Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 445/12
POSTANOWIENIE
Dnia 26 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z wniosku J. S.
przy uczestnictwie M. S. – S. i in.,
o zasiedzenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 26 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni i uczestniczki postępowania J. S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 29 lutego 2012 r., sygn. akt […],
uchyla zaskarżone postanowienie w punktach I a, 2 - w części
oddalającej wniosek w zakresie udziałów we własności
nieruchomości objętej wnioskiem, przysługujących A. M. S. i
Skarbowi Państwa - i 3 oraz w punktach III i IV, i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w Ł. do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Postanowieniem z dnia 27 maja 2011 r. w sprawie z wniosku J. S. z
udziałem M. S., J. S., D. S., D. S., D. S., K. . i Skarbu Państwa - Starosty Z. o
zasiedzenie, Sąd Rejonowy w Z. stwierdził, że wnioskodawczyni nabyła z mocy
prawa przez zasiedzenie udziały we współwłasności nieruchomości położonej w A.
przy ul. W. […], objętej prowadzoną przez Sąd Rejonowy w Z. księgą wieczystą o
numerze KW […], stanowiącą działkę ewidencyjną o numerze 105 i powierzchni
0,4076 ha: udział wynoszący ¼ w miejsce A. M. S. z dniem 31 października 2010 r.
oraz udział wynoszący ½ w miejsce M.J. Ż. z dniem 1 października 2008 r.; oddalił
wniosek w pozostałej części oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania.
Ustalił, że dla nieruchomości objętej wnioskiem o zasiedzenie, położonej
w A. przy ul. W., Sąd Rejonowy w Z. prowadzi księgę wieczystą numer KW […].
Współwłaścicielami tej nieruchomości byli R. i A. małż. S. do ½ oraz J. i A. małż. J.
do ½. W dziale II KW jako właściciele ujawnieni są M.J. Ż. do ¼, M. J. J. (Ż.) do ¼,
czyli łącznie do ½ jako następczyni małż. J. A. M. S. do ¼ i H. J. S. (teść
wnioskodawczyni) do ¼ części, jako następcy małż. S. Z kolei następcami
prawnymi właścicieli wieczystoksięgowych są uczestnicy: po J. Ż. (J.) zmarłej 24
kwietnia 1978 r. - Skarb Państwa, po A.M.S. zmarłej 31 października 1980 r.: H. G.,
która zmarła 5 sierpnia 2006 r. i po niej dziedziczy córka D. S., D. S. i M. S., który
zmarł w 2005 r. i po nim dziedziczy na podstawie testamentu żona D. S. Po H. J. S.
zmarłym 17 grudnia 1989 r. dziedziczyli żona R. (zmarła w 1990 r.), oraz synowie:
H. S. (mąż wnioskodawczyni - zmarł 13 czerwca 2002 r.), a po nim
wnioskodawczyni J. S. i córki M. S. i J. S., oraz W. S. (zmarł 1 maja 1999 r.),
po którym dziedziczy córka K. S.
A. S. po wojnie wyszła za maż i wyjechała z A., dokąd przyjeżdżała w czasie
letnim do końca lat 70-tych. Od 1963 r. upoważniła jednego z lokatorów – M. P.,
aby pobierał dla niej czynsz od pozostałych lokatorów. W okresie pobytu na
nieruchomości A. S. spotykała się z bratem H. J. S. i ustalali wspólnie kwestie
dotyczące zarządu, remontów i opłat. Pod koniec życia w związku ze stanem
zdrowia przekazała administrację nieruchomością bratu H. J. S., ale nie wyzbyła się
własności nieruchomości - do końca życia tam przyjeżdżała i była zameldowana.
Jej następcy prawni nie zajmowali się nieruchomością, nie zgłaszali żadnych
3
roszczeń do wnioskodawczyni, jej męża lub teścia w związku z posiadaniem przez
nich nieruchomości. M. Ż. wyjechała do W. w latach 70-tych. Do swojej śmierci
brała aktywny udział w zarządzaniu nieruchomością w A. - doradzała A. S. i H. J.S.
w kwestiach finansowych, partycypowała w kosztach utrzymania nieruchomości. Co
roku wszyscy współwłaściciele rozliczali się z dochodów uzyskanych z
nieruchomości, kontaktowali się ze sobą w ważniejszych sprawach i decyzjach
dotyczących zarządu. Następca prawny M. Ż. - Skarb Państwa nie interesował się
nieruchomością, nie wykonywał żadnych właścicielskich uprawnień w ramach
przejętego udziału.
Nieruchomość zabudowana jest budynkiem mieszkalnym - kamienicą
z ośmioma lokalami oraz budynkiem gospodarczym i komórkami w głębi podwórka.
Po wojnie, gdy H. J. S. wrócił z obozu koncentracyjnego, wszystkie lokale
mieszkalne zajmowali lokatorzy. Przystosował on dla swoich potrzeb budynek
gospodarczy w głębi podwórka, w którym zamieszkał wraz z rodziną. Jego synowie
H. S. i W. S. ożenili się w 1972 r. Początkowo zamieszkali z rodzicami. W 1976 r.
W. S. z rodziną wyprowadził się, a na nieruchomości wraz z rodzicami zostali syn
H. S. z żoną (wnioskodawczynią) i później z ich dziećmi. W 1982 r. W. S. rozstał się
z żoną i wrócił na nieruchomość, gdzie zamieszkiwał do śmierci w 1999 r. W. S.
spisał poświadczone w Urzędzie Gminy i Miasta A. w dniu 8 listopada 1990 r., że
„ze względu na fakt nie zamieszkiwania na stałe w posesji przy ul. W. w A. nie
zarządza nią oraz nie poniósł żadnych kosztów związanych z przeprowadzeniem
spadku. Ewentualne dochody z w/w posesji w częściach równych ceduje na
pozostałych współwłaścicieli zamieszkanych w przedmiotowej posesji i
składających zeznania podatkowe”. Po śmierci kuzynki M. Ż. i siostry A.S., H. J. S.
zarządzał nieruchomością do swojej śmierci w dniu 17 grudnia 1989 r. Sam
podejmował decyzje, pomagał mu syn H. junior, który przejął po ojcu zarząd
i posiadanie nieruchomości. Od połowy lat 70-tych H. J. S. zaczął chorować, bywał
w szpitalach. Bieżącym utrzymaniem nieruchomości, remontami, pobieraniem
czynszu od lokatorów zajmował się w tym czasie na jego zlecenie syn H. S. i jego
żona (wnioskodawczyni). Po śmierci H. S. w dniu 13 czerwca 2002 r. władztwo nad
nieruchomością przejęła wnioskodawczyni. Żona H. J.S. – R. zmarła 23 listopada
1990 r., z tym, że ona nie zajmowała się sprawami nieruchomości, prowadziła dom.
4
Od 1961 r. na terenie A. został wprowadzony szczególny tryb najmu.
Nieruchomość umieszczona została w wykazie budynków podlegających pod
publiczną gospodarkę lokalową. Od 1951 r. decyzjami administracyjnymi o
przydziale zostało zasiedlonych na nieruchomości 10 rodzin. Czynsz od nich
pobierał właściciel nieruchomości. Ostatni lokatorzy wyprowadzili się w 1996 r., a
zmarli w 2004 r. Podatki od 1987 r. figurują na nazwisko H. S.
W ocenie Sądu Rejonowego, wnioskodawczyni J. S. jest posiadaczką
nieruchomości w złej wierze, obecnie sprawuje samoistne posiadanie, gdyż
wykonuje w odniesieniu do nieruchomości wszystkie uprawnienia i obowiązki, jak
właściciel. Właściciele „wieczystoksięgowi” do końca życia nie wyzbyli się prawa do
nieruchomości w ramach przysługujących im udziałów we współwłasności.
Po śmierci M. Ż. i A. S. ich następcy prawni nie interesowali się nieruchomością, a
posiadanie w ramach ich udziałów przejął najpierw H. J. S., a następnie jego syn H.
S. i po nim wnioskodawczyni. W konsekwencji doszło do zasiedzenia przez
wnioskodawczynię udziałów A.S. i M. Ż. Termin zasiedzenia w stosunku do A. S.
biegł od daty jej śmierci i upłynął z dniem 31 października 2010 r. Po M. Ż. spadek
odziedziczył Skarb Państwa. Wobec wyłączenia możliwości zasiedzenie
nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa do dnia 1 października
1990 r. termin zasiedzenia biegnie od tego dnia. Może on ulec skróceniu o czas
zasiedzenia przed 1990 r., lecz nie więcej niż o połowę. Ponieważ przez 1990 r.
okres zasiedzenia przeciwko Skarbowi Państwa biegł od 24 kwietnia 1978 r., a więc
przez 12 lat, to o ten czas ulega skróceniu okres potrzebny do zasiedzenia liczony
od dnia 1 października 1990 r. W związku z tym wnioskodawczyni zasiedziała
udział M. Ż. z dniem 1 października 2008 r. Wniosek o zasiedzenie w zakresie
udziału H. S. został oddalony z tej przyczyny, że wnioskodawczyni jest częściowo
współwłaścicielką tego udziału z tytułu dziedziczenia po nim, a zatem w tym
zakresie przysługuje jej prawo własności. Ponadto H. J. S. zmarł w 1989 r., zatem
30-letni termin zasiedzenia upływa z dniem 17 grudnia 2019 r.
Postanowieniem z dnia 29 lutego 2012 r., Sąd Okręgowy w Ł. na skutek
apelacji wnioskodawczyni J. S. oraz uczestników: D. S. i Skarbu Państwa - Starosty
Z. oraz zażalenia uczestniczki K. S. od postanowienia Sądu Rejonowego w Z. z
dnia 27 maja 2011 r. zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że stwierdził,
5
że J. S. nabyła z dniem 1 listopada 2010 r. przez zasiedzenie własność udziałów w
wysokości: 1/24 części należących do A. M. S. (pkt I.1a) i 1/12 części należących
do Skarbu Państwa, poprzednio M. J. Ż. - w nieruchomości położonej w A. przy
ulicy W. , dla której Sąd Rejonowy w Z. prowadzi księgę wieczystą KW […] (pkt
I.1b); oddalił wniosek w pozostałej części (pkt I.2); oddalił apelację uczestników w
pozostałym zakresie oraz apelację wnioskodawczyni w całości (pkt II); oddalił
zażalenie uczestniczki K. S. (pkt III) oraz rozstrzygnął o kosztach postępowania za
pierwszą i drugą instancję (pkt I.3 i IV).
Sąd Okręgowy uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji, w szczególności odnośnie do terminu wyzbycia się przez H. J. S.
posiadania samoistnego nieruchomości na rzecz syna – H. S. i wnioskodawczyni.
Nie wykazano, aby W. S. wyzbył się własności nieruchomości na rzecz brata – H.
S. i wnioskodawczyni. W. S. zamieszkiwał na nieruchomości od 1992 roku do swej
śmierci w 1999 r. Choć nie zajmował się jej zarządzaniem i złożył oświadczenie o
przekazaniu dochodów uzyskiwanych z nieruchomości na pozostałych
współwłaścicieli, to nie można z powyższych okoliczności wywodzić, że przekazał
również władztwo nad rzeczą. W odniesieniu do apelacji uczestnika postępowania
Skarbu Państwa - Starosty Z. uznał, że ograniczenie w zakresie nakazu
wynajmowania lokali osobom skierowanym przez radę narodową w związku z
objęciem budynku publiczną gospodarką lokalami nie spowodowało zmiany
charakteru posiadania jako samoistnego wykonywanemu przez H. J. S. Oceny tej
nie zmienia także okoliczność, że H. S. opłacał podatki za całą nieruchomość od
1987 r. W konsekwencji prawidłowe było ustalenie, że od śmierci A. S. (31
października 1980 r.) władztwo nad całą nieruchomością objął H. J. S., który
posiadał nieruchomość samoistnie do swej śmierci w dniu 17 grudnia 1989 r. Po tej
dacie posiadaczem samoistnym stał się jego syn H. S., a po jego śmierci w dniu 13
czerwca 2002 r. jego żona J. S.
Odnosząc się do podniesionych zarzutów naruszenia prawa materialnego,
przyjął, że zgodnie z art. 176 § 2 k.c., spadkobierca posiadacza może doliczyć
okres, w jakim rzecz znajdowała się w samoistnym posiadaniu spadkodawcy.
Każdy współspadkobierca może doliczyć sobie czas posiadania nieruchomości
przez spadkodawcę, ale tylko w zakresie swojego udziału w spadku. Sąd Rejonowy
6
słusznie uznał, że J. S. nabyła przez zasiedzenie udział we własności
nieruchomości przypadający po A. S. i po M. Ż. Nieprawidłowo jednak ustalił
wielkość nabytych w ten sposób udziałów. W zakresie udziału należącego do
Skarbu Państwa, a poprzednio do M.Ż., wnioskodawczyni nabyła przez zasiedzenie
jedynie udział we własności nieruchomości w wysokości 1/12. M. Ż. dysponowała
udziałem w nieruchomości w wysokości 1/2 i w tym zakresie po jej śmierci i po
śmierci A. S. - H. J. S. stał się posiadaczem samoistnym nieruchomości, co
otworzyło drogę do zasiedzenia tego udziału w przyszłości. H. S., jako następca
prawny ojca, mógł zaliczyć do okresu swego posiadania posiadanie wykonywane
przez ojca, lecz nie co do całości udziału po M.Ż., a jedynie połowę tego udziału, z
uwagi na to, że po H. J. S. dziedziczył wraz z bratem W. S. Wnioskodawczyni może
natomiast zaliczyć okres współposiadania swego poprzednika prawnego nie co do
całości zasiadywanego przez męża udziału, lecz w zakresie 1/3, ponieważ
spadkobiercami po H.S. oprócz wnioskodawczyni są także dwie córki M. S. i J. S.
W zakresie udziału po A. S. wnioskodawczyni nabyła przez zasiedzenie
jedynie udział we własności nieruchomości w wysokości 1/24. A. S. dysponowała
udziałem w nieruchomości w wysokości ¼ i w tym zakresie po jej śmierci H.J. S.
stał się posiadaczem samoistnym nieruchomości, co otworzyło drogę do
zasiedzenia tego udziału w przyszłości. H. S., jako następca prawny ojca, mógł
zaliczyć do okresu swego posiadania posiadanie wykonywane przez ojca jedynie w
takiej części, w jakiej po nim dziedziczył (½). Wnioskodawczyni zaś może zaliczyć
okres współposiadania swego poprzednika prawnego nie co do całości
zasiadywanego przez męża udziału, lecz także w takiej części, w jakiej po nim
dziedziczy (1/3). Zatem wnioskodawczyni nabyła w drodze zasiedzenia jedynie
udział w wysokości 1/24.
Bieg terminu zasiedzenia rozpoczął się od dnia następnego po śmierci A. S.
Zatem wnioskodawczyni nabyła udział we własności nieruchomości po A.S. z
upływem 30-letniego terminu, tj. z dniem 1 listopada 2010 r. Zaś termin
zasiedzenia w stosunku do Skarbu Państwa (poprzednio M. Ż.) mógł rozpocząć
swój bieg dopiero po 1 października 1990 r. Stosownie do art. 10 ustawy z dnia 28
lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.)
podlega on skróceniu o 9 lat i 11 miesięcy, tj. o okres od 31 października 1980 r.
7
(od kiedy to należy liczyć samodzielne władztwo nad tym udziałem sprawowane
przez H. J. S.) do 1 października 1990 r. Z tych względów zasiedzenie wskazanego
udziału nastąpiło z dniem 1 listopada 2010 r.
Od postanowienia Sądu Okręgowego – w części rozstrzygnięcia zawartego
w punktach I.1a i I.2 w zakresie, w jakim zmieniono postanowienie Sądu
Rejonowego i oddalono w części wniosek o zasiedzenie nieruchomości odnośnie
do udziału we współwłasności nieruchomości przysługującego A. S. i jej
spadkobiercom oraz Skarbowi Państwa - skargę kasacyjną wnieśli
wnioskodawczyni oraz uczestniczka postępowania J. S. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej zarzucono naruszenie art. 176 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 172 § 1
k.c. poprzez ich błędną wykładnię i w konsekwencji uznanie, że wnioskodawczyni
zasiedziała nieruchomość jedynie w zakresie odpowiadającym jej udziałowi w
spadku po H. J. S. i H. S. w sytuacji, gdy prawidłowa interpretacja przepisów
powinna prowadzić do stwierdzenia zasiedzenia przez J. S. całości udziałów we
współwłasności, które przysługiwały A. S. oraz Skarbowi Państwa jako następcy M.
J. Ż., na skutek ich zasiedzenia w okresie samoistnego posiadania nieruchomości
przez H. J. S. i H. S. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzucono naruszenie:
- art. 363 § 1 i 3, art. 365 § 1, art. 378 § 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 386 § 1 i art.
13 § 2 k.p.c. przez rozpoznanie sprawy z przekroczeniem granic zaskarżenia
zakreślonych apelacjami uczestników postępowania, co w konsekwencji
doprowadziło do rozpoznania sprawy w zakresie, w jakim postanowienie Sądu
pierwszej instancji uprawomocniło się także na rzecz uczestników (D. S. i D. S.),
które nie zaskarżyły postanowienia Sądu pierwszej instancji;
- art. 365 k.p.c. w zw. z art. 361, art. 13 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c. poprzez
wadliwe skonstruowanie sentencji postanowienia Sądu Okręgowego w pkt I.1a,
a w taki sposób, iż brak jest możliwości ustalenia przedmiotu rozstrzygnięcia
i ustalenia granic przedmiotowych powagi rzeczy osądzonej;
- art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 2, art. 13 § 2, art. 361 i art. 516 k.p.c.
poprzez nienależyte uzasadnienia zaskarżonego postanowienia;
- art. 610 § 1 k.p.c. w zw. z art. 677 k.p.c. poprzez brak rozstrzygnięcia
w przedmiocie nabycia własności części nieruchomości przez zasiedzenie na
8
rzecz pozostałych poza wnioskodawczynią spadkobierców H. S., tj. M. S. i J. S.
stosownie do wyników postępowania.
Skarżące wniosły o uchylenie postanowienia w zaskarżonym zakresie
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na specyficzne okoliczności sprawy związanej z doliczaniem
przez spadkobiercę do okresu posiadania rzeczy także czasu jej posiadania przez
jego poprzednika, należy w pierwszej kolejności odnieść się do tego zagadnienia.
Zgodnie z art. 176 § 1 k.c., jeżeli podczas biegu zasiedzenia nastąpiło
przeniesienie posiadania, obecny posiadacz może doliczyć do czasu, przez który
sam posiada, czas posiadania swego poprzenika. Przepis ten, zgodnie z art. 176
§ 2 k.c., stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy obecny posiadacz jest
spadkobiercą poprzedniego posiadacza. W odniesieniu więc do spadkobiercy, który
przed objęciem spadku, nie był posiadaczem rzeczy, będącej w posiadaniu jego
poprzednika prawnego, rozszerzono zakres zastosowania reguły wyrażonej w art.
176 § 1 k.c. wymagającej przeniesienia posiadania przez przyjęcie, że do
przeniesienia posiadania dochodzi także w drodze spadkobrania. Wykładnia art.
176 § 2 k.c. musi uwzględniać zasady dotyczące dziedziczenia, według których
spadkobiercy wchodzą we wszystkie prawa i obowiązku zmarłego spadkodawcy
(art. 922 § 1 k.c.). Dotyczy to również sytuacji faktycznych z udziałem
spadkodawcy, z którymi właściwe przepisy wiążą określone konsekwencje prawne,
w tym posiadania. W konsekwencji spadkobiercy wchodzą wskutek dziedziczenia
także w sytuację prawną spadkodawcy związaną z posiadaniem rzeczy,
a zaliczenie posiadania rzeczy przez poprzenika prawnego, na podstawie art. 176
§ 1 w zw. z § 2 k.c., powinno nastąpić na rzecz każdego ze spadkobierców, ale
tylko w granicach nabytego udziału w spadku. Do zastosowania tych skutków nie
jest przy tym konieczne dokonanie przez spadkobierców posiadacza szczególnych
czynności. O ile jednak jeden ze spadkobierców wyzułby z posiadania rzeczy
pozostałych spadkobierców – co wymagałoby jednak jawnej manifestacji takiego
zamiaru (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 kwietnia 2011 r., III CSK
184/10, OSNC-ZD 2012, nr 2, poz. 24) – względnie rzecz została porzucona przez
pozostałych spadkobierców, to termin zasiedzenia całej rzeczy należałoby liczyć
9
najwcześniej od chwili otwarcia spadku, gdyż wówczas art. 176 § 1 w zw. z § 2 k.c.
nie miałby zastosowania (por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 7 maja
1986 r., III CRN 60/86, OSNCP 1987, nr 9, poz. 138, z dnia 13 lipca 1993 r., II CRN
90/93, nie publ., z dnia 10 grudnia 1998 r., I CKN 63/98, Prok. i Pr. 1999, nr 4, poz.
28, z dnia 28 kwietnia 1999 r., I CKN 105/98, OSNC 1999, nr 11, poz. 197, z dnia
11 stycznia 2000 r., I CKN 329/98, nie publ., z dnia 19 lutego 2002 r., IV CKN
794/00, nie publ., z dnia 11 kwietnia 2008 r., II CSK 626/07, nie publ. oraz
uzasadnienie postanowienia z dnia 10 maja 1966 r., III CR 78/66, OSNCP 1967, nr
5, poz. 83). W powołanych orzeczeniach wyjaśniono przy tym, że posiadaczem
nieruchomości jest nie tylko ten, kto efektywnie wykonuje nad nią władztwo, lecz
również ten kto ma tylko możliwość tego władztwa, choćby z tej możliwości nie
korzystał. Jedną bowiem z cech posiadania samoistnego jest faktyczne władztwo
nad rzeczą (art. 336 k.c.), co oznacza, że posiadacz samoistny ma taką faktyczną
możność władania rzeczą, do jakiej właściciel jest uprawniony (por. uzasadnienia
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 1993 r., II CRN 90/93).
Posiadanie rzeczy może polegać także na korzystaniu z niej w ograniczonym
fizycznie zakresie. Uzasadnia to wniosek, że bezzasadny jest zarzut naruszenia art.
176 § 1 i 2 k.c. w zw. z art. 172 § 1 k.c. przez przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że
wnioskodawczyni mogła zasiedzieć nieruchomość z powołaniem się na art. 176 § 1
i 2 k.c. tylko w zakresie udziału, jaki nabyła po H. J. S. i H. S. Jednakże, według
przedstawionej wyżej wykładni art. 176 § 1 i 2 k.c., zaliczenie okresu posiadania
udziałów w nieruchomości poprzedników prawnych wnioskodawczyni (H. S. i H. J.
S.) mogło dotyczyć nie tylko wnioskodawczyni, ale także pozostałych ich
spadkobierców, do czego w ogóle nie odniósł się Sąd Okręgowy.
Wiąże się to bezpośrednio z zarzutami procesowymi skargi kasacyjnej.
Uzasadnienie zaskarżonego postanowienia koncentruje się na ocenie, w jakim
zakresie był usprawiedliwiony wniosek o zasiedzenie w odniesieniu do
wnioskodawczyni, nie zawiera natomiast oceny, czy ze względu na wskazane
wyżej przepisy prawa materialnego zachodziła ewentualna podstawa do
stwierdzenia zasiedzenia także na rzecz innych osób – spadkobierców posiadaczy
udziałów w nieruchomości, co czyni uzasadnionym zarzut naruszenia art. 328 § 2
k.p.c. w zw. z art. 391 § 1, art. 361, art. 13 § 2 i art. 516 k.p.c., jak również zarzut
10
naruszenia art. 610 § 1 k.p.c. w zw. art. 677 § 1 k.p.c. Należy mieć bowiem na
względzie, że zgodnie z art. 610 § 1 k.p.c., do orzeczenia w sprawie o zasiedzenie
stosuje się odpowiednio przepisy o stwierdzeniu nabycia spadku, w tym więc
przepis zawarty w art. 677 k.p.c., według którego sąd stwierdzi nabycie spadku
przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali
uczestnicy. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia
spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również
wysokość ich udziałów. Zastosowanie art. 677 k.p.c. w sprawie o zasiedzenie
rzeczy oznacza konieczność odzwierciedlenia przez sąd w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie wyników tego postępowania wypływających z przepisów
prawa materialnego dotyczących zasiedzenia, niezależnie od treści złożonego
wniosku o zasiedzenie. Treść wniosku wyznacza jedynie zakres przedmioty
rozpoznania wniosku nie ogranicza natomiast sądu w zakresie podmiotowym,
czy do daty zasiedzenia (por. uchwała z dnia 12 czerwca 1986 r., III CZP 28/86,
OSNCP 1987, nr 5-6, poz. 74, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia
10 stycznia 2002 r., I CZ 194/01, nie publ., z dnia 19 lutego 2002 r., IV CKN 794/00,
z dnia 9 grudnia 2009 r., IV CSK 297/09, nie publ., z dnia 12 lutego 2010 r., I CSK
315/09, nie publ., z dnia 13 października 2010 r., I CSK 582/09, nie publ., z dnia 15
września 2011 r., II CSK 657/10, nie publ., z dnia 7 października 2011 r., II CSK
215/11, nie publ., z dnia 19 lutego 2002 r., IV CKN 794/00, nie publ., z dnia 5 lipca
2012 r., IV CSK 606/11, nie publ., z dnia 11 października 2012 r., III CSK 316/11,
nie publ.).
Trafnie podniesiono w skardze kasacyjnej, że treść postanowienia
stwierdzającego nabycie udziałów we własności rzeczy przez zasiedzenie powinna
precyzyjnie wskazywać udziały (co do wysokości) będące przedmiotem
zasiedzenia, oraz osoby, którym udziały te przysługiwały w dacie upływu terminu
zasiedzenia, czego nie spełnia treść zaskarżonego postanowienia w zakresie
odnoszącym się do udziałów zmarłej, przed upływem terminu zasiedzenia, A. M. S.
pomijający osoby, które z mocy dziedziczenia, nabyły jej udział. W konsekwencji w
tej części zaskarżone postanowienie w sposób nieprawidłowy rozstrzyga o
zgłoszonym żądaniu, co czyniło zasadnym zarzut naruszenia art. 325 k.p.c. w zw. z
art. 361, art. 13 § 2 i art. 516 k.p.c.
11
Nie był uzasadniony zarzut naruszenia art. 363 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 365
§ 1, art. 378 § 1 oraz 2, art. 386 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., gdyż, wbrew zarzutowi
skargi kasacyjnej, Sąd Okręgowy nie rozpoznał apelacji z przekroczeniem jej granic
zakreślonymi apelacjami uczestników postępowania, skoro apelacją uczestniczki
postępowania D. S. zostało zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego w części
stwierdzającej zasiedzenie przez wnioskodawczynię udziału ¼ należącego do jej
poprzedniczki prawnej A. M. S., natomiast apelacją uczestnika postępowania
Skarbu Państwa – Starosty Z. zaskarżono postanowienie w części stwierdzającej
zasiedzenie przez wnioskodawczynię ½ udziału przysługującego Skarbowi
Państwa (wcześniej M. J. Ż.), a Sąd Okręgowy orzekł reformatoryjnie w
przedmiocie zasiedzenia tych właśnie udziałów. Bez znaczenia jest okoliczność,
podniesiona w uzasadnieniu skargi kasacyjnej, że część z uczestników postępowania
nie zaskarżyła postanowienia Sądu pierwszej instancji. Omawiany zarzut, mimo że
werbalnie dotyczy granic apelacji w swej istocie, powołując się na przekroczenie granic
podmiotowych apelacji, dotyka kwestii tzw. pokrzywdzenia (gravamen) orzeczeniem
sądu jako warunkującego możliwość skutecznego wniesienia apelacji. Strona
(uczestnik postępowania) nie ma uprawnienia do zaskarżenia orzeczenia w zakresie,
w jakim nie dotyka ono jego praw. Takie orzeczenie nie narusza bowiem jej interesu
prawnego. Kwestia ta budzi spory w nauce prawa i orzecznictwie. Konsekwencją
stwierdzenia braku pokrzywdzenia jest, według jednego stanowiska, odrzucenie
środka odwoławczego, zaś według drugiego, jego oddalenie. Zagadnienie to jest
szczególnie doniosłe w postępowaniu rozpoznawanym w trybie procesowym.
Przyjmując nawet konieczność badania gravamen, w postępowaniu nieprocesowym
o zasiedzenie ze względu na omówiony wcześniej zakres kognicji sądu wynikający
z art. 610 § 1 w zw. art. 677 § 1 k.p.c. - z jednej strony - oraz charakter prawny
stosunku współwłasności wynikający z przepisów prawa materialnego – z drugiej
strony - dotychczasowy współwłaściciel rzeczy ma interes prawny, a tym samym
gravamen, w prawidłowym określeniu kręgu osób będących rzeczywistymi,
tj. z uwzględnieniem także przepisów o zasiedzenie rzeczy, jej właścicielami
(współwłaścicielami). W konsekwencji jest uprawniony do wniesienia środka
odwoławczego od orzeczenia w przedmiocie zasiedzenia w zakresie niezależnym od
posiadanego udziału we własności rzeczy. Ubocznie dodać należy,
12
iż nieporozumieniem jest powołanie się w uzasadnieniu skargi kasacyjnej na przepis
art. 378 § 2 k.p.c. dla uzasadnienia omawianego zarzutu procesowego, gdyż przepis
ten dotyczy rozpoznania apelacji na rzecz współuczestników, którzy nie zaskarżyli
wyroku sądu pierwszej instancji, a więc ma zastosowanie wyłącznie w postępowaniu
procesowym, a nie w postępowaniu nieprocesowym, w którym instytucja
współuczestnictwa nie występuje.
Nie był również uzasadniony zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w zw.
z art. 391 § 2, art. 13 § 2, art. 361 i art. 516 k.p.c. poprzez nienależyte
uzasadnienia zaskarżonego postanowienia w zakresie, w którym zarzucono
w skardze kasacyjnej nie odniesienie się Sądu Okręgowego do oświadczenia W.
S. z dnia 8 listopada 1990 r. Do okoliczności tej odniósł się Sąd Okręgowy na str. 9
uzasadnienia. Zarzutu naruszenia wskazanych wyżej przepisów nie może
uzasadniać to, że wnioski, jakie wywiódł Sąd drugiej instancji z treści tego
oświadczenia nie odpowiadały oczekiwaniom skarżących. Odnośnie do
podniesionego wyżej zarzutu - sporządzenia wadliwego uzasadnienia - należy mieć
dodatkowo na względzie, że podstawą skargi kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. może być zarzut naruszenia przepisów postępowania, jeżeli
uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Z tej przyczyny
w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że w postępowaniu kasacyjnym
uwzględnienie zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
może mieć miejsce wyjątkowo, gdy treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej
instancji jest wadliwa w stopniu uniemożliwiającym przeprowadzenie kontroli
kasacyjnej (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK
364/06, nie publ., z dnia 24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, nie publ., z dnia
7 października 2005 r., z dnia 27 czerwca 2001 r., II UKN 446/00, OSNP 2003, nr 7,
poz. 182). Taka sytuacja nie zachodzi w odniesieniu do uzasadnienia
zaskarżonego postanowienia w części zarzucającej brak odniesienia się Sądu
Okręgowego do treści oświadczenia W. S. z dnia 8 listopada 1990 r.
Z tych względów na podstawie art. 39815
§ 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz
art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1, art. 39821
i art. 13 § 2 k.p.c. orzeczono, jak
w sentencji. Przedmiotem uchylenia było także rozstrzygnięcie zawarte w punkcie
III zaskarżonego postanowienia, będące elementem rozstrzygnięcia o kosztach
13
postępowania za pierwszą instancję, tj. orzeczenia pochodnego od rozstrzygnięcia
merytorycznego.
db