Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 145/13
POSTANOWIENIE
Dnia 14 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku L. C.
przy uczestnictwie P. M. i D. M.
o zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 17 października 2012 r.
oddala skargę kasacyjną uczestników.
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 2 kwietnia 2012 r. Sąd Rejonowy w L. zniósł
współwłasność gospodarstwa rolnego położonego w K., składającego się z
nieruchomości gruntowej o pow. 10,99 i stada jeleni szlachetnych, zasądził od
uczestników P. M. i D. M. na rzecz wnioskodawcy L. C. kwoty po 52 650 zł tytułem
spłat, płatnych od P. M. w ciągu sześciu miesięcy, a od D. M. w ciągu roku od
uprawomocnienia się postanowienia. Celem zabezpieczenia wykonania przez
uczestników obowiązku zapłaty tych kwot ustanowił na przedmiotowej
nieruchomości na rzecz wnioskodawcy hipotekę przymusową w kwocie 105 340 zł.
2
Sąd Rejonowy ustalił, że wnioskodawca i K. M. - ojciec uczestników postępowania,
nabyli na współwłasność w częściach równych przedmiotową nieruchomość
gruntową. Od 2001 r. prowadzili na niej hodowlę jeleni szlachetnych, dokonując
wspólnie przygotowania nieruchomości do tego celu m. innymi przez wykonanie
ogrodzenia. W 2003 r. L. C. uzyskał w ramach programu SAPARD pomoc
finansową na założenie hodowli i zakup stada podstawowego. Z uzyskanej z tego
tytułu kwoty przekazał K. M. 17.000 zł. W 2006 r. na terenie gospodarstwa
znajdowało się 85 sztuk jeleni, a ich liczba zmalała, między innymi na skutek
padnięć i ucieczek, do 35 sztuk w dniu 6 sierpnia 2008 r. i 19 sztuk w dniu 6
grudnia 2011 r. Zarządzanie i nadzór nad hodowlą sprawowali obaj
współwłaściciele, z wyjątkiem okresu kiedy K.M. przebywał w areszcie w 2004 r. W
2006 r., gdy między współwłaścicielami doszło do konfliktu, K.M. sprzedawał bez
zgody wnioskodawcy zwierzęta z hodowli. Toczące się w tej sprawie postępowanie
karne zostało umorzone wobec śmierci K. M. w dniu 9 lutego 2008 r. Spadek po
nim nabyli synowie P. M. i D.M. każdy do 1/ 2 części, wstępując do postępowania
w miejsce dotychczasowego uczestnika. Na przedmiotowej nieruchomości
posadowiona jest zagroda manipulacyjna, cielętnik, zbiornik stalowy, paśnik,
ziemianka, które są na stałe związane z gruntem. Wartość nieruchomości wynosi
170.480 zł, a wartość zwierząt 40.200 zł. Uczestnik P. M. prowadzi działalność
gospodarczą w zakresie usług komputerowych i zarabia 2 do 3 tysiące złotych
miesięcznie, jest właścicielem mieszkania w Ł. Razem z D. - uczniem liceum - są
właścicielami gruntów rolnych o pow. 6 do 8 ha.
Sąd Rejonowy przychylił się do stanowiska wnioskodawcy i uczestników,
którzy byli zgodni co do sposobu zniesienia współwłasności przez przydzielenie
gospodarstwa na własność uczestnikom, nie uwzględnił natomiast wniosku
uczestników o ustalenie, że pierwotni współwłaściciele nabyli własność
przedmiotowego gospodarstwa w nierównych częściach i większy udział w nim
miał K.M. W tym zakresie wskazał, że zgodnie z poglądem prezentowanym w
judykaturze, w odniesieniu do nieruchomości sprzeciwia się temu treść umowy
nabycia nieruchomości w równych częściach (uchwała Sądu Najwyższego z dnia
5 kwietnia 1979 r., III CZP 1/79, OSNCP 1979, nr 2, poz. 229). Wielkość udziałów
we współwłasności ułamkowej wynika bowiem ze zdarzenia prawnego (czynności
3
prawnej) będącego źródłem stosunku współwłasności. Odnośnie zaś do
pozostałych składników gospodarstwa (zwierząt) przyjął, że brak jest podstaw
faktycznych do obalenia domniemania z art. 197 k.c. Sprzedane przez K. M.
zwierzęta potraktował, ze względu na ich wiek, jako pożytki z rzeczy o wartości 52
600 zł. Co do zwierząt utraconych - według twierdzeń uczestników - z winy
wnioskodawcy stwierdził, że nie zgłosili oni żądania zasądzenia konkretnej kwoty z
tytułu tych pożytków, a przy tym nie wykazali winy wnioskodawcy. Nie zgłosili też
żądania zasądzenia na ich rzecz zwrotu wydatków poniesionych przez ojca na
prowadzenie gospodarstwa. W związku z twierdzeniem uczestników, że cenę
nabycia przedmiotowej nieruchomości uiścił K. M. z własnych środków Sąd
Rejonowy, z powołaniem się na pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 10 listopad 2006 r., I CSK 219/06 (nie publ.) przyjął, że nakłady na nabycie
rzeczy wspólnej nie stanowią nakładu na rzecz wspólną, a jeżeli uiszczenie części
ceny doprowadziło do wzbogacenia drugiego wspólnika (wnioskodawcy), to
roszczenie z tego tytułu nie może być dochodzone w ramach tego postępowania.
Jednocześnie nie uznał pretensji wnioskodawcy, który domagał się zapłaty
100.000 zł z tytułu wydatków na gospodarstwo. Dokonując rozliczeń między
stronami, Sąd Rejonowy odstąpił od doliczenia do ustalonych spłat na rzecz
wnioskodawcy kwoty uzyskanej przez ojca uczestników tytułem pożytków ze
sprzedaży zwierząt, obniżając w ten sposób spłatę o kwotę tych pożytków na
podstawie art. 216 § 2 k.c. Przy obniżeniu spłat, które jak przyjął nie narusza
interesów wnioskodawcy, miał na uwadze stan znacznego uszczuplenia stada
jeleni, konieczny nakład finansowy na jego odnowienie i poprawienie urządzeń
gospodarstwa oraz fakt, że uczestnicy nie ponoszą odpowiedzialności za
postępowanie ojca. Odnośnie do rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
wskazał, że w sytuacji gdy wszyscy uczestnicy domagają się zniesienia
współwłasności ich interesy nie są sprzeczne, nie ma więc podstaw do
odstąpienia od zasady, że każdy z nich ponosi koszty we własnym zakresie.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w O. oddalił jednobrzmiące
apelacje obu uczestników od postanowienia Sądu Rejonowego.
Sąd Okręgowy podzielił ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego, których
skarżący nie kwestionowali w apelacji, oraz dokonał kontroli prawidłowości
4
zaskarżonego postanowienia, pod kątem zgłoszonych w niej zarzutów w oparciu
o przyjęty za jego podstawę stan faktyczny. Oddalił zarzut naruszenia art. 197 k.c.,
podzielając argumentację prawną, na którą powołał się Sąd Rejonowego
w uzasadnieniu oddalenia wniosku o ustalenie nierównych udziałów w majątków
wspólnym. Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 216 § 2 k.c., zaakceptował
obniżenie spłat na rzecz wnioskodawcy do wysokości przyjętej przez Sąd
Rejonowy, wskazując, że dalsze ich obniżenie w oparciu o okoliczności
uwzględnione już przez ten Sąd, prowadziłoby w istocie do bezprawnego
wywłaszczenia wnioskodawcy. Uznał, że określony przez Sąd Rejonowy termin
dokonania spłat na rzecz wnioskodawcy jest dostateczny dla uzyskania środków
finansowych na ten cel, chociażby przez zaciągnięcie kredytu. Jako zgodne
ze stanowiskiem orzecznictwa Sądu Najwyższego (postanowienie z 12 kwietnia
2001, II CKN OSNC 2001 r., nr 12, poz. 179) i uzasadnione w okolicznościach
sprawy, w których zasądzone spłaty są relatywnie wysokie w stosunku do
dochodów i środków posiadanych przez zobowiązanych, a ich sytuacja materialna
jest trudna, ocenił orzeczenie przez Sąd Rejonowy zabezpieczenia spłaty hipoteką
gwarantującą jej uzyskanie przez uprawnionego. Na tej podstawie oddalił zarzut
naruszenia art. 212 § 3 k.c. W nawiązaniu do podniesionej przez uczestników
w uzasadnieniu apelacji - jednak bez jednoczesnego sformułowania stosownych
zarzutów naruszenia prawa materialnego - kwestii zastosowania do rozliczeń
między wnioskodawcą a uczestnikami przepisów o podziale majątku spółki
cywilnej, Sąd Okręgowy uznał, że nie jest to możliwe w sytuacji gdy
współwłaścicieli nie łączyła umowa spółki. Za dostatecznie uzasadnione i trafne
w świetle art. 520 § 1 k.p.c. uznał orzeczenie o kosztach postępowania przed
Sądem Rejonowym.
Skarga kasacyjna uczestników od postanowienia Sądu Okręgowego oparta została
na obu ustawowych podstawach, w ramach których skarżący zarzucili naruszenie
art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 316 § 1 k.p.c. w
zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. i art. 378 k.p.c. a nadto
naruszenie art. 860 § 1, art. 871 § 1 i 2 k.c., art. 875 § 2 i 3 k.c. oraz ponowili
podnoszone w apelacjach zarzuty naruszenia art. 197 k.c., 216 § 2 k.c. i art. 212 §
3 k.c.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepis art. 328 § 2 k.p.c. określa treść uzasadnienia wyroku (postanowienia w
postępowaniu nieprocesowym), które powinno zawierać wskazanie podstawy
faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia. Uchybienie tym wymogom może stanowić
usprawiedliwioną podstawę kasacyjną, jeżeli z powodu wadliwości uzasadnienia
orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej. Kwestia prawidłowości ustaleń
faktycznych, którą w ramach zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. podnoszą
skarżący, jako nie objęta przedmiotem jego unormowania, nie może stanowić
podstawy zarzutu naruszenia tego przepisu. Nie odpowiada przy tym
rzeczywistemu stanowi rzeczy, twierdzenie o pominięciu przez Sąd Okręgowy faktu
wydatkowania przez K. M. kwoty 500 USD na zakup przedmiotowej nieruchomości.
Rozważając na tle zarzutów apelacji jego znaczenie, Sąd Okręgowy podzielił
bowiem stanowisko prawne Sądu pierwszej instancji, że w okolicznościach
sprawy fakt ten nie mógł stanowić podstawy do ustalenia nierównych udziałów
każdego ze współwłaścicieli w nieruchomości wspólnej. Tak samo przedstawia się
kwestia odniesienia się przez Sąd Okręgowy do zarzutów skierowanych przeciwko
rozstrzygnięciu o kosztach postępowania przed Sądem pierwszej instancji.
Zarzut niewskazania w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia jego
podstawy prawnej nie został przez skarżących rozwinięty ani nawet bliżej
sprecyzowany, jednak Sąd Okręgowy rzeczywiście nie powołał w nim formalnej
podstawy oddalenia apelacje w postaci art. 385 k.p.c. To niewątpliwe uchybienie
nie wpływa jednak w żaden sposób na możliwość skontrolowania przez Sąd
Najwyższy prawidłowości orzeczenia.
Nie może odnieść skutku zarzut naruszenia art. 316 § 1 k.p.c. jako
pozbawiony uzasadnienia, wskazującego na czym polegać miało uchybienie przez
Sąd Okręgowy nakazowi wzięcia pod uwagę stanu sprawy z chwili orzekania.
Wynikający z art. 378 § 1 k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy w granicach
apelacji oznacza zarówno zakaz wykraczania poza te granice, jak i nakaz
rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków. Jak wskazał
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07, mającej moc
zasady prawnej (OSNC 2008, nr 6, poz. 55), sąd apelacyjny jest związany jedynie
6
takimi uchybieniami przepisów postępowania, które zostały podniesione w apelacji.
Bez podniesienia w apelacji lub postępowaniu apelacyjnym właściwych zarzutów
w tym zakresie sąd apelacyjny nie może więc wziąć pod rozwagę popełnionych
przez sąd pierwszej instancji uchybień przepisom postępowania. Apelacje
uczestników nie formułowały zarzutów procesowych kwestionujących prawidłowość
ustaleń faktycznych dokonanych i przyjętych w podstawie rozstrzygnięcia przez
Sąd pierwszej instancji, które w konsekwencji tego, przyjęte zostały za własne
przez Sąd Okręgowy i stały się podstawą zaskarżonego postanowienia.
Przepis art. 3983
§ 3 k.p.c. wyłącza jako podstawę skargi kasacyjnej zarzuty
dotyczące podstawy faktycznej rozstrzygnięcia i oceny dowodów. Wyłączone jest
więc powoływanie się obecnie przez uczestników w podstawie skargi kasacyjnej na
jakiekolwiek twierdzenia dotyczące wadliwości w określeniu podstawy faktycznej
postanowienia Sądu Okręgowego.
Odmiennie niż w przypadku zarzutów naruszenia przepisów postępowania,
sąd apelacyjny powinien zastosować właściwe przepisy prawa materialnego,
a więc także usunąć ewentualne błędy prawne sądu pierwszej instancji,
niezależnie od tego, czy zostały one wytknięte w apelacji. Stosowanie prawa
materialnego przez sąd drugiej instancji nie jest związane z zakresem zarzutów
apelacyjnych, których rola sprowadza się do wyeksponowania kwestii prawnych
istotnych w ocenie skarżącego dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy.
Sąd apelacyjny, rozpoznając ponownie merytorycznie sprawę przy
uwzględnieniu powyższych wskazań, jest jednak związany twierdzeniami
faktycznymi powołanymi w niej przez strony. W niniejszej sprawie, twierdzenie
o łączącej pierwotnych współwłaścicieli gospodarstwa umowie spółki cywilnej nie
było podnoszone zarówno przed Sądem Rejonowym, jak i Sądem Okręgowym, a
co za tym idzie jej rozstrzygnięcie nie mogło być oparte na tej podstawie faktycznej.
Bezzasadnie tym samym zarzucają skarżący naruszenie przepisów o spółce
cywilnej przez ich niezastosowanie.
Pozbawione uzasadnionej podstawy są również dalsze zarzuty naruszenia
prawa materialnego będące powtórzeniem wcześniejszych zarzutów apelacji.
Ponawiając je w skardze kasacyjnej, z takim samym jak uprzednio w apelacji
7
uzasadnieniem, skarżący ignorują fakt, że zostały one w tej postaci rozpoznane
przez Sąd Okręgowy w oparciu o poszerzoną argumentację prawną, którą
w zupełności pomijają. W tej sytuacji bez potrzeby ponownego jej przytaczania
pozostaje stwierdzić, że Sąd Najwyższy podziela wyrażone przez Sąd Okręgowy
poglądy co do wykładni prawa w kwestiach objętych tymi zarzutami, mające
oparcie w ukształtowanej judykaturze powołanej przez oba Sądy orzekające.
Poglądom tym skarżący, nie przeciwstawiają argumentacji prawnej nawiązującej
do motywów zaskarżonego postanowienia, która uzasadniałaby podniesione
zarzuty, poprzestając na wyrażeniu własnego odmiennego od nich zapatrywania.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
oddalił
skargę kasacyjną.