Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 338/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 czerwca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Andrzej Wróbel (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
SSN Herbert Szurgacz
w sprawie z odwołania K. N.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w Ł.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 6 czerwca 2006 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 sierpnia 2005 r., sygn. akt (..),
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie:
Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział w Ł. decyzją z dnia 30 grudnia
2003 r. odmówił K. N. prawa do emerytury „nauczycielskiej” uznając, że nie spełniła
ona warunków koniecznych do przyznania świadczenia, gdyż nie udowodniła 20 lat
pracy w szczególnych warunkach. Organ rentowy nie uwzględnił okresów, w
2
których wnioskodawczyni pobierała zasiłek chorobowy, okresów urlopu
wychowawczych oraz okresów urlopu dla poratowania zdrowia.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Ł. wyrokiem z
dnia 16 września 2004 r. (...) zmienił decyzję organu rentowego i przyznał
wnioskodawczyni prawo do emerytury od dnia 29 grudnia 2003 r.
Sąd stwierdził, że art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela wymaga do uzyskania
emerytury nauczycielskiej 20 lat pracy w zawodzie nauczyciela, co jest
równoznaczne z pozostawaniem nauczyciela w stosunku pracy na tym stanowisku.
Sąd uznał, że pozwala to na zaliczenie do stażu pracy wnioskodawczyni
wykonywanej w szczególnych warunkach okresów, w których wnioskodawczyni
pobierała zasiłek chorobowy, okresów urlopu wychowawczych oraz okresów urlopu
dla poratowania zdrowia, co w konsekwencji spowodowało, że udokumentowała
ona wymagany dwudziestoletni okres pracy w szczególnych warunkach,
uprawniający do nabycia prawa do emerytury. Sąd powołał się na uchwalę SN z 27
listopada 2003 r. (III UZP 10/03), z której wynika że do okresu pracy zalicza się
nauczycielom okres przebywania na zasiłkach chorobowych oraz urlopie na
poratowanie zdrowia.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 18 sierpnia 2005 r. zmienił zaskarżony
apelacją organu rentowego powyższy wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił
odwołanie.
Sąd uznał, ze okres pobierania zasiłku chorobowego i okres urlopu na
poratowanie zdrowia zalicza się do stażu pracy w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze; do tego stażu nie wlicza się natomiast okresu
przebywania na urlopie wychowawczym. W ocenie Sądu okres urlopu
wychowawczego jest przerwą w pracy rodzajowo odmienną od okresu przerwy
spowodowanej chorobą (porodem) i korzystaniem z wynagrodzenia lub świadczeń
z ubezpieczenia społecznego z tego tytułu, jak i przerwy z powodu urlopu dla
poratowania zdrowia, wykorzystywanego w celu odzyskania sił dla danego
wykonywania pracy. W okresie przerwy w pracy związanej z wykorzystywaniem
urlopu wychowawczego aktywność ubezpieczonego nakierowana jest na działania
niemające związku nie tylko z wykonywaniem pracy w rozumieniu jej świadczenia,
ale także pozostawania w zatrudnieniu. Powoduje to, że wnioskodawczyni nie
3
udowodniła wymaganych dwudziestu lat pracy w zawodzie nauczyciela, a tym
samym nie przysługuje jej prawo do emerytury.
Wnioskodawczyni zaskarżyła powyższy wyrok w całości skargą kasacyjną, w
której zarzuciła naruszenie prawa materialnego poprzez błędną wykładnię art. 88
ust. 1 Karty Nauczyciela w związku z art. 2 Konstytucji RP, art. 186-1866
k.p. w
związku z art. 5 k.p. oraz art. 67a-67c Karty Nauczyciela, a także w związku z art.
61 ustawy z dnia 27 kwietnia 1972 r. – Karta praw i obowiązków nauczycieli (Dz.U.
Nr 16 poz. 114) oraz w związku z art. 11 ust. 2 pkt 11 i art. 50 ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40
poz.267), a także § 15 w związku z § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent
inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.) i niezaliczenie do okresu
pracy w zawodzie nauczyciela okresu pozostawania na urlopach wychowawczych;
wskazując na powyższe podstawy kasacyjne wniosła o zmianę zaskarżonego
wyroku i przyznanie prawa do emerytury od dnia 29 grudnia 2003 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1.Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw.
2. W rozpoznawanej sprawie jest sporne, czy okres urlopu wychowawczego
zalicza się do okresu 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, o
którym mowa w art. 88 ust. 1 Karty nauczyciela.
3. Odnośnie do kwestii temporalnych należy podnieść, że podstawę
roszczeń powódki stanowi niewątpliwie przepis art. 88 Karty Nauczyciela w
brzmieniu obowiązującym w dniu złożenia wniosku o przyznanie prawa do
emerytury i dniu wydania decyzji organu rentowego o odmowie przyznania prawa
do tego świadczenia, tj. w dniu 30 grudnia 2003 r. Gdy chodzi natomiast o prawną
kwalifikację urlopu wychowawczego jako okresu, który mógłby być ewentualnie
zaliczony do okresu wykonywania pracy w szczególnym charakterze, to miarodajne
4
są w tym zakresie stosowne przepisy prawne obowiązujące w czasie korzystania
przez wnioskodawczynię z prawa do urlopu wychowawczego. W związku z tym
chybione jest powołanie jako podstawy skargi kasacyjnej przepisu art. 61 ustawy z
dnia 27 kwietnia 1972 r. – Karta praw i obowiązków nauczycieli (Dz.U. Nr 16 poz.
114), który w niniejszej sprawie nie ma zastosowania, bowiem sprawa dotyczy
prawnej kwalifikacji urlopu wychowawczego udzielonego wnioskodawczyni od 25
września 1985 r. do 31 sierpnia 1986 r. i od 1 września 1987 r. do 31 sierpnia 1990
r., czyli w okresie, w którym wskazana ustawa już nie obowiązywała, ponieważ
utraciła moc obowiązującą w zakresie dotyczącym nauczycieli ( art. 101 ust. 1) z
dniem ogłoszenia Karty Nauczyciela (art. 102), tj. z dniem 1 lutego 1982 r.
Podobnie, w sprawie nie mają zastosowania przepisy art. art. 67a-67c Karty
Nauczyciela, które wprawdzie regulują zasady udzielania i wykorzystywania prawa
do urlopu wychowawczego, jednakże weszły w życie z dniem 1 stycznia 2004 r.
(art. 3 w związku z art. 20 ustawy z dnia 14 listopada 2003 r. o zmianie ustawy –
Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 213, poz. 2081), a
więc z istoty rzeczy nie mogą one dotyczyć urlopu wychowawczego udzielonego
wnioskodawczyni w latach 1986 – 1990. Wreszcie, do wnioskodawczyni ur. 26
kwietnia 1950 r. nie mają zastosowania przepisy art. 32 i 33 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, które regulują status
ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r.
4. W związku z zarzutem naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu § 15
w związku z § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego oraz wzrostu emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U.
Nr 8 poz. 43) należy wskazać, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego ujawniła się
rozbieżność odnośnie do dopuszczalności stosowania przepisów tego
rozporządzenia do roszczeń nauczycieli opartych na przepisie art. 88 ust. 1 Karty
Nauczyciela. W uzasadnieniu wyroku z dnia 30 lipca 2003 r. II UK 323/02 (OSNP
2004/11/197) Sąd Najwyższy stwierdził, że „wykładnia historyczna i systemowa
prowadzą do niebudzącego wątpliwości wniosku o autonomicznym, pełnym i
wyczerpującym określeniu "wykonywania pracy w szczególnym charakterze",
5
zawartym w Karcie Nauczyciela, co wyklucza nie tylko potrzebę, ale też możliwość
sięgania do innych przepisów (wykonawczych), zawierających warunki dodatkowe
określania pracy nauczycielskiej.” Odmienne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 5 maja 2005 r. II UK 219/04 (OSNP 2005/22/361), w którym
dokonując wykładni przepisu § 2 powyższego rozporządzenia w związku z art. 88
ust. 1 Karty Nauczyciela zdefiniował pojęcie „wykonywania pracy w szczególnym
charakterze.” Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela
ten ostatni pogląd i rozważy powyższy zarzut.
5. Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia zaskarżonym wyrokiem przepisu
art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela
6. Przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela zmieniał się wielokrotnie. W
spornym okresie urlopu wychowawczego ( w latach 1985 – 1990) przepis ten
stanowił, że „Nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat
zatrudnienia I kategorii, zaś nauczyciele klas, szkół, placówek i zakładów
specjalnych - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat zatrudnienia I
kategorii w szkolnictwie specjalnym, mogą - po rozwiązaniu na swój wniosek
stosunku pracy - przejść na emeryturę. W stanie prawnym obowiązującym w dniu
wydania zaskarżonej decyzji organu rentowego przepis ten miał następujące
brzmienie: „ Nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat
wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś nauczyciele klas, szkół,
placówek i zakładów specjalnych - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym
20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym,
mogą - po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy - przejść na emeryturę.”
7. Powyższe zmiany w stanie prawnym mogą mieć znaczenie dla wykładni
przepisu art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela w brzmieniu obowiązującym w dniu 30
grudnia 2003 r., bowiem o ile przepis ten w poprzednim stanie prawnym posługiwał
się terminem „ zatrudnienie”, o tyle w obecnym brzmieniu posługuje się
sformułowaniem „wykonywanie pracy”, a ponadto wyraźnie odróżnia
„trzydziestoletni okres zatrudnienia” od „20 lat wykonywania pracy w szczególnym
6
charakterze” Należy również wskazać, że przepis § 15 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego oraz wzrostu
emerytur i rent inwalidzkich dla pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43) wyraźnie zalicza
nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników spełniających wymienione w
tym przepisie przesłanki do kręgu osób „wykonujących prace w szczególnym
charakterze” i uprawnionych do nabycia prawa do emerytury na zasadach
określonych w § 4 rozporządzenia. Rozporządzenie to, co jest istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy, podobnie jak przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela,
rozróżnia między okresem zatrudnienia a okresem wykonywania pracy i zawiera
legalne definicje „okresu zatrudnienia” i „okresów pracy”. I tak za okres zatrudnienia
uważa się okres liczony łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczalnymi do okresu
zatrudnienia (§ 3), natomiast okresami pracy są okresy, w których praca w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy (§ 2).
8. W związku z powyższym należy stwierdzić, że zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego, „ze względu na charakter omawianego
świadczenia (wcześniejsza emerytura) - przepisy rozporządzenia należy wykładać
ściśle” (uzasadnienie uchwały z dnia 29 września 2005 r. II UZP 10/05 OSNP
2006/1-2/21). Postulat ścisłej wykładni dotyczy oczywiście i z tego samego powodu
także przepisu art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela. W związku z tym, po pierwsze –
przewidziane w rozporządzeniu i art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela rozróżnienie
między okresem zatrudnienia a okresem wykonywania pracy jako mające głęboki
sens normatywny i społeczny, nie powinno być znoszone w drodze wykładni
(odmiennie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 lipca 2003 r. II UK 323/02, w którym
stwierdził, że „wykonywanie tej pracy w rozumieniu art. 88 ust. 1 Karty jest
równoznaczne z pozostawaniem nauczyciela w stosunku pracy na takim
stanowisku i nie ma podstaw do rozróżniania pojęć "wykonywania pracy" i
"zatrudnienia".), po drugie – zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu
Najwyższego wnioskodawczyni lub wnioskodawca są obowiązani wykazać, że
praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana
7
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy ( np. wyrok z dnia 15 grudnia 1997 r. II
UKN 417/97, OSNP 1998/21/638, zgodnie z którym „Nie korzysta z uprawnienia do
emerytury przy niższym wieku emerytalnym pracownik, który nie udowodnił, że
wykonywał pracę w szczególnych warunkach i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku (§ 2 ust. 1 rozporządzenia z dnia 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.).”)
9. Przepis § 2 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. wymaga aby praca w
tym charakterze była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 5 maja 2005 r. II UK 219/04 (OSNP
2005/22/361) uznał, że „nie chodzi tu oczywiście o stałe i nieprzerwane
wykonywanie określonych w umowie o pracę czynności, gdyż jest to
niesprawdzalne. Dla spełnienia wymaganego warunku wystarczające jest
powierzenie pracownikowi w umowie o pracę obowiązków wykonywania stałej
pracy uznawanej za pracę w szczególnym charakterze i wykonywanie tej pracy
przez pracownika. Wykonywaniem pracy w szczególnym charakterze są również
przerwy w pracy spowodowane różnymi przyczynami, czy to leżącymi po stronie
pracodawcy, czy wynikającymi z przepisów (urlop wypoczynkowy, niezdolność do
pracy z powodu choroby), za które pracownikowi wypłacono wynagrodzenie.
Wykonywanie pracy w rozumieniu omawianego przepisu należy rozumieć jako
wykonywanie umowy o pracę, a w treści tego pojęcia mieszczą się także
usprawiedliwione nieobecności w pracy.” W konsekwencji Sąd Najwyższy przyjął,
że „do okresu pracy w szczególnym charakterze, o którym mowa w art. 88 ust. 1
ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz. U. z 2003
r. Nr 118, poz. 1112 ze zm.) wlicza się okresy niezdolności do pracy z powodu
choroby i macierzyństwa oraz okresy urlopu udzielanego dla poratowania zdrowia
sprzed 1 lipca 2004 r., to jest sprzed dnia wejścia w życie art. 32 ust. 1a ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), dodanego
ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 121,
8
poz. 1264).” Podobnie Sąd Najwyższy w powołanym wyżej wyroku z dnia 30 lipca
2003 r. II UK 323/02, w którym uznał, że „przerwy w pracy spowodowane czasową
niezdolnością do jej świadczenia w związku z chorobą (porodem) i korzystaniem z
wynagrodzenia lub świadczeń z ubezpieczenia społecznego z tego tytułu, są
okresami, w których nauczyciel zachowuje status osoby wykonującej pracę w
szczególnym charakterze. To samo dotyczy urlopu dla poratowania zdrowia,
pomyślanego jako okres powstrzymywania się od pracy, niezbędny do regeneracji
sił i zapewnienia możności dalszego wykonywania pracy, i z tego względu jest
samo przez się zrozumiałe, że nie może być traktowany inaczej niż okres
zatrudnienia, ze wszystkimi związanymi z tym uprawnieniami.”
10. Sąd Najwyższym w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę jest
zdania, że do okresu pracy w szczególnym charakterze, o którym mowa w art. 88
ust. 1 Karty Nauczyciela, nie wlicza się okresu urlopu wychowawczego. Zgodnie
bowiem z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego przez pracę nauczyciela
wykonywaną w szczególnym charakterze rozumie się pracę wykonywaną w
charakterze nauczyciela, wychowawcy lub innego pracownika pedagogicznego w
przedszkolu, szkole lub innej placówce wymienionej w art. 1 ust. 1 ustawy (por.
uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1984 r., III UZP
8/86, OSNCP 1986/12, poz. 193, uchwała z dnia 23 stycznia 1986 r., III UZP 56/85,
OSNC 1986 nr 12, poz. 203; II UK 323/02). Skoro przez pracę w szczególnych
warunkach rozumie się wykonywanie pracy o określonym charakterze, a nie
pozostawanie w stosunku pracy, nie ma podstaw do zaliczenia urlopu
wychowawczego do okresu pracy w szczególnych warunkach, skoro pracownik w
czasie tego urlopu jest zwolniony z obowiązku świadczenia takiej pracy w takich,
szczególnych warunkach. Ponadto, w okresie urlopu wychowawczego pracownik
jest zwolniony z obowiązku świadczenia pracy w celu umożliwienia pracownikowi
sprawowania osobistej opieki nad małym dzieckiem ( wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 4 kwietnia 2002 r. I PKN 11/01 Prokuratura i Prawo 2003 nr 3 s. 41). Cel
urlopu wychowawczego jest więc inny od celu urlopu macierzyńskiego, zwolnienia z
obowiązku świadczenia pracy z powodu choroby lub urlopu dla poratowania
zdrowia. Urlop wychowawczy nie jest okresem niezbędnym do regeneracji sił i za-
pewnienia możności dalszego wykonywania pracy, jak powyższe okresy. Należy
9
mieć nadto na uwadze, że z orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, iż urlop
bezpłatny udzielony nauczycielowi przez szkołę na pełnienie z wyboru funkcji
burmistrza lub jego zastępcy oraz okres odbywania wojskowego przeszkolenia
studentów nie podlegają na podstawie art. 174(1) § 2 k.p. wliczeniu do okresu
pracy w szczególnym charakterze nauczyciela (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13
stycznia 2001 r. II UK 122/04, OSNP 2005/15/232). Okresy te zaliczana są jedynie
do ogólnego stażu pracy. Przyjmuje się, iż ubiegając się o wcześniejszą emeryturę
nauczyciel powinien wykazać dwudziestoletni okres pracy, w okresie którego
wykonywał obowiązki, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela, a w
szczególności zadania dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze związane z powie-
rzonym mu stanowiskiem nauczyciela (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia
2001 r. II UK 122/04). Wreszcie, uprawnienie do wcześniejszej emerytury jest
swoistym przywilejem przysługującym osobom, które przez określony czas
wykonywały pracę w tzw. szczególnych warunkach lub charakterze. Ponadto, w
okresie, w którym wnioskodawczyni korzystała z urlopu wychowawczego przyjęty
był pogląd, że z istoty urlopu bezpłatnego wynika, że w tym okresie następuje
zawieszenie podstawowych praw i obowiązków stron wynikających ze stosunku
pracy, jeżeli przepis wyraźnie nie stanowi inaczej. Okres ten bowiem nie jest - co do
zasady - okresem prawnie równoważnym ze świadczeniem pracy. Toteż
pracownica w okresie urlopu wychowawczego nie (…) zachowuje prawa do
wynagrodzenia za pracę…( wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1987 r. I PR
30/87 OSNC 1988/12/181).
Biorąc powyższe pod rozwagę, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
.
/tp/