Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 561/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w R.
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 19
kwietnia 2012 r. oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w G., którym zmieniono decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w R. z dnia 29 listopada 2010 r. w ten sposób,
że przyznano A. M. prawo do emerytury.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczona, ur. 2 maja 1954 r., w
okresie od 1 lipca 1978 r. do 16 sierpnia 1998 r. była zatrudniona w Zakładzie
Przetwórstwa Naftowego w R. na stanowiskach: pracownika magazynu (od 1 lipca
1978 r. do 30 listopada 1993 r.), stokażowego (od 1 grudnia 1993 r. do 16 sierpnia
1998 r.), a następnie wykonywała pracę na stacji benzynowej przy dystrybucji
paliw, zajmując się też wystawianiem faktur. Sąd Okręgowy wskazał, że stanowiska
pracownika magazynu i stokażowego należą do prac wymienionych w dziale IV,
poz. 19 wykazu A, stanowiącego załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.; dalej jako: rozporządzenie). W takiej sytuacji, nawet po wyłączeniu z okresu
pracy w szczególnych warunkach okresu przebywania przez ubezpieczoną na
urlopie wychowawczym od 3 lutego 1982 r. do 28 lutego 1984 r., legitymuje się ona
ponad 15 – letnim okresem pracy w warunkach szczególnych, co przy niespornych
okolicznościach wykazania się na dzień 1 stycznia 1999 r. ponad 20 – letnim
okresem składkowym i nieskładkowym oraz osiągnięcia na dzień złożenia wniosku
55 lat życia, rozwiązania stosunku pracy i nieprzystąpienia do otwartego funduszu
emerytalnego, powoduje, że spełnia warunki z art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej jako: ustawa emerytalna) do
nabycia prawa do emerytury.
Sąd odwoławczy zaakceptował stanowisko Sądu Okręgowego o
udowodnieniu przez ubezpieczoną wykonywania przez co najmniej 15 lat (do dnia 1
stycznia 1999 r.) stale i w pełnym wymiarze pracy w warunkach szczególnych
wymienionej w dziale IV, poz. 19 wykazu A, stanowiącego załącznik do
3
rozporządzenia, tj. pracy przy magazynowaniu, dystrybucji ropy naftowej i jej
produktów. Sąd ten wskazał jedynie, że karta czynności robotnika magazynowego
z dnia 1 lutego 1989 r. wskazywała na zakres obowiązków ubezpieczonej
niezwiązany z pracami magazynowymi – odbiór poczty, listów przewozowych,
zakup biletów pracowniczych, wydawanie posiłków regeneracyjnych, wobec czego
możliwe byłoby wyłączenie ze spornego okresu zatrudnienia od 1 lutego 1989 r. do
30 listopada 1993 r. (do chwili zmiany stanowiska pracy na stokażowego).
Wyłączenie tego okresu pozostaje jednak bez wpływu na ustalenie, że
wnioskodawczyni legitymuje się wymaganym okresem pracy w warunkach
szczególnych (od 1 lipca 1978 r. do 31 stycznia 1989 r. i od 1 grudnia 1993 r. do 16
sierpnia 1998 r.). Zdaniem Sądu Apelacyjnego, do okresu pracy w warunkach
szczególnych podlega bowiem wliczeniu także okres korzystania przez
ubezpieczoną z urlopu wychowawczego od 3 lutego 1982 r. do 28 lutego 1984 r.,
„albowiem w myśl art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach przy ustalaniu
okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie
uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po
dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenie z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Wskazany urlop natomiast dotyczy
okresu sprzed listopada 1991 roku”.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu drugiej instancji organ rentowy
zarzucił:
1. naruszenie prawa materialnego przez błędne zastosowanie art. 184 w
związku z art. 32 ustawy emerytalnej w związku z § 2 i § 4 rozporządzenia
przez błędne przyjęcie, że ubezpieczona posiada co najmniej 15 – letni
okres pracy w warunkach szczególnych;
2. naruszenie art. 32 ust. 1a ustawy emerytalnej przez niewłaściwe
zastosowanie i przyjęcie, że okres urlopu wychowawczego może zostać
zaliczony jako okres pracy w warunkach szczególnych;
3. naruszenie art. 233 k.p.c., przez przekroczenie granic swobodnej oceny
dowodów i dowolne przyjęcie, że w okresie od 1 grudnia 1993 r. do lipca
1998 r. ubezpieczona wykonywała stale i w pełnym wymiarze pracę w
4
warunkach szczególnych, wymienioną w dziale IV, poz. 19 wykazu A,
stanowiącego załącznik do rozporządzenia;
4. naruszenie art. 328 § 2 k.p.c., przez sprzeczność pomiędzy oceną prawną
zawartą w wyroku a poczynionymi ustaleniami faktycznymi, polegającą z
jednej strony na ustaleniu, że w okresie od 1 lipca 1978 r. do 16 sierpnia
1998 r. ubezpieczona pracowała w warunkach szczególnych stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy, a z drugiej strony przyjęcie, że w okresie od 3
lutego 1982 r. do 28 lutego 1984 r. przebywała na urlopie wychowawczym,
który nie zalicza się do pracy w warunkach szczególnych, a także, iż co
najmniej od 1989 r. do zakresu obowiązków ubezpieczonej należały nie tylko
czynności związane z pracami magazynowymi.
Skarżący wniósł o zmianę wyroku Sądu Apelacyjnego i oddalenie odwołania
ubezpieczonej, względnie o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania. Organ rentowy wniósł także o orzeczenie na podstawie
art. 39815
§ 1 w związku z art. 415 k.p.c. o zwrocie spełnionego na rzecz
wnioskodawczyni świadczenia.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pełnomocnik ustanowiony dla
ubezpieczonej z urzędu wniósł o odmowę przyjęcia skargi do rozpoznania,
ewentualnie o jej oddalenie oraz o przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej, albowiem te nie zostały uiszczone ani w całości, ani w części.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. nie może być przez Sąd Najwyższy
rozpoznany z uwagi na treść art. 3983
§ 3 k.p.c. wykluczającą z podstaw skargi
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów, której to oceny
bezpośrednio dotyczy art. 233 k.p.c. Nietrafny jest też zarzut naruszenia art. 328 §
2 k.p.c., albowiem Sąd drugiej instancji wyraźne wskazał, że nawet wyłączenie
okresu pracy ubezpieczonej od 1 lutego 1989 r. do 30 listopada 1993 r. pozostaje
bez wpływu na ustalenie legitymowania się przez ubezpieczoną co najmniej 15 –
letnim okresem pracy w warunkach szczególnych właśnie dlatego, iż w ocenie
5
prawnej tego Sądu okres urlopu wychowawczego podlegał zaliczeniu do okresu
pracy w warunkach szczególnych. Nie można zatem stwierdzić w tym zakresie
sprzeczności „pomiędzy oceną prawną zawartą w wyroku a poczynionymi
ustaleniami faktycznymi”.
Skarga kasacyjna zasługuje jednak na uwzględnienie, bowiem trafne są
zarzuty naruszenia prawa materialnego.
Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy
tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia
ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli: 1) okres zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach
dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla
kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz 2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym
mowa w art. 27 (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Takim ubezpieczonym przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku przewidzianego
w art. 32 ustawy pod warunkiem nieprzystąpienia do otwartego funduszu
emerytalnego albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych na
rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na
dochody budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku pracy - w przypadku
ubezpieczonego będącego pracownikiem (w brzmieniu obowiązującym przed 1
stycznia 2013 r.). Za dotychczasowe przepisy należy uważać przepisy
rozporządzenia. Z § 2 ust. 1 rozporządzenia wynika, że okresami pracy
uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu
są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem
Sądu Najwyższego, „ze względu na charakter omawianego świadczenia
(wcześniejsza emerytura) - przepisy rozporządzenia należy wykładać ściśle” (por.
uzasadnienie uchwały z dnia 29 września 2005 r., II UZP 10/05, OSNP 2006 nr 1-2,
poz. 21). Postulat ścisłej wykładni dotyczy oczywiście i z tego samego powodu
także przepisu art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej. W związku z tym, po pierwsze -
przewidziane w rozporządzeniu i art. 184 ust. 1 ustawy emerytalnej rozróżnienie
między okresem składkowym i nieskładkowym (zatrudnienia) a okresem
6
wykonywania pracy jako mające głęboki sens normatywny i społeczny, nie powinno
być znoszone w drodze wykładni, po drugie - zgodnie z utrwalonym orzecznictwem
Sądu Najwyższego wnioskodawczyni lub wnioskodawca są obowiązani wykazać,
że praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest
wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy (np. wyrok z dnia 15 grudnia
1997 r., II UKN 417/97, OSNP 1998 nr 21, poz. 638, zgodnie z którym „nie korzysta
z uprawnienia do emerytury przy niższym wieku emerytalnym pracownik, który nie
udowodnił, że wykonywał pracę w szczególnych warunkach i w pełnym wymiarze
czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku”). Taka kwalifikacja faktycznego
niewykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
w okresie trwania zatrudnienia jest uzasadniona charakterem prawa do emerytury
dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. Prawo to stanowi bowiem konsekwencję szybszej utraty zdolności do
zarobkowania z uwagi na szczególne warunki lub szczególny charakter pracy (por.
uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 stycznia 2000 r. K 18/99,
OTK 2000 nr 1, poz. 1). Wymóg okresu pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze winien więc odnosić się do okresu faktycznego
wykonywania takiej pracy, z pominięciem okresów wyłącznie formalnego
pozostawania w zatrudnieniu, w których pracownik - zgodnie z treścią łączącego go
z pracodawcą stosunku pracy - zajmuje stanowisko, z którym łączy się
wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
lecz w rzeczywistości pracy tej nie wykonuje, a tym samym nie jest narażony na
uciążliwość związaną z warunkami lub charakterem pracy. Okres niewykonywania
pracy nie wpływa zatem na szybszą utratę zdolności pracownika do zarobkowania.
Skoro przez pracę w szczególnych warunkach rozumie się wykonywanie
takiej pracy, a nie pozostawanie w stosunku pracy, to nie ma podstaw do zaliczenia
urlopu wychowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach, skoro
pracownik w czasie tego urlopu jest zwolniony z obowiązku świadczenia takiej
pracy w takich, szczególnych warunkach (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
czerwca 2006 r., I UK 338/05, LEX nr 375608 i postanowienie Sądu Najwyższego z
dnia 6 maja 2008 r., I UK 1/08, LEX nr 829086).
7
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, do żadnych innych wniosków nie
uprawnia treść art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym przy
ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik
otrzymał po dniu 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie lub świadczenia z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Okres korzystania z
urlopu wychowawczego przez wnioskodawczynię nie jest okresem niewykonywania
pracy w rozumieniu tego przepisu, bowiem dotyczy on wyłącznie okresów
niewykonywania pracy z powodu niezdolności do pracy, za które pracownik
otrzymał wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby lub macierzyństwa. W czasie korzystania z urlopu wychowawczego nie
przysługiwało jej bowiem wynagrodzenie za pracę. Mogła natomiast nabyć prawo
do zasiłku, stosownie do treści § 5 ust. 1 obowiązującego wówczas rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 17 lipca 1981 r. w sprawie urlopów wychowawczych
(jednolity tekst: Dz.U. z 1985 r. Nr 2, poz. 10 ze zm.), po spełnieniu wynikających z
rozporządzenia warunków. Zasiłek ten jednak nie był świadczeniem z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby lub macierzyństwa, gdyż zgodnie z
treścią art. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U.
z 1975 r. Nr 34, poz. 188 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia
1987 r., świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa obejmowały: zasiłek chorobowy, zasiłek wyrównawczy, zasiłek
porodowy, zasiłek macierzyński, zasiłek opiekuńczy i zasiłek pogrzebowy.
Niezależnie więc od tego, że z urlopu wychowawczego ubezpieczona korzystała w
latach 1982 – 1984, a więc przed datą wymienioną w art. 32 ust. 1a pkt 1 ustawy
emerytalnej, treść tego przepisu nie może świadczyć o konieczności wliczenia do
okresu pracy w warunkach szczególnych tego urlopu, bowiem nie jest on okresem
niewykonywania pracy, którego przepis dotyczy.
Zarzuty skargi kasacyjnej organu rentowego są więc uzasadnione, albowiem
wyłączenie okresu urlopu wychowawczego przy braku stanowczych ustaleń Sądu
drugiej instancji odnośnie do wykonywania przez ubezpieczoną pracy w
szczególnych warunkach od 1 lutego 1989 r. do 30 listopada 1993 r., kwestię
8
legitymowania się przez wnioskodawczynię wymaganym okresem pracy w
warunkach szczególnych pozostawia nadal niewyjaśnioną.
Odnosząc się do wniosku skarżącego o zwrot spełnionego świadczenia
wskazać zaś należy, że zgodnie z art. 415 zdanie pierwsze k.p.c., uchylając lub
zmieniając wyrok wskutek uwzględnienia skargi o wznowienie postępowania, sąd
na wniosek skarżącego w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie orzeka o
zwrocie spełnionego lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu
poprzedniego. Natomiast stosownie do art. 39815
§ 1 zdanie drugie k.p.c., przy
ponownym rozpoznaniu sprawy spowodowanym wydaniem przez Sąd Najwyższy
orzeczenia kasatoryjnego, sąd stosuje odpowiednio art. 415 k.p.c. Przepis
art. 39815
§ 1 zdanie drugie k.p.c. dotyczy orzekania restytucyjnego zgodnie z
zasadami określonymi w art. 415 k.p.c. przez sąd ponownie rozpoznający sprawę,
a nie przez Sąd Najwyższy. Orzeczenie Sądu Najwyższego wydane zgodnie z
art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c. nie kończy bowiem postępowania w sprawie w
rozumieniu tego przepisu. Tymczasem dyspozycja art. 415 k.p.c. odnosi się do
orzeczeń kończących postępowanie w sprawie i jest to istotą tej regulacji. Sąd
Najwyższy ma obowiązek odpowiedniego stosowania art. 415 k.p.c. tylko w
orzeczeniach kończących postępowanie w sprawie, co jasno wynika z art. 39816
i
art. 39819
k.p.c. oraz z porównania tych przepisów z art. 39815
§ 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c. i art. 39821
w związku z art. 108 § 2 k.p.c.