 października 2003 r., IV CK 114/02, OSNC 2004, nr 12, poz. 201).
Znajduje to potwierdzenie w art. 24 ust. 1 k.w.h. przewidującym zasadę
prowadzenia ksiąg wieczystych opartą na systemie realnym, w którym dla każdej
4
nieruchomości prowadzona jest odrębna księga wieczysta, bez względu na zmiany
dotyczące właściciela. Prowadzenie ksiąg wieczystych przewidziane zostało
ustawą z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (j.t. Dz. U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm.) i uszczegółowione rozporządzeniami Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg
wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U Nr 102 , poz. 1122, dalej – „rozp.
Z 17 września 2001r.”) oraz z dnia 20 sierpnia 2003 r. w sprawie zakładania
i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym (Dz. U. Nr 162, poz.
1575 ze zm., dalej – „rozp. z 20 sierpnia 2003 r.). Dział II księgi wieczystej
obejmuje, zgodnie z art. 25 ust. 1 pkt 2 k.w.h., wpisy dotyczące własności
i użytkowania wieczystego. Wpis własności nie ma charakteru konstytutywnego,
a przejście własności, mające materialnoprawną istotę, wywołuje skutki prawne
niezależnie od wpisu w księdze wieczystej. Przedmiotem ujawnienia w dziale II jest
następstwo prawne po ostatniej wpisanej osobie – art. 34 zdanie drugie k.w.h.; nie
może mieć miejsca wielość wpisów, ale stosownie do § 77 rozp. z 20 sierpnia
2003 r., należy wpisać wszystkie podstawy nabycia, odnoszące się do przejścia
prawa. Konstrukcja działu II księgi wieczystej prowadzonej w systemie
informatycznym przewiduje wydzielenie odrębnej struktury (rozdział 4 rozp.
Z 20 sierpnia 2003 r.), przeznaczonej na ujawnienie udziału w prawie własności
(współwłasności), objętej podrubryką 2.2.1., w której zgodnie z § 32 rozp.
z 20 sierpnia 2003 r., wpisywany jest udział w prawie do nieruchomości, a w polu
2.2.1.1. numer udziału (§ 34 pkt 1 a rozp. z 20 sierpnia 2003 r.). Wynika to
z przyjętego założenia szczegółowości systemu informatycznego, uzewnętrzniania
danych i fikcji istnienia udziału we własności. Wobec tego pola podrubryki
2.2.1.”udział”podlegają wypełnieniu przy każdym wpisie, niezależnie od tego, czy
dotyczy on wielości podmiotów. Nawet w przypadku wpisu własności na rzecz
jednej osoby pole 2.2.1.2. „wielkość udziału” (§ 34 pkt 1 b rozp. z 20 sierpnia
2003 r.) podlega wypełnieniu, a udział jest oznaczony jako 1/1. W uregulowaniach
określających strukturę działu II księgi wieczystej, zawartych w § 32 do 34 rozp.
z 20 sierpnia 2003 r., jednolicie jest używane pojęcie udziału. Jeżeli wpis odwołuje
się do udziału w prawie ujawnionym w tym dziale, to musi to być zaznaczone
również w innym polu, przewidzianym dla ujawnienia tego prawa. W razie
5
nabywania udziałów we własności nieruchomości przez tę samą osobę,
dokonywany jest wpis każdej odrębnej podstawy nabycia z określeniem wielkości
udziału, bez wprowadzania zmian w rubryce 2.2.1. Przepisy nie przewidują
obowiązku zestawiania (zliczania) udziałów ani z urzędu, ani na wniosek. Zgodnie
natomiast z § 41 ust. 2 rozp. z 17 września 2001 r., należy przeliczyć wielkość
udziału w prawie, przy dokonywaniu kolejnego wpisu, przez sprowadzenie udziałów
do wspólnego mianownika. Podkreślenia wymaga, że celem takiego sposobu
ujawniania danych jest utrzymanie jednolitej struktury księgi wieczystej
prowadzonej w systemie informatycznym, a zatem nie ma podstaw do uznania,
że wywiera ono jakikolwiek wpływ na treść prawa własności przysługującego danej
osobie. Skutek materialnoprawny nabycia wszystkich udziałów we własności
nieruchomości polega na skupieniu ich w jedną całość i na jego zaistnienie nie ma
wpływu sposób wpisów w księdze wieczystej. Nie można podzielić stanowiska
skarżącej, że kolejno nabyte udziały zachowały samodzielność w ramach
własności. Skupienie udziałów przez jedną osobę nie prowadzi do powstania
współwłasności, która zgodnie z art. 195 k.c., zachodzi wówczas, gdy własność
jednej i tej samej rzeczy przysługuje równocześnie i wspólnie kilku podmiotom, przy
czym żadnemu z nich nie służy odrębne i wyłączne prawo podmiotowe do
wydzielonej części nieruchomości. Innym natomiast zagadnieniem jest objęcie
wcześniej istniejącego udziału zakazem obciążania i zbywania, utrzymującym się,
mimo skupienia obu udziałów przez jedną osobę. Nie ma podstaw do uznania,
że udziały podlegają odrębnemu reżimowi prawnemu zwłaszcza, że obydwa
nabyte zostały w drodze czynności prawnej tego samego rodzaju – umowy
darowizny.
W sprawie, której dotyczy skarga kasacyjna, mają zastosowanie przepisy
ustawy o księgach wieczystych i hipotece w brzemieniu obowiązującym do dnia
19 lutego 2011 r., z uwagi na to, że oświadczenie o ustanowieniu hipotek zostało
złożone przez wnioskodawczynię w dniu 2 lutego 2011 r., jak też wniosek o ich
wpis pochodzi z dnia 8 lutego 2011 r. W orzecznictwie przyjęte zostało,
że przedmiotem hipoteki jest nieruchomość w sensie fizycznym jako całość, a nie
prawo własności (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2003 r.,
IV CKN 1928/00, OSNC 2004, nr 6, poz. 90) oraz ułamkowa jej część, stanowiąca
6
cały udział współwłaściciela we współwłasności nieruchomości. Na takie
zapatrywanie wskazuje wykładnia językowa art. 65 ust. 1 i ust. 2 k.w.h. oraz
funkcjonalna, związana z istotą hipoteki polegającą na tym, że zmiany własności
nieruchomości nie mają znaczenia dla wierzyciela hipotecznego, ponieważ jej wpis
do księgi wieczystej wywołuje skutki określone w art. 84 do art. 88 k.w.h.,
gwarantujące stałość zakresu obciążenia nieruchomości i trwałość zabezpieczenia,
aż do wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności. Przyjęcie, że przedmiotem
hipoteki jest prawo własności, dawałoby możliwość obciążenia ułamkowej części
tego prawa i wówczas zbędne byłoby uregulowanie art.65 ust. 2 k.w.h. Ponadto
wskazać należy na treść art. 65 ust. 5 k.w.h., w której odesłanie do odpowiedniego
stosowania przepisów o hipotece z nieruchomości dotyczy hipotek ustanowionych
na prawach wymienionych w art. 65 ust.4 pkt 3 i 4 k.w.h., a nie dotyczy części
ułamkowej nieruchomości, ponieważ do hipoteki na niej przepisy o hipotece
z nieruchomości stosuje się wprost. W doktrynie wysunięto zapatrywanie,
że kwestią sporną jest czy przedmiotem hipoteki jest nieruchomość, czy prawo
własności, skoro treść hipoteki polega na uprawnieniu do zaspokojenia się z jej
przedmiotu, prowadzącego do pozbawienia prawa własności. Wątpliwości te nie
mogą prowadzić do zmiany przyjętego i podzielanego w rozpoznawanej sprawie
stanowiska, wobec trwałości zabezpieczenia niezależnie od prawa własności. Za
niedopuszczalne uznać należy ograniczenie przedmiotu hipoteki do niektórych tylko
działek, nawet geodezyjnie wyodrębnionych, ale objętych jedną nieruchomością.
Dotyczy to również sytuacji wydzielenia przez właściciela nieruchomości udziału
z nieruchomości stanowiącej jego własność. W aspekcie materialnoprawnym
własność nieruchomości nie może być związana z udziałami, dotyczy ona bowiem
jej całości. Obciążenie części nieruchomości dopuszczalne jest wyłącznie w trakcie
trwania współwłasności. Nie ma natomiast przeszkód do dokonania podziału
nieruchomości i ustanowienia hipoteki na nowo powstałej nieruchomości.
W piśmiennictwie prezentowany jest pogląd, że udziały we współwłasności
nieruchomości należące do tej samej osoby zachowują odrębność, jeśli podlegają
różnym reżimom prawnym, co odnoszone jest do szczególnych sytuacji nabycia
jednego udziału w drodze czynności prawnej, a drugiego udziału w drodze
spadkobrania, czy też udziału obciążonego ograniczonymi prawami rzeczowymi.
7
Mogą wówczas zaistnieć problemy związane z samodzielnością dysponowania
nimi, wynikające z faktu wspólności majątku spadkowego, czy też określeniem
pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych. Rozwiązanie tych problemów
wykracza poza ramy skargi kasacyjnej, skoro wnioskodawczyni jest wyłączną
właścicielką nieruchomości, a nabycie drugiego udziału nie było objęte odmiennym
reżimem prawnym i doprowadziło do połączenia udziałów. Powoływanie się zatem
na opisane sytuacje nie ma prawnego oparcia. Zarzut pozbawienia
wnioskodawczyni praw właścicielskich nie został bliżej umotywowany,
a stwierdzenie przez Sąd Okręgowy niedopuszczalności ustanowienia przez
właściciela nieruchomości hipoteki na udziale, który w sensie prawnym nie istnieje,
nie może być oceniony jako niezgodne z prawem.
Z powyższych względów skarga kasacyjna została oddalona na podstawie
art. 39814
w związku z art. 13 § 2 k.p.c.
es