Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 708/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 września 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa C. W.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń E.
Spółce Akcyjnej w S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 września 2013 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 9 sierpnia 2012 r.
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powódki na rzecz
strony pozwanej kwotę 1800 zł (jeden tysiąc osiemset złotych)
tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o zapłatę odszkodowania z tytułu
umowy ubezpieczenia autocasco. Brak podstawy do odpowiedzialności pozwanego
uzasadnił brzmieniem § 11 ust. 4 pkt 4 ogólnych warunków ubezpieczenia (o.w.u.),
wyłączającym odpowiedzialność strony pozwanej m.in. w sytuacji oddalenia się
z miejsca wypadku kierującego pojazdem będącego osobą upoważnioną do jego
użytkowania.
Uznał zarazem, że fakt wpisania do rejestru postanowień wzorców umowy
uznanych za niedozwolone, prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów (dalej cyt. jako „rejestr"), postanowienia z wzorca
innego podmiotu, ale o identycznej treści jak kwestionowane postanowienie wzorca
strony pozwanej, nie wywołuje skutku prawnego wobec strony pozwanej, a tylko
wobec podmiotu w stosunku do którego zakaz ten orzeczono prawomocnym
wyrokiem.
Apelację powódki oddalił Sąd Apelacyjny uznając poczynione ustalenia za
bezsporne i sprowadzające istotę sporu do oceny podstaw odpowiedzialności
strony pozwanej.
W ocenie Sądu odwoławczego przedmiotem postępowania w sprawach
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone są konkretne
postanowienia konkretnego wzorca umownego określonego podmiotu, przeciwko
któremu skierowane było żądanie pozwu. Rozszerzona skuteczność wyroku na
mocy art. 47943
k.p.c. nie dotyczy postanowienia innego wzorca nawet o tożsamym
brzmieniu jak postanowienie już wpisane do rejestru, ale na mocy wyroku
zapadłego przeciwko innemu podmiotowi, stwierdził Sąd Apelacyjny.
Dokonując wykładni postanowienia § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. strony pozwanej
Sąd Apelacyjny uznał, że zapis „osoba upoważniona do użytkowania pojazdu" to
także osoba, która na zlecenie właściciela lub osoby pozostającej z nim we
wspólnym gospodarstwie domowym zobowiązuje się do choćby jednorazowego
kierowania pojazdem, np. grzecznościowo lub za drobnym wynagrodzeniem.
3
Sąd Apelacyjny uznał za mający powszechny charakter obowiązek
pozostania kierującego pojazdem na miejscu wypadku i to obwarowany sankcją
wyłączenia szkody z zakresu ochrony ubezpieczeniowej. Wskazał na rację takiego
rozwiązania jako zmierzającą do zapobieżenia pozbawienia ubezpieczyciela
możliwości ustalenia okoliczności zdarzenia, a zwłaszcza ewentualnego
pozostawania kierującego pojazdem w stanie po spożyciu alkoholu lub pod
wpływem narkotyków. Sąd ten podkreślił, że oddalenie się kierującego pojazdem
z miejsca wypadku nie jest akceptowane w społeczeństwie i podlega penalizacji,
dlatego klauzula o.w.u. wyłączająca odpowiedzialność ubezpieczyciela w takiej
sytuacji nie narusza dobrych obyczajów i nie stanowi niedozwolonej klauzuli
w rozumieniu art. 3851
k.c.
Powódka zaskarżyła w całości wyrok Sądu Apelacyjnego opierając skargę
kasacyjną na obu podstawach.
Zarzutem naruszenia prawa materialnego przez jego błędną wykładnię
skarżąca objęła art. 65 § 1 i 2 k.c. w zw. z § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. pozwanego
ubezpieczyciela i w zw. z art. 805 § 1 k.c. oraz art. 821 k.c. Uzasadnienie tego
zarzutu skarżąca sprowadziła do błędnej wykładni umowy ubezpieczenia autocasco,
polegającej na uznaniu, że sformułowane postanowienia § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u.
obejmują także chwilowe oddanie władztwa nad rzeczą w celu odwiezienia osoby
upoważnionej, gdy ta nie jest w stanie nim kierować. Zdaniem skarżącej, chwilowe
oddanie władztwa nad pojazdem innej osobie nie uzasadnia uznania jej za inną
osobę upoważnioną do użytkowania pojazdu w rozumieniu § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u.,
jeżeli takiego upoważnienia nie otrzymała od właściciela pojazdu.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie art.
47943
k.p.c. mające mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Zarzut ten uzasadniła
błędnym uznaniem przez Sąd odwoławczy, że fakt wpisania do rejestru klauzul
abuzywnych klauzuli pochodzącej od innego podmiotu, ale o treści identycznej jak
sporne postanowienie § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. strony pozwany nie ma żadnego
znaczenia w tej sprawie przy dokonywaniu wykładni wskazanego postanowienia.
W ocenie skarżącej, skutek prawomocnego wyroku wobec osób trzecich,
o którym stanowi art. 47943
k.p.c. oznacza uznanie za abuzywną każdej klauzuli
4
o identycznej treści jak wpisana już w rejestrze, bez potrzeby przeprowadzania
w tym przedmiocie nowego postępowania.
Strona pozwana w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniosła o jej oddalenie
i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, twierdząc, że wyrok o którym
stanowi art. 47943
k.p.c. obejmuje zakaz dotyczący wyłącznie określonego nim
pozwanego i odnosi się wyłącznie do postanowienia zawartego w pochodzącym od
niego wzorcu umowy. Za błędny uznaje strona pozwana pogląd, że zakaz
stosowania klauzuli wpisanej do rejestru odnosi się także do innych podmiotów nie
objętych wyrokiem stanowiącym podstawę wpisu do tegoż rejestru.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozpoznaniu podlegać będzie, podniesiony w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.), zarzut naruszenia art. 47943
k.p.c. Uprzednia weryfikacja prawidłowości czynności Sądu dokonanych w toku
postępowania apelacyjnego warunkuje dopiero celowość dokonania przez Sąd
Najwyższy w ramach postępowania kasacyjnego oceny, czy nie zostały popełnione
przez Sąd drugiej instancji błędy w orzekaniu polegające na błędnej wykładni lub
niewłaściwym stosowaniu przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.).
Powołany przez skarżącą w ramach drugiej podstawy kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 47943
k.p.c. opiera się na negacji prawidłowości przyjętego przez
Sąd Apelacyjny stanowiska, iż fakt uznania prawomocnym wyrokiem sądu za
niedozwolone tożsamego pod względem treściowym co sporny § 11 ust. 4 pkt 4
o.w.u. postanowienia wzorca umowy pochodzącego od innego podmiotu
i wpisanego do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK nie ma znaczenia
przy wykładni przedmiotowego postanowienia na tle rozpoznawanej sprawy.
Zdaniem skarżącej, odmiennie niż przyjął Sąd drugiej instancji, art. 47943
k.p.c.
statuuje stan związania wszystkich sądów prawomocnym wyrokiem uznającym
postanowienie wzorca umownego za niedozwolone, także w sprawach dotyczących
oceny skutków prawnych wynikających z zastosowania identycznego co do treści
postanowienia wzorca umowy, którym posługuje się inny przedsiębiorca.
Przyjęta przez skarżącą konstrukcja zarzutu naruszenia art. 47943
k.p.c.
i powołana na jego poparcie argumentacja, w swojej istocie sprowadza się do
5
dostrzeganego w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego problemu
zakresu związania prawomocnym wyrokiem sądu uznającym postanowienie wzorca
urnowy za niedozwolone.
Przedmiotowe zagadnienie było przedmiotem analizy SN między innymi
w uchwale z dnia 19 stycznia 2003 r., sygn. akt III CZP 95/03 (publ. OSNC 2005,
nr 2, poz. 25). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy przyjął, że powaga rzeczy
osądzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone,
od chwili wpisania tego postanowienia do rejestru (art. 47943
w związku z art. 365
i 47945
§ 2 k.p.c.), wyłącza ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie,
także przez osobę niebiorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok. Zdaniem
składu Sądu Najwyższego który podjął tę uchwałę art. 47943
k.p.c. przewiduje
skuteczność takiego wyroku nie tylko w stosunku do stron procesu, lecz także
wobec osób trzecich. W konsekwencji, pomimo braku wyraźnego zastrzeżenia
w treści art. 366 k.p.c., prawomocny wyrok uznający postanowienie wzorca umowy
za niedozwolone ma powagę rzeczy osądzonej także w stosunku do innych osób
niż strony procesu, gdyż skutek ten wynika wprost z art. 47943
k.p.c.
Takie rozwiązanie, jak skonstatował Sąd Najwyższy na gruncie przywołanej
uchwały, pociąga za sobą istotne korzyści z punktu widzenia realizacji celu i funkcji
przedmiotowego przepisu. Pozwala ono bowiem na uniknięcie prowadzenia kilku
postępowań w odniesieniu do tożsamych pod względem treści postanowień
wzorców umowy, ale stosowanych przez różnych przedsiębiorców, z których każde
z nich musiałoby zakończyć się identycznym rozstrzygnięciem merytorycznym.
Stanowisko wyrażone w powyższej uchwale Sąd Najwyższy podzielił
również w uchwale z dnia 13 lipca 2006 r., sygn. akt III SZP 3/06 (publ. OSNP 2007,
nr 6, poz. 309 oraz w wyroku z dnia 20 czerwca 2006 r., sygn. akt III SK 7/06
(publ. OSNP 2007, nr 13-14, poz. 207). Orzeczenia te odnosiły się do problemu
stosowania postanowień wzorca umowy o treści tożsamej z postanowieniami
uznanymi za niedozwolone i wpisanymi do rejestru jako praktyki naruszającej
zbiorowe interesy konsumentów przewidzianej poprzednio w art. 23a ust. 2 ustawy
z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. z 2003 r.
Nr 86, poz. 804 ze zm.), a obecnie - w art. 24 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 lutego
2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.).
6
W obu tych judykatach przyjęto jeszcze dalej idący pogląd konstatując, że uznanie
danego postanowienia za niedozwolone i wpisanie go rejestru prowadzonego przez
Prezesa UOKiK odnosi skutek wobec osób trzecich stosownie do art. 47943
k.p.c.,
a tym samym implikuje w sobie zakaz posługiwania się nim przez wszystkich
i przeciwko wszystkim kontrahentom występującym w stosunkach prawnych
określonego rodzaju. Złamanie takiego zakazu należy natomiast kwalifikować jako
praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów.
Inne stanowisko przy określeniu skutków wynikającej z art. 47943
k.p.c.
rozszerzonej prawomocności przyjął natomiast Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
7 października 2008 r., sygn. akt III CZP 80/08 (publ. OSNC 2009, nr 9, poz. 118).
Według stanowiska wyrażonego przez Sąd Najwyższy w przywołanej uchwale
rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 47943
w związku z art. 365 k.p.c.)
nie wyłącza możliwości wytoczenia powództwa przez tego samego lub innego
powoda - w tym także przez organizację społeczną działającą na rzecz ochrony
interesów konsumentów - przeciwko innemu przedsiębiorcy, niebiorącemu udziału
w uprzednim postępowaniu, w którym zapadł wyrok, stosującemu takie same lub
podobne postanowienia wzorca, jak wpisane do rejestru, o którym mowa w art.
47945
§ 2 k.p.c. Motywując przyjęte stanowisko Sąd Najwyższy wskazał,
że odrzucenie pozwu następuje, jeżeli o to samo roszczenie pomiędzy tymi samymi
stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie osądzona. Określenie
„o to samo roszczenie" ma przy tym ścisły związek z zakresem przedmiotowym
wyroku. Tej kwestii - jak trafnie konstatuje Sąd Najwyższy w przywołanej uchwale -
nie rozstrzyga art. 47943
k.p.c. Ocena przesłanki odrzucenie pozwu powinna zatem
następować jedynie z uwzględnieniem reguł ogólnych dotyczących przedmiotowych
granic prawomocności materialnej, o których mowa w art. 365 § 1 i art. 366 k.p.c.
Przyjęta na kanwie uchwały z dnia 7 października 2008 r., sygn. akt III CZP
80/08 wykładnia art. 47943
k.p.c., którą podziela również Sąd Najwyższy w składzie
orzekającym w niniejszej sprawie, zakłada iż wynikająca z przywołanego przepisu
rozszerzona prawomocność wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy
za niedozwolone i dokonany na jego podstawie wpis w rejestrze prowadzonym
przez Prezesa UOKiK nie implikują w sobie związania sądu w sprawach
7
dotyczących innego przedsiębiorcy, nawet jeżeli kwestionowane w takim
postępowaniu postanowienie wzorca umowy ma tożsame brzmienie,
co postanowienie wcześniej uznane za niedozwolone i wpisane do rejestru
postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (art. 47945
§ 2 k.p.c.).
Taka interpretacja skutków wynikających z art. 47943
k.p.c. zasadnie przyjmuje,
że tożsamość brzmienia postanowienia wzorca umowy uznanego za niedozwolony
i brzmienia postanowienia, którym posługuje się we wzorcu umowy inny
przedsiębiorca, nie zawsze implikuje w sobie tożsamość treściową tych dwóch
postanowień, ustaloną w oparciu o dyrektywy wynikające z art. 65 k.c. oraz art. 385
k.c. Kontrola postanowienia wzorca umowy nie odbywa się bowiem in abstracto
i zawsze powinna uwzględniać także pozostałe postanowienia konkretnego wzorca
umowy (art. 3852
i art. 3853
k.c.). Tym samym wykluczone jest uznanie, że moc
wiążąca wyroku i powaga rzeczy osądzonej może rozciągać się na podobne lub
nawet tożsamo brzmiące postanowienia stosowane przez innego przedsiębiorcę
w swoim wzorcu. Abstrakcyjna kontrola wzorca nie oznacza przecież generalnego
wyłączenia danej klauzuli z obrotu, w tym w szczególności w odniesieniu do
postanowień stosowanych przez innego przedsiębiorcę w innym wzorcu umowy.
To rolą sądu jest dokonanie w każdej sprawie oceny konkretnego postanowienia
ujętego w konkretnym wzorcu umowy. Natomiast wydany w takiej sprawie wyrok
dotyczy wyłącznie określonego postanowienia wzorca, a nie każdego
postanowienia o tożsamym brzmieniu. Za takim postrzeganiem skutków
wynikających z art. 47943
k.p.c. przemawia również art. 3852
k.c. nakazujący
uwzględniać przy ocenie zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami
okoliczności zawarcia umowy oraz umowy pozostające w związku z umową
obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny. Nie ulega przecież
wątpliwości, że podstawa faktyczna rozstrzygnięcia nie zawsze będzie tożsama,
co szczególnie dotyczy przypadków, gdy postanowieniem tożsamym pod względem
brzmienia z postanowieniem uznanym za niedozwolone posługuje się inny
przedsiębiorca.
Przy interpretacji normy zawartej w art. 47943
k.p.c. należy uwzględniać
także rozwiązanie zawarte art. 47942
§ 1 k.p.c., który stanowi, że w razie
uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień
8
wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zarazem zakazuje ich wykorzystywania.
Wzajemna relacja między wymienionymi przepisami pozwala na uznanie ich obu
za zgodne z europejskim porządkiem prawnym wówczas, gdy rozszerzona
prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo, z uwzględnieniem zgodności
z kierunkiem europeizacji kontroli nad uznanymi za niedozwolone wzorcami umowy
konsumenckiej, będzie rozumiana tak, że na nieskuteczność postanowienia wzorca
umowy uznanego za niedozwolony i wpisanego do rejestru ma prawo powołać się,
ale tylko wobec pozwanego przedsiębiorcy wobec którego zapadł wyrok, każda
inna osoba, a nie tylko ta, która była powodem w sprawie zakończonej wyrokiem
uwzględniającym powództwo o uznanie klauzuli wzorca umowy za niedozwoloną
i zakazującym jej stosowania.
Odmienne rozumienie art. 47943
k.p.c. byłoby nie do zaakceptowania
właśnie ze względu na treść i ewentualne skutki art. 47942
§ 1 k.c., ponieważ
prowadziłoby do niedopuszczalnego nadania wyrokowi SOKiK skutków
prawotwórczych w wyniku wpisania niedozwolonego postanowienia wzorca
do rejestru, a to ze względu na połączenie w sentencji wyroku brzmienia
postanowienia wzorca uznanego za niedozwolone z równoczesnym zakazem jego
wykorzystywania. Byłoby to sprzeczne z konstytucyjnym zamkniętym katalogiem
źródeł prawa. W piśmiennictwie wyrażono trafny pogląd, że posłużenie się w art.
47943
k.p.c. nieprecyzyjnym pojęciem „osoby trzeciej” nie uzasadnia stanowiska
zaprezentowanego w uchwale SN z dnia 13 lipca 2006 r., sygn. III SZP 3/06, OSNP
2007 r./6/309, które przekonywająco ocenione zostało jako sprzeczne z dyrektywą
205/29/WE z dnia 11 maja 2005 r. o nieuczciwych praktykach handlowych,
implementowaną do polskiego porządku prawnego w art. 24 i 25 ustawy o ochronie
konkurencji i konsumentów (Dz.U. 2007 r., Nr 50, poz. 331).
Mając na względzie poczynione uwagi stwierdzić należy, że Sąd Apelacyjny
zasadnie przyjął, iż fakt wpisania przez Prezesa UOKiK w rejestrze postanowień
wzorców umowy uznanych za niedozwolone pod pozycją 2008 na podstawie
wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 5 marca 2009 r. postanowienia
wzorca umowy o identycznym brzmieniu jak kwestionowany w niniejszym
postępowaniu § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. nie wyłącza uprawnienia sądu orzekającego
do dokonania jego odmiennej oceny i określenia skutków dla stron innego stosunku
9
prawnego ubezpieczenia wynikających z jego zastrzeżenia. To że postanowienie
wzorca umowy zostało uznane za niedozwolone prawomocnym wyrokiem nie
prowadzi zatem do związania sądu orzekającego przy analizie nawet tożsamo
brzmiącego postanowienia, którym posługuje się inny przedsiębiorca w innym
wzorcu umowy. Skutek związania wynikający z art. 47943
k.p.c. dotyczy bowiem
wyłącznie spraw odnoszących się do postanowienia wzorca umowy, co do którego
uprzednio prawomocnym wyrokiem sądu został on uznany za niedozwolony. Z tego
też względu zarzut naruszeni art. 47943
k.p.c. należało uznać za nieuzasadniony.
Nie zasługuje także na uwzględnienie, podniesiony w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), zarzut naruszenia art. 65 § 1 i 2 k.c.
w zw. z § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. i w zw. z art. 805 § 1 i art. 821 k.c., upatrywany
przez skarżącą w jego niewłaściwej wykładni. Trafnie wskazuje Sąd Apelacyjny
w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, że § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. pozwala na
wyłączenie odpowiedzialności odszkodowawczej ubezpieczyciela z tytułu umowy
ubezpieczenia autocasco w przypadku oddalenia się z miejsca wypadku osoby
kierującej pojazdem, której właściciel pojazdu lub osoba pozostająca z nim we
wspólnym gospodarstwie domowym udzielił upoważnienia do choćby
jednorazowego kierowania pojazdem. Użyty w § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. zwrot „inna
osoba upoważniona do użytkowania pojazdów", wbrew odmiennej sugestii
skarżącej, obejmuje swoim zakresem znaczeniowym każdą osobę kierującą
pojazdem za zgodą jego właściciela lub osoby pozostającej z właścicielem pojazdu
ze wspólnym gospodarstwie domowym, w tym także taką osobę, która kieruje
pojazdem ze względów grzecznościowych lub za drobnym wynagrodzeniem.
W świetle § 11 ust. 4 pkt 4 o.w.u. za bezzasadne należy uznać twierdzenie
skarżącej, że upoważnienie do kierowania pojazdem, o którym mowa w spornym
postanowieniu wzorca umowy powinno mieć „chociażby w niewielkim stopniu (...)
charakter sformalizowany" (k. 15 skargi kasacyjnej). Pomijając już w tym miejscu
nieprecyzyjność takiego twierdzenia stwierdzić należy, że brzmienie § 11 ust. 4 pkt
4 o.w.u., wbrew odmiennej sugestii skarżącej, nie pozwala na przyjęcie, iż w świetle
tego postanowienia wzorca umowy dochodzi do różnicowania czy relatywizowania
przesłanki wyłączającej odpowiedzialność odszkodowawczą ubezpieczyciela
w zależności od stopnia „sformalizowania" udzielonego upoważnienia. Paragraf 11
10
ust. 4 pkt 4 o.w.u. wskazuje bowiem, że odpowiedzialność ubezpieczyciela jest
wyłączona m.in. w sytuacji oddalenia się z miejsca wypadku osoby kierującej
pojazdem na podstawie - co istotne z punktu widzenia stanu faktycznego sprawy -
każdego upoważnienia udzielonego przez właściciela pojazdu lub osobę
pozostającą w nim we wspólnym gospodarstwie domowym.
Mając powyższe na względzie, na podstawie art. 39814
k.p.c., zaś
w przedmiocie kosztów na podstawie art. 98 § 1 i art. 99 w z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.